ßê  ñàìå  òðåáà ñóøèòè  é  çáåð³ãàòè òó  êîðó. Œåíå çäèâóâàëî òàêå
çíàííß  òîíêîù³â, ³  ß  çàòðèìàâ  éîãî  äëß  áåñ³äè. ‚³í  ðîçïîâ³â ìåí³,  ßê
îïèíèâñß â òàê³é ñêðóò³. ‚èßâëßºòüñß, â³í ïåðåä òèì áàãàòî  ðîê³â  ìàíäðóâàâ
ïî  âñ³õ  óñþäàõ  ³ ñïîãëßäàâ óñ³ëßê³  ÷óäåñà çàìîðñüêèõ êðà¿â.  ’à  çðåøòîþ
äîì³âêà íàãàäàëà ïðî ñåáå âåëèêèì ñóìîì, ³ â³í ïîñï³øèâ äî  ð³äíîãî ì³ñòà. I
îò òàì, ó  ï'ßòíèöþ,  ç³áðàëèñü óñ³ ëþäè ó âåëèê³ì äîì³. ‚³í ïðèéøîâ  òóäè ³
ïðèâ³òàâ ¿õ  óñ³õ, ³  íàãàäàâ  ¿ì, õòî â³í òàêèé.  î í³õòî íå âï³çíàâ éîãî.
³õòî ç  ïðèßâíèõ  àí³ çðàä³â, àí³ çäèâóâàâñß éîãî ïîßâ³. î íà òîé ÷àñ éîãî
áàòüêà  íå  áóëî  âæå  â ì³ñò³,  à  ³íø³  í³÷èì, êð³ì  âëàñíèõ ãàðàçä³â,  íå
ö³êàâèëèñü. ’îä³ â³í ïî÷àâ îïîâ³äàòè ïðî ñïðàâæí³ äèâà ð³çíèõ êðà¿â.  ’³ëüêè
â³í ðîçïîâ³äàâ íå òàê, ßê ðîçïîâ³äàþòü áóâàëüö³ òà ïðîãíîçè ïðî ð³çí³ äàëåê³
÷óäåñà, à  òàê, ßê âîíî íàñïðàâä³ º. I âèõîäèëî, ùî âñ³ äèâà çîâñ³ì  íå òàê³
âåëèê³, íå òàê³ ñòðàøí³  é íå òàê³ íåéìîâ³ðí³, ßê ïðî íèõ ðîçïîâ³äàþòü ³íø³.
àä íèì  ïî÷àëè êåïêóâàòè, ùî â³í, íàéóáîã³øèé ñèí ñâîãî  áàòüêà, âîëîöþãà é
áóðëàêà, õî÷å áðåõíåþ  çàæèòè ñîá³ ñëàâè íàéïðàâäèâ³øîãî îïîâ³äà÷à. ’îä³ â³í
îáðàçèâñß, ùî  ßê æå öå  òàê  -- â³í ñò³ëüêè  ðîê³â âèòðàòèâ, ùîá ïîáà÷èòè é
äîñë³äèòè,  ïåðåñâ³ä÷èòèñü, ó  ÷îìó ñïðàâä³  äèâî,  à äå âèãàäêà, à  éîìó íå
â³ðßòü?! •òîñü ³ç çàìîæíèõ  ³ ñòàðøèõ  â³çüìè  é ñêàæè:  "’è á êðàùå ö³ ðîêè
âèòðàòèâ  íà äîáóâàííß çàñîá³â äî  æèòòß. ’îä³ á êàïøóêè ç äèíàðàìè òà ñàêêè
ïîâàæíèõ ëèõâàð³â ñâ³ä÷èëè  á ïðî òâîþ ïðàâäèâ³ñòü  á³ëüøå,  àí³æ  ïàï³ð â³ä
âåðõîâíîãî  êàä³!"  ’îä³  ³íø³,  ìåíø  ïîâàæí³,  é ñîá³ ïî÷àëè  êåïêóâàòè  ç
ìàíäð³âöß, ùî í³äå çà  ìîðßìè  â³í íå áóâàâ, à çàñìàã, ìîâ ç³íäæ, ó ï³ñêàõ ç
áåäó¿íàìè,  ïàñó÷è  ¿õí³  êîçè  òà  ïåðåãàíßþ÷è   âåðáëþäèöü.  €  òåïåð  öåé
çàðîçóì³ëèé íåâäàõà ³ æåáðàê  õî÷å  çàæèòè  ñëàâè  ñîá³, ðîçâîäß÷è  í³ê÷åìí³
òåðåâåí³. àø ìàíäð³âåöü  ïî÷àâ ñïåðå÷àòèñü, ³ ä³éøëî äî ëàéêè. € òîä³ âæå é
âèéøëî,  ùî í³áè  â³í  ïîðóøóº ñïîê³é  ëþäåé, îáðàæàº  ñòàðøèõ òà  ïîâàæíèõ.
„îâåëîñß  éîìó ïîêèíóòè ä³ì  îñì³ßíèì  òà óïîñë³äæåíèì. 3 ãîðß  â³í  ï³øîâ ó
øèíîê ³ òàì, âïèâøèñü, ïî÷àâ çíîâó ñïðîñòîâóâàòè áàéêè ïðî  ð³çí³ äèâà. Žäí³
éîìó â³ðèëè, ³íø³ íàçèâàëè áðåõóíîì. î÷àëàñß ñâàðêà,  à òàì ³ á³éêà. ‘ïðàâà
â³äáóâàëàñü ï³çíüîãî  ÷àñó  -- íà ãàëàñ çðàçó æ íàëåò³ëè  ñòðàæíèêè.  ³éö³â
ïîõàïàëè  ³ êèíóëè â óçèëèùà. ðîòå íàøîìó ìàíäð³âöþ ïîùàñòèëî -- â³í óò³ê ³
ñõîâàâñß â  õðèñòèßíñüêîìó êâàðòàë³. Šîëè ïðèñòðàñò³ âùóõëè,  â³í  âèéøîâ ³ç
ñõîâàíêè. ’à êóäè  á  â³í íå ïîòêíóâñß, ñêð³çü óæå  ï³øîâ ïðî íüîãî ïîãîëîñ,
í³áè â³í  íàâìèñíå çáóðþº ñåðåä  ëþäåé ñóïåðå÷êó ³ ñâàðè, ùîá  ñòðàæ³ õàïàëè
ëþäåé ³ ïðàâèëè ç íèõ âèêóï. ‰îãî æ í³áè  ñòðàæ³ íå áåðóòü, äàþòü éîìó çìîãó
êîæíîãî ðàçó âòåêòè. ðî öå éîìó ñêàçàâ îäèí ç éîãî äðóç³â äèòèíñòâà, êîëèñü
õëîï÷èê-ìóçèêà  â  øèíêó,  à  òåïåð  ñàì  õàçß¿í  øèíêó.  ’àêà çâ³ñòêà  ãåòü
ïðèãîëîìøèëà íàøîãî ìàíäð³âöß. ‚³í  íå â³äíàéøîâ íàâ³òü ñèëè ó ñîá³ âòåêòè ç
ì³ñòà.  I ï³øîâ  òèíßòèñß  ïî ð³çíèõ âåðòåïàõ. åáàâîì ïðîïèâ ³ ïðîãðàâ  óñ³
ñâî¿ íåâåëèê³ ãàðàçäè, ùî çì³ã ç³áðàòè à  äàëåêèõ êðàßõ. à âèíî  ãðîøåé âæå
íå áóëî, ³ ñòàâ â³í æóâàòè îëàäêè ç áàíäæåì <sup>4</sup>.  îò³ì  ä³éøîâ  äî
òàêîãî  íåïîòðåáó, ùî ðàçîì  ç ïåðñàìè-ñì³òòßðàìè  çàáèâàâ ñîá³  òßìó  äèìîì
ïàëåíîãî õàøèøó  ³ äóðìàíó. Žò ç îòàêîãî âåðòåïó, óáîã³øîãî çà ßêèé íå ìîæíà
ñîá³  íàâ³òü  óßâèòè, éîãî âèêðàëè ðîçá³éíèêè. ‚îíè ðßäèëèñü  ï³ä ïîãîíùèê³â
âåðáëþä³â  ³  íàïàäàëè  ïî  ãëóõèõ ñòåæêàõ  íà ïåðåõîæèõ ³ ãðàáóâàëè  ¿õ.  €
ì³ñößìè ¿õí³õ òàºìíèõ ñòàíîâèù áóëè  ðó¿íè ñòàðîâèííèõ ôîðòåöü  ó  ñòåïó ³ â
ïóñòåë³.  ‡àâåçëè âîíè éîãî  â  òàêó ðó¿íó, ïî÷àëè ìîðäóâàòè ³ âèìàãàòè, ùîá
â³í âèêàçàâ ¿ì ñõîâàíêó  çíàìåíèòîãî ëàëà åì³ðà žñóôà. î âîíè ñïëóòàëè éîãî
ç ßêèìîñü  çëîä³ºì  ç ³íøîãî  ïëåìåí³.  € ò³ çëîä³¿ í³áè  çàãàðáàëè  äåñü  â
ßêîãîñü  êóïöß  ëàë  åì³ðà  žñóôà.  ‘ïî÷àòêó  âîíè  ëèø  ïàëèëè  ïðè íüîìó â
êóðèëüíèö³ êóëüêè õàøèøó òà  íå äàâàëè íþõàòè. I òî  áóëè íàéñòðàøí³ø³ ìóêè,
áî â³í îñòàíí³ ì³ñßö³ ò³ëüêè â  õàøèø³  ³ çíàõîäèâ ðàä³ñòü,  âò³õó ³ ñïîê³é.
îò³ì âîíè  éîãî áèëè  ñèðîâèöåþ,  êîëîøìàòèëè òðîñòèíàìè ïî ï'ßòàõ. ’à  ¿æó
äàâàëè, à ÷àñîì ³ âîäè íàïèòèñü. ‚³í çðîçóì³â, ùî íå âáèâàëè âîíè éîãî òîìó,
ùî  ÷åêàëè  ßêîãîñü ñâîãî ñîãëßäàòàß, ßêèé  äîñòåìåííî í³áè çíàâ, ùî öå â³í,
íàø ìàíäð³âåöü, ðàçîì ç  äðóçßêàìè çàãàðáàâ  ñëàâíîçâ³ñíèé ëàë  åì³ðà žñóôà.
Œåí³ òàê îïîâ³äàâ íàø ìàíäð³âåöü:  "³ä âå÷³ð ïðèñêàêàâ íà âåðáëþä³  ìîëîäèé
ðîçá³éíèê  ³ ñêàçàâ, ùî  øåéõ óæå â  ì³ñò³, òà éîãî ìó÷èòü ëèõîìàíêà,  ïðîòå
çàâòðà  âðàíö³  â³í  âèðóøèòü  äî  ãí³çäà.  ’óò  ß  çðîçóì³â,  ùî  öåé  øåéõ
ïåðåñâ³ä÷èòüñß â ïîìèëö³ ñâî¿õ  äðóç³â-ãðàá³æíèê³â. € òîä³ ìåíå ÷åêàº ñìåðòü
³ ëèøå ñìåðòü. Ÿ äîñòåìåííî çíàâ, ùî  ïîä³áí³ äóøîãóáè äî ñâîãî ãóðòó òàêèõ,
ßê ß, íå  áåðóòü, à âèïàäêîâèõ ñâ³äê³â áåçæàëüíî íèùàòü. „îâåëîñß ìåí³ âçßòè
ñòðàøíèé ãð³õ íà äóøó, àëå ò³ëüêè â òàêèé ñïîñ³á ß ì³ã âèðâàòèñß  ³ç îá³éì³â
êîñòîìàõè..." ‘ê³ëüêè ß íå ïèòàâ,  ó ÷îìó æ ñîãð³øèâ ì³é íîâèé ïðèßòåëü, â³í
òàê ³  íå ïîßñíèâ ìåí³, ³ âçàãàë³ ïðîñèâ ïðî òîé  âèïàäîê ó ðó¿í³  á³ëüøå íå
ðîçïèòóâàòè...  €ëå íà òîìó, ùî â³í óò³ê ç ïîêèíóòî¿ ôîðòåö³,  éîãî á³äè  íå
ñê³í÷èëèñü.  îêëàâøè  íàä³þ  íà  €ëëàõà  òà  íà  ñâîº âåç³ííß,  â³í  ïóñòèâ
íàâïðîñòåöü  âåðáëþäèöþ. ðîñòî  áåçâîäíèì ñòåïîì. ‚åðáëþäèöß ï³øëà é ï³øëà.
’³ëüêè  íå  ïî  ïðßì³é,  à äîòðèìóþ÷èñü  ßêî¿ñü ïîòàºìíî¿  ³ ãåòü  íåâèäèìî¿
ñòåæèíè. à ò³é ñòåæö³, íåâèäèì³é äëß ëþäèíè ³ äîáðå ðîçï³çíàâàí³é òâàðèíîþ,
íàâ³òü òðàïëßëèñß  êîâáàíüêè ³ç ðåøòêàìè âîäè ³  ãóñòèì  áóßííßì  ïóñòåëüíèõ
øâèäêîöâ³ò³â. „å º çåëåíü, çàâæäè áóäóòü ³  êîíèêè,  ³ ïòàõè. Œ³é íîâèé äðóã
êàçàâ,  ùî ïîêè  â³í  ïåðåõîäèâ  ÷åðåç  áåçëþäíèé  ñòåï,  òî  ç  íåéìîâ³ðíîþ
øâèäê³ñòþ  â³äíîâèâ  ñâî¿  ñèëè.  ²,  ùî  ãîëîâíå,  ç éîãî  äóø³ âèâ³ßëèñß ³
ñëàáê³ñòü,  ³  çíåâ³ðà.  îâåðíóëîñü ó ñîòí³ ðàç³â ïîñèëåíå  áàæàííß æèòè  ³
äîâåñòè íåäîâ³ðëèâèì íåâ³ãëàñàì ñâîþ ïðàâäó ïðî  äèâà. I õî÷ ßê  ïðèêðî éîìó
áóëî âèçíàòè ñèëó ñë³â îäíîãî ³ç  ñâî¿õ íàñì³øíèê³â, àëå òåïåð â³ê  çðîçóì³â
-- ïîòð³áí³ ãðîø³ ³ äîêàçè, ðå÷îâ³ ñâ³äîöòâà äàëåêèõ ìàíäð³â,  îêè  â³í óñå
öå óñâ³äîìëþâàâ, âåðáëþäèöß ïðèíåñëà éîãî â ñåëèùå  íà ìåæ³ ñòåïó. I ùî  òóò
çà ëèõî éîãî ÷åêàëî!..  ‚³í ç'ßâèâñß â ñò³éáèù³,  êîëè òàì íå áóëî ÷îëîâ³ê³â
--  âîíè ïîãíàëè õóäîáó  äî  íîâîãî ïàñîâèùà. Šîëè  íàø âò³êà÷ ðîçïèòóâàâ  ó
æ³íîê  øëßõ äàë³  äî âîäè, îäíà  ç  íèõ äîâãî ïðèäèâëßëàñü äî âåðáëþäèö³.  €
ïîò³ì,  â³ä³éøîâøè  ïîäàë³, ïîêëèêàëà  âåðáëþäèöþ  ßêèìîñü  ëàñêàâèì  ³ì'ßì.
‚åðáëþäèöß  ñòðåïåíóëàñü, çäèáèëàñü ³, ñêèíóâøè âåðõ³âöß, ïîì÷àëà  äî æ³íêè.
‚ñ³  æ ³íø³, íàâ³òü ä³òëàõè, ïîõàïàâøè õòî ùî âòðàïèâ, çà÷àëè  òîâêòè íàøîãî
âò³êà÷à-íåâäàõó.  ‚îíè á  äîáèëè  éîãî  äî ñìåðò³,  òà äîáðå,  ùî  õòîñü  ³ç
÷îëîâ³ê³â  ïîâåðíóâñß.  ‹åäü âäàëîñß  âèäåðòè  íåùàñíîãî  ç ðóê  ðîç'þøåíîãî
áàáñòâà.  €ëå  áóâ íàø ìàíäð³âåöü  òàê ïîáèòèé, ùî, ìîæå, òèæí³â äâà ëåæàâ ³
í³ßê  íå  ì³ã  îêëèãàòè.  ’îä³  æ, êîëè  çì³ã  ñàìîñò³éíî  õîäèòè, ç³áðàëèñß
ñòàð³éøèíè ñåëèùà íà ÷îë³ ç øåéõîì ³ äîâãî òà ïðèñê³ïëèâî âèïèòóâàëè ïðî âñ³
îáñòàâèíè  éîãî  ïîßâè â  ¿õí³õ  êðàßõ. ‚³í ¿ì  ïðàâäèâî  ðîçïîâ³â ïðî  ñâî¿
ìàíäðè, ò³ëüêè çìîâ÷àâ, ùî ðîçá³éíèêè ìîðäóâàëè éîãî ÷åðåç ëàë åì³ðà  žñóôà.
’èì  ñåëþêîì  â³í ïîßñíèâ, ùî  âîíè,  òîáòî  ðîçá³éíèêè,  ñõîïèëè  éîãî,  áî
ñïëóòàëè  ç  áàãàòèì êóïöåì ³ õîò³ëè ç  íüîãî  âèäîáóòè ëèñòà íà âèêóï. ‰îãî
ãîñïîäàð³ äîâãî ðàäèëèñü  ³ í³ßê íå  ìîãëè ä³éòè  çãîäè, ùî ç íèì ðîáèòè. î
âîíè ³  â³ðèëè éîìó,  ³ íå â³ðèëè,--  â³í-áî  òàê  äîáðå ïðàâèâ âåðáëþäèöåþ,
êàçàëè æ³íêè, í³áè ò³ çëîä³¿, ßê³  ïîêðàëè ïîçàìèíóëîãî ðîêó ¿õíþ õóäîáó. ’à
âñå æ âîíè íå ñòàëè òðèìàòè éîãî ³ â³äïóñòèëè. ‰îìó æ áóëî ñêðóòíî ³  âàæêî,
ßê  í³êîëè â æèòò³. ‚³í  ïóñêàâñß  â äîâãó é íåïåâíó äîðîãó, îäèí, õâîðèé  ³
âáîãèé.
     Šîëè  â³í â³ä³éøîâ äîñèòü  äàëåêî  â³ä  îñåëü,  òî  ïîáà÷èâ, ùî ïðè ò³é
ñòåæö³, ßêîþ â³í ïðßìóº, ñòî¿òü  æ³íêà ç ÷îðíîþ êîçîþ. ‚îíà ñòàëà íà ñòåæö³,
³  â³í ñïèíèâñß.  †³íêà ñêàçàëà: "’è àí³ ðîçá³éíèê, àí³ êóïåöü. ’è ñïðàâæí³é
ìîðßê.  I âîíè â÷èíèëè çëî. ‚îíè ïîðóøèëè âñ³ çàêîíè ãîñòèííîñò³  é äîïîìîãè
ïîòåðï³ëîìó. €ëëàõ ïîêàðàº ùå ¿õ! €ëå òè  íå  ìàé íà  íèõ çëà ó  ñåðö³ -- ¿ì
âàæêî æèâåòüñß. ¯õ ãðàáóþòü ðîçá³éíèêè,  çáèðà÷³ ïîäàòê³â ³ êóïö³. à  ¿õí³õ
çåìëßõ  âëàøòîâóþòü ëîâè âåëüìîæí³  âî¿íè.  Žò  ³  çà÷åðñòâ³ëè  ¿õí³  ñåðöß,
ïîçàêëàäàëî  ¿ì âóõà äî  ÷óæèõ  çîéê³â  ³ ïëà÷ó. ’è æ,  ìîðßê,  ïîòåðïè,  ùå
ïîòåðïè,  ³ çíîâ òîá³  çàñâ³òèòü  òâîß çîðß...  îòåðïè,  ³ âñå  ñàìî  ñîáîþ
ñîòâîðèòüñß..." -- "•òî òè, æ³íêî?! -- çàâîëàâ ì³é íîâèé äðóã.-- ‡â³äêè òâîß
ìóäð³ñòü ³  çíàííß  ðå÷åé?!" †³íêà â³äõèëèëà çàïèíàëî, ³ â³í ïîáà÷èâ îáëè÷÷ß
ñòàðî¿  ìóëàòêè.  "Œ³é áàòüêî  -- ç³íäæ-ìîðßê ³ç  àõðåéíó. óâ  â³í  ëîâöåì
ïåðëèí... ’à äîëß çàêèíóëà ìåíå àæ ñþäè, â ö³ ñîëîí³ ñòåïè... åìàº ÷àñó âñå
ðîçïîâ³äàòè... ’à é õ³áà  ãîðåì ïîä³ëèøñß? ’è æ êðàùå  ³íøèõ çíàºø, ìîðßê...
îêè òè  â ëèõîìàíö³  ãîð³â, ß ÷àñòî çàõîäèëà  äî  ò³º¿ îñåë³... ’è  ìàðèø ³
ãîâîðèø, ãîâîðèø ð³çí³  ìîðßöüê³ ñëîâà... € ß  ïîòèõó ïëà÷ó, áî òî  íà÷å ìîº
äèòèíñòâî ñòàëî ïîðßä ìåíå ³ ãîâîðèòü, ³ ñì³ºòüñß, ³ ñï³âàº!.." -- "Œàò³íêî!
--- çàêðè÷àâ ì³é áåçòàëàííèé äðóã.-- —îãî æ òè ¿ì íå ñêàçàëà?!" -- "„èäáàíå!
•òî æ áåðå  äî óâàãè ñâ³äîöòâî æ³íêè,  òà ùå é íå á³ëî¿?.. Šðàùå â³çüìè  â³ä
ìåíå äàðóíîê --  öå ºäèíå, ùî ß çà  âñ³  ðîêè  íàáóëà îòóò. € áåç  öüîãî  òè
ïðîïàäåø!  ’è çàíàäòî ñëàáèé  ³  ìîæåø íå  ïîäóæàòè  äîðîãè. €  øëßõ ó  òåáå
äîâãèé, ïîêè òè çíîâ ïîáà÷èø çåëåí³ õâèë³ ìîðß-îêåàíó. I ñòàðà âêëàëà éîìó â
ðóêè ìîòóçîê,  íà ßêîìó  òßãëà ÷îðíó  êîçó. Œîãî íîâîãî  äðóãà òà ùåäð³ñòü ³
äîáðîòà óáîãî¿ ñòàðî¿ æ³íêè òàê âðàçèëè, ùî â³í  óïàâ íàâêîë³øêè ³, ïëà÷ó÷è,
ïîö³ëóâàâ ïåðåä íåþ çåìëþ... ‚³í ìåí³ ïîò³ì ãîâîðèâ: "Ÿê ïîâ³â ß ÷îðíó êîçó,
òî  âñß ìîß çë³ñòü, âñß ëþòü íà òèõ ëþäåé êóäèñü  ðîçâ³ßëèñü. I òàêå áàæàííß
æèòè ³  òâîðèòè  äîáð³  ä³ëà ìåíå  îõîïèëè,  ùî äå é ñèëè  âçßëèñß íà äàëåêó
äîðîãó!.. Žòàê,  ïîïàñàþ÷è êîçó  òà  õàð÷óþ÷èñü ¿¿ ìîëîêîì  ³  ùå  ÷èì €ëëàõ
äàñòü, ß ä³éøîâ äî ð³êè ³ çì³ã ñïóñòèòèñß äî ìîðß..,"
     Œ³é íîâèé äðóã íå îäèí  ðàç îïîâ³äàâ  ìåí³ ïðî  ñòàðó ìóëàòêó, áî â³í ³
äîñ³  ââàæàº,  ùî  ùåäð³øî¿ ëþäèíè  íå çóñòð³÷àâ, •î÷à  áóëè äîñòîéíèêè, ßê³
îñèïàëè éîãî äîðîãîö³ííèìè  ïîäàðóíêàìè,  àëå â òèõ áóëà ñèëà,  ³ ãàðàçäè, ³
ðîäè÷³, ³  äðóç³, ³  ñëóãè.  Œóëàòêà  æ  áóëà îäíà  ñåðåä  ÷óæèõ ëþäåé.  ‚³í
ðîçïîâ³äàâ: "Œåí³ äóæå ñóìíî, ùî ß íå çìîæó í³êîëè í³÷èì ¿é â³ääß÷èòè. ªäèíå
ìåíå  âò³øàº, ùî âîíà çíàëà  --  ß í³êîëè  ¿¿  íå çàáóäó!.. î â íå¿ ñïðàâä³
äîáðà äóøà... € òè  çíàºø, ùî ÷àñîì äîáðîòà äàº òàêå ïðîñâ³òëåííß ðîçóìó, äî
ßêîãî íå ä³éäå ³ íàéäîñêîíàë³øèé ó ñâî¿õ ïîøóêàõ â÷åíèé ìóæ..."
     Žäíîãî ðàçó â³í  ðîçïîâ³â  ìåí³ ïðî òàêèé âèïàäîê,  êîëè  â³í òåæ òðîõè
íàáëèçèâñß  äî  ñïðàâæíüî¿ äîáðîòè  ³  ñï³â÷óòòß ³íø³é  ëþäèí³.  Žñü ùî  â³í
îïîâ³â:  "Ÿ òîä³ áóâ  ùå  çîâñ³ì çåëåíèé. àéíßâñß íà êîðàáåëü,  ùî éøîâ  ³ç
ïåêåëüíîãî  €äåíà â  ‘îôàëó. ‚  àäåíñüêèõ  êóïö³â-ïîñåðåäíèê³â íàø ðóááàí  ³
íàõóäà <sup>5</sup> çàêóïèëè êèòàéñüêó áëàêèòíó  ïîðöåëßíó, êàìôîðó, ßñêðàâ³
øîâêîâ³   òêàíèíè.   à  êîðàáë³  áóëà   êîìàíäà   á³ëüøà,  í³æ   íà   ³íøèõ
â³òðèëüíèêàõ,--  àæ 55 ÷îëîâ³ê ðàçîì ³ç ðóááàíîì  ³ íàõóäîþ. •î÷à ß òîä³  íå
äîñßã ïîâíî¿ ñèëè â ì'ßçàõ òà íå îïàíóâàâ ìîðñüêîãî âì³ííß, ìåíå íå âçßëè  â
êîìàíäó íà ïëàòíþ  àëü-õ³ëàñ³, à  ïðèçíà÷èëè ïëàòíþ àëü-áàõð³6-- àäæå  ß áóâ
÷èñòîêðîâíèé á³ëèé. à â³òðèëüíèêó ß ç  óñ³ìà øâèäêî ïîäðóæèâñß. î çàïàëó ³
ñïðèòíîñò³  â  ìåíå  âèñòà÷àëî  íà  ê³ëüêîõ,  ³ ß  í³êîëè  í³êîìó ç êîìàíäè,
ïî÷èíàþ÷è â³ä òåñë³  ³ ê³í÷àþ÷è ìóëàòàìè-õ³ëàñ³,  ùî âèêîíóâàëè  íàéâàæ÷ó  ³
íàéíåáåçïå÷í³øó ïðàöþ íà ñóäí³,  íå â³äìîâëßâ ó ïîìî÷³ ÷è ßê³éñü  ïîñëóç³...
Šîðàáåëü áóâ øâèäêîõ³äíèé,  â³òðè ïîïóòí³ é  ð³âí³, ³ íàñîëîäæóþ÷èñü  ùîíî÷³
ñïîãëßäàííßì  ïðîìåíèñòèõ ç³ðîê, ß  é íåç÷óâñß,  ßê  ìè  êèíóëè ê³òâèö³  ï³ä
àôðèêàíñüêèì  áåðåãîì.   àø³  ãîñïîäàð³  --  ðóááàí  òà  íàõóäà,  çàõîïèâøè
ïîäàðóíêè, ï³øëè ç ãðàòóëßö³ºþ  äî òàìòåøíüîãî ÷îðíîãî öàðß.  –àðþ ¿õí³ äàðè
ñïîäîáàëèñü,  ³ â³í ¿ì  äàâ  ñâî¿õ ðàá³â, ùîá âîíè ïåðåíåñëè íàø³ òîâàðè  íà
¿õíº òîðæèùå.  Ÿ äóæå õîò³â ï³òè íà òîðæèùå, àëå ðóááàí  íàêàçàâ  ìåí³  áóòè
íåâ³äëó÷íî  íà êîðàáë³. € ìåí³ òàê õîò³ëîñß  ïîäèâèòèñü íà  òèõ  ç³íäæ³â, ùî
ïðèíîñßòü ³ç ãëèáèíè ìàòåðèêà âåëåòåíñüê³ ñëîíîâ³ áèâí³ òà çîëîòèé ï³ñîê! å
ìèíóâ ùå ÷àñ ïîëóäåííî¿ ìîëèòâè, ßê ìè ïîáà÷èëè, ùî äî êîðàáëß ïî á³ë³é ð³í³
ñóíå çäîðîâ³øà âàëêà ãîëèõ  ç³íäæ³â. Ÿ  ¿õ íàðàõóâàâ àæ  ñòî ï'ßòäåñßò  ñ³ì!
„³â÷àòà,  ìîëîä³ õëîïö³  é  æ³íêè ç  ä³òëàõàìè. ‚ñ³ ãåòü  ãîë³ òà  â ïóòàõ ³
êîëîäêàõ. ‡àòå îõîðîíö³, à  òèõ  áóëî äî  á³ñà, ß íå ðàõóâàâ, óñ³ â ßñêðàâèõ
ñ³äíèößõ, ÷óäîâèõ  ïëàùàõ, ç  äîáðîþ  çàë³çíîãî  çáðîºþ.  ‘ïèñè,  äîâãîêëþã³
ñîêèðè, ìåòàëüí³ íîæ³ ³ äîâæåíí³  ÷èíãàëè. àáè-íîñ³¿ òßãëè çäîðîâåíí³ ãëåêè
ç âîäîþ òà ßê³ñü ïàêè ç öèíîâîê. Ÿ ïîò³ì  äîâ³äàâñß, ùî òî íàõóäà çäîãàäàâñß
çàêóïèòè äëß íåâ³ëüíèê³â àôðèêàíñüêó ¿æó... I  íå ïðèíåñëè æîäíîãî ñëîíîâîãî
áèâíß  ³ íàéìåíøîãî êàïøóêà ³ç çîëîòèì ï³ñêîì. Œîº ðîç÷àðóâàííß áóëî âåëèêå,
áî ß ìð³ßâ ïîáà÷èòè êóïó çîëîòîãî ï³ñêó òà ãîðè ñëîíîâî¿ ê³ñòêè, ïîõîäèòè ïî
ñåëèùó ÷îðíèõ ïîãàí. Šàçàëè, ùî âîíè äóæå âïðàâí³ êîâàë³ ³ âåëèê³ ÷àðîä³¿...
’à íàõóäà ³ ðóááàí áóëè äóæå âäîâîëåí³, íàâ³òü ðóêè ïîòèðàëè â³ä ðàäîñò³, ùî
âçßëè õîðîøèõ ðàá³â. àø  áîöìàí-òàíä³ë áóâ íà êîðàáë³  âîäíî÷àñ ³  ë³êàðåì.
–åé  ïîõìóðèé  çäîðîâèëî òèöüíóâ  íà ìåíå ïàëüöåì ³ ñïîâ³ñòèâ  ðóááàíîâ³, ùî
áåðå ìåíå â ïîì³÷íèêè. Žòàê ³ âèéøëî, ùî çàì³ñòü ìàíäð³âêè ïî ‡îëîò³é ‘îìàë³
ß áóâ  ïðèïíóòèé äî  ñìåðäþ÷î¿  ïàëóáè ç íåâ³ëüíèêàìè...  ’à ãîëîâíå  òå, ùî
íàõóäà  ï³äáóðþâàâ ðóááàíà øâèäøå â³äïëèâàòè. ‚³í õîò³â  âñòèãíóòè  äî çì³íè
â³òð³â  îáì³íßòè  âåëèê³  çàëèøêè  òîâàð³â íà  àôðèêàíñüêå çîëîòî  ³ ñëîíîâó
ê³ñòêó. Œè â³äïëèâëè íà ï³âäåíü,  ³ âñå áóëî äîáðå  ö³ëèõ äâà äí³. ëèâëè ìè
ï³ä  îäíèì â³òðèëîì, áî  ïðè ìåíø³é øâèäêîñò³  ëåãøå âèêîíóâàòè ìàíåâð ³  íå
íàñêî÷èòè íà  ñêåë³ òà â³äì³ëèíè, äóæå íåáåçïå÷í³  â  öèõ ì³ñößõ. à  òðåò³é
ðàíîê íå áóëî ñèëüíîãî â³òðó, àëå ðàïòîì  ïî  âñüîìó ìîðþ çàêèï³ëè âåëè÷åçí³
õâèë³. ‚ ¿õíüîìó á³ãîâ³ íå áóëî í³ßêîãî ëàäó. Œîðå êèï³ëî, íà÷å âåëåòåíñüêèé
êàçàí  ç  îêðîïîì.  ‚ îäíó  ìèòü  ìè âòðàòèëè  ÷îâåí-êàð³á ³  ñòåðíî. ˜àëåíà
êðóãîâåðòü êîðàáëß ó õâèëßõ ïðè ßñíîìó  íåá³ ïîâ³äáèâàëà ó âñ³õ âñßêèé ãëóçä
³ âîíè  ëèøå  ìîëèëèñü. ’³ëüêè ìè óäâîõ ç òàíä³ëîì,  ßê ìîãëè,  äîãëßäàëè çà
ç³íäæàìè - íåâ³ëüíèêàìè. I çàâäßêè íàøèì  òóðáîòàì í³õòî ç íèõ íå çàãèíóâ. €
êîðàáåëü ç øàëåíîþ øâèäê³ñòþ ì÷àëî ïî ìîðþ ³ çàíåñëî çà âñ³ ìîæëèâ³ ï³âäåíí³
ìåæ³.  Šîðàáåëü çàñ³â íà  ì³ëèí³ ï³ä ñàìèì àôðèêàíñüêèì  óçáåðåææßì, äå í³áè
ïî÷èíàëèñß  âîëîä³ííß  ïëåìåí  àíòðîïîôàã³â...  åâíî,  íàø³ íåâ³ëüíèêè  òåæ
çðîçóì³ëè,  â  ßêèõ  êðàßõ  îïèíèëèñü,  ³  ï³äíßëè  ´âàëò.  Ÿ,  ùèðî êàæó÷è,
îñîáëèâîãî ñòðàõó íå â³ä÷óâàâ â³ä òîãî, ùî ìåíå çàíåñëî â òàêó äàëå÷. € ùî ç
óñ³ìà ðîáèëîñß!  Žäèí îäíîìó  ÷èòàëè ïîõîðîíí³ ìîëèòâè ³ ïðîùàëèñß íàçàâæäè.
Œåíå  æ ïðîñòî ò³ïàëî â³ä ö³êàâîñò³--ßê³ æ òî ç³íäæ³-àíòðîïîôàãè?.. „îâãî ¿õ
íå äîâåëîñü  ÷åêàòè. ’³ëüêè-íî  ñïàëà âîäà  ³ âùóõëè õâèë³, ßê ³ç  ìàíãðîâèõ
çàðîñòåé äî íàñ ïîì÷àëè äåñßòêè äîâãèõ ÷îâí³â ç íåçë³÷åííèìè âî¿íàìè. ‚ñ³ íà
êîðàáë³ âêëßêëè â ìîëèòâ³ -- í³õòî íàâ³òü ³ íå ïîäóìàâ ïðî çáðîþ. ‚ñ³ ïðîñòî
÷åêàëè, êîëè ¿õ ïîòßãíóòü äî áàãàòòß, ùîá çàñìàæèòè!
     ’à  ö³  ñîòí³ âî¿í³â ³  íå çáèðàëèñß  í³÷îãî ïîãàíîãî  íàì ðîáèòè. ‚îíè
ñïèíèëè ÷îâíè ï³ä ñàìèì êîðàáëåì ³ ÷åêàëè,  êîëè  ïðèáóäå ¿õí³é ìîëîäèé öàð.
Žñü  â³í ç'ßâèâñß  íà  âåëèê³ì îçäîáëåí³ì  ÷îâí³.  îñòó  âèñîêîãî, ñòàâíèé,
øèðîêîïëå÷èé    ³    çîâñ³ì    ìîëîäèé   --    ïåâíî,    éîìó   áóëî   ðîê³â
â³ñ³ìíàäößòü-äåâ'ßòíàäößòü.  à íüîìó  áóâ  äîðîãèé  øèðîêèé  ïëàù ³  áåçë³÷
çîëîòèõ ïðèêðàñ íà ðóêàõ, øè¿ é íà íîãàõ. ‚³í îäèí âèäåðñß íà ïàëóáó êîðàáëß
³ â ñâ³é ñïîñ³á ïðèâ³òàâ ðóááàíà ³ íàõóäó, ïîêàçóþ÷è ¿ì, ùî ðàäèé çóñòð³÷³ ç
íèìè  ³  õî÷å  òîðãóâàòè.  ‰îìó   ïîêàçàëè  òîâàðè,  ³   âîíè  éîãî  âò³øèëè
íàäçâè÷àéíî. ‚³í äàâ êîìàíäó ñâî¿ì  âî¿íàì,  ³  çðàçó æ íà êîðàáåëü ïðèâåçëè
ñâ³æî¿  âîäè, ãîðùèêè  ç  ÷óäîâèì  ìåäîì,  ãîð³õè òà ùå  âñßê³ ñìà÷í³  ïëîäè
¿õíüîãî  êðàþ... ‚³ä ò³º¿ ãîäèíè  ìè æèëè ßê  ó  ðàþ. ‚ñ³õ âàøèõ  ðàá³â âîíè
ïåðåïðàâèëè  íà áåðåã ³  ïîñàäèëè  ó  ïàëüìîâèõ  êóðåíßõ.  ’îâàðè  òåæ  âîíè
ïðèâåçëè íà áåðåã. àõóäà ³ éîãî ðîäè÷³ òîðãóâàëè. € ðóááàí ç íàéâïðàâí³øèìè
õ³ëàñ³  çà äîïîìîãîþ ðàá³â ÷îðíîãî öàðß ðåìîíòóâàâ íàøå óøêîäæåíå ñóäíî. Ÿ æ
ðàçîì  ç òàíä³ëîì-áîöìàíîì òà  ê³ëüêîìà âî¿íàìè-áàõð³ áóâ  ïðè  íåâ³ëüíèêàõ.
åâ³ëüíèêè ìåíå íå òàê îñòåð³ãàëèñü, ßê ³íøèõ ïðàâîâ³ðíèõ, ³ ïîêàçóâàëè ìåí³
ç  æàõîì,  ùî ö³ ç³íäæ³ íàñ óñ³õ ïåðå ð³æóòü ³ çàñìàæàòü. àø³ ðàáè âòðà÷àëè
ñïîê³é ³ òßìó, êîëè äî êóðåí³â ï³äõîäèëè îçáðîºí³ ì³ñöåâ³ æèòåë³. àéá³ëüøèé
æàõ ó íèõ  âèêëèêàâ,  çâ³ñíî, ÷îðíèé  öàð. Ÿêîñü â³í ïðèéøîâ  ³ áóâ  ó  äóæå
äîáðîìó íàñòðî¿. Ÿ íàáðàâñß õîðîáðîñò³  ³ íàñì³ëèâñß  ï³ä³éòè  äî íüîãî.  à
ìèãàõ ïîêàçàâ éîìó, ùî ïðèìàíäðóâàâ ñþäè, ùîá ïîáà÷èòè âåëåòåíñüêèõ ñëîí³â ³
ïîäèâèòèñü, ßê ñàìå äîáóâàþòü çîëîòî. ‚³í äóæå  çäèâóâàâñß ìî¿é ñì³ëèâîñò³ ³
íà ìèãàõ ïîîá³ößâ  ìåí³, ùî îáîâ'ßçêîâî â³çüìå ç ñîáîþ â ë³ñ ³ âñå ïîêàæå. I
îò òàêèé äåíü íàñòàâ -- âëàñíå, íå äåíü, à ðàíí³é ðàíîê. ‰îãî ñóïðîâîäæóâàëè
îõîðîíö³ é ìèñëèâö³. Œè äóæå øâèäêî ïðîéøëè ïîëå ç ïîñ³âàìè ïðîñà, ùå øâèäøå
-- âèñîõëå áîëîòî, äå ç³íäæ³-êîâàë³ âèêîïóâàëè ðóäó ³  ïëàâèëè çàë³çî. îò³ì
ìè ïðîìèíóëè  äóæå âèñîê³ ïàãîðáè ³ âñòóïèëè íà õâèëßñòó ð³âíèíó. à ð³âíèí³
çðîñòàëè  âèñî÷åíí³ òðàâè  ³  íèçüê³ êîëþ÷³  ÷àãàðíèêè,  à  ïîïåðåê  ð³âíèíè
ïðîòßãëèñß ëàíöþãîì âèñîê³ äåðåâà -- òàì ïðîò³êàëà íåãëèáîêà ð³÷êà ç ï³ùàíèì
äíîì. ’óò ìèñëèâö³  ÷îðíîãî öàðß  ðîçä³ëèëèñß  íà  ìàëåíüê³ çàãîíè  ³  ï³øëè
äîáóâàòè  ìàëèõ  ³  äóæå âåðòêèõ  àíòèëîï.  ’³ëüêè-íî â³ä íàñ  ï³øëè îñòàíí³
îõîðîíö³, â³í çðàçó æ ïî÷àâ á³ãòè  äî âèñîêèõ äåðåâ êð³çü âèñîêó òðàâó. Ÿ çà
íèì.  åâäîâç³  ìè  ä³ñòàëèñß  äî ï³ùàíîãî áðîäó, ³ â³í çàõîäèâñß íàáèðàòè â
êàëåáàñó<sup>7</sup>  ï³ñîê  ³  ïðîìèâàòè, ïðîìèâàòè, âèïë³ñêóþ÷è  ðîçáîâòîê
áðóäó ³  ëèïêîãî ï³ñêó íàçàä ó ð³÷êó. àðåøò³  íà  äåíö³  êàëåáàñè  ëèøèëîñß
òðîõè òåìíîãî ï³ñêó, ñåðåä ßêîãî òðüîìà æîâòèìè ç³ðî÷êàìè çàñßßëè ìàëåñåíüê³
çîëîòíèêè. Œîºìó çàõâàòó íå áóëî ìåæ. €ëå ÷îðíèé  öàð âèêèíóâ íàçàä äî ð³÷êè
çîëîòíèêè ³ äîáðå ïðîìèâ êàëåáàñó. ‚³í ïîñòàâèâ ìåíå  ïåðåä ñîáîþ ³ ïîêàçàâ,
ùîá ß ìîâ÷àâ ³ í³êîìó ç ïðàâîâ³ðíèõ íå âèäàâ ñâîãî çíàííß ïðî çîëîòèé ï³ñîê.
Ÿ  ïðèñßãíóâñß  €ëëàõîì. ’à éîãî  öå  íå çàäîâîëüíèëî. I â³í ïîâ³â  ìåíå  äî
ñàìîòíüî¿  êóïè  âåëåòåíñüêèõ  äåðåâ.   Šîëè  ìè   âñòóïèëè  â  õîëîäîê  ï³ä
âåëåòåíñüê³ äåðåâà,  ß ðàïòîì ïîáà÷èâ ïîñåðåäèí³ òîãî ìàëåíüêîãî ãàþ êàì'ßíó
áðàìó. ‚îíà áóëà  ïîñòàâëåíà  ³ç áðóñ³â ì'ßêîãî âàïíßêó. ’à  íå öå  ãîëîâíå!
ƒîëîâíå, ùî  â êàìåí³ áóëè âèäîâáàí³  çàãëèáèíè, ³ â  êîæí³é  ç íèõ  ñòèð÷àâ
ëþäñüêèé ÷åðåï. —îðíèé öàð ïîêàçàâ, ùîá ß  ñòàòè  íàâêîë³øêè ïåðåä  áðàìîþ ³
ïîêëßâñß çåìëåþ  ³  íåáîì, ùî ìîâ÷àòèìó ïðî çîëîòîíîñíó ð³÷êó. ‚³äñòóïàòè íå
áóëî êóäè, ß  ï³äêîðèâñß  ïîãàíñüêèì çâè÷àßì ³ ïîêëßâñß íåáîì ³  çåìëåþ. –àð
áóâ äóæå âäîâîëåíèé ìîºþ ïîâåä³íêîþ. ’î ß íàâàæèâñß  éîãî ñïèòàòè, çâè÷àéíî,
íà ìèãàõ, ÷è òî íå ãîëîâè òèõ, êîãî â³í ³ éîãî  ëþäè ç'¿ëè?  –àð çàñì³ßâñß ³
ïîêàçàâ, ùî ìåí³ íå çàãðîæóº ñòàòè ñìà÷íîþ ïå÷åíåþ. ‚³í ïîêàçàâ íà ñîíöå, ùî
ìè  âæå  äîáðå  çàòðèìàëèñü.  I ìè  ïîñï³øèëè òðþõîþ  íàçàä äî  ìèñëèâñüêîãî
òàáîðó.  à  ï³âäîðîç³  íàø á³ã ñïèíèëî  ëåâ'ß÷å ðèêàííß.  Œ³é  öàð çàñòèã ³
íàïðàâèâ ñïèñ ïðîñòî ïåðåä ñåáå íà æîâòèé âèñîõëèé êóù. Ÿ æ í³÷îãî íå áà÷èâ.
‚³í, öàð, äâà ñïèñè âñòðîìèâ ïåðåä ñîáîþ â çåìëþ, à òðåò³é ïîäàâ ìåí³ íàçàä.
Ÿ âçßâ ñïèñà. €ëå òóò ëåâ âèñòðèáíóâ ç-çà êóùà ³ ïî÷àâ, ïðèïàäàþ÷è äî çåìë³,
íàáëèæàòèñü. Œåíå òàê ïðîéíßâ íåéìîâ³ðíèé  æàõ â³ä ëåâèíîãî  âèäó,  ùî ñòîïè
ìî¿ ïðèðîñëè äî çåìë³. Šîë³íà é ðóêè òðóñèëèñß ç òàêîþ  ñèëîþ, ùî  ß âïóñòèâ
ñïèñà íà çåìëþ. ‚³ä óäàðó ñïèñà îá çåìëþ ëåâ ñòð³ïîíóâñß ³ ñòðèáíóâ äî ìåíå.
Ÿ  íå ì³ã  ðóõàòèñü  ³  áà÷èâ,  ìîâ  ó ñòðàøíîìó  ñí³,  ßê í³áè  ïîâîë³  ëåâ
â³äøòîâõóºòüñß â³ä çåìë³ ³ ëåòèòü ïðîñòî íà ìåíå.  ‚ðàç  ãðóäè ëåâà ïðîòèêàº
ñïèñ  ³ ëåâ ïàäàº äî ìî¿õ í³ã. €ëå  çðàçó  æ çâîäèòüñß íà  çàäí³  ³ ï³äí³ìàº
ïåðåäí³ ïàçóðèñò³ ëàáåòè, ùîá ðîçäåðòè ìåíå. ’à çðàçó æ äðóãèé ñïèñ ïðîòèíàº
éîìó ãîðëßíêó. ‹åâ çíîâó ïàäàº ³ ç òàêîþ ñèëîþ á'ºòüñß â êîð÷àõ, ùî àæ çåìëß
ñòóãîíèòü.  ’óò ìåíå ÷îðíèé öàð â³äêèíóâ  â³ä ëåâà, ìîæå,  ë³êò³â íà äåñßòü.
Šîëè  ß  ï³äâ³âñß,  â³í  óæå  ïðîòèíàâ òðåò³ì ñïèñîì ëåâ'ß÷å ñåðöå...  îò³ì
ïåðåìîæåöü ïåðåñâ³ä÷èâñß,  ùî ëåâ ñïðàâä³ ìåðòâèé,  ïîâèðèâàâ ç íüîãî ñïèñè,
âèïðàâèâ ï'ßòîþ äîâã³ ãîñòð³ íàêîíå÷íèêè, ³ ìè çíîâ ïîâåðíóëè äî  ð³÷å÷êè. Ÿ
äîïîì³ã  öàðþ-ç³íäæó ïîìèòè çáðîþ... Šîëè  æ  ìè  äîá³ãàëè  äî  ìèñëèâñüêîãî
òàáîðó, ì³é  ðßò³âíèê ñïèíèâ ìåíå  ³ ïîêàçàâ íà ëåäü ïîì³òêó ñòåæêó, ìîâëßâ,
³äè íåþ, ³ òè ïîòðàïèø äî  ñâî¿õ. Ÿ âêëîíèâñß éîìó ïðîñòî â íîãè, äßêóþ÷è çà
ïîðßòóíîê  â³ä  â³ðíî¿ ñìåðò³. € â³í çàñì³ßâñß  ³  ïîêàçàâ, ùî íå òðåáà  òàê
áîßòèñü ëåâ³â, áî ëþäèíà íàéñòðàøí³øèé çâ³ð... Šîëè ß  á³ã  ñåðåä ÷àãàð³â äî
íàøîãî òàáîðó, òî îçèðàâñß ê³ëüêà ðàç³â ³ áà÷èâ, ßê ç óñ³õ ê³íö³â çë³òàþòüñß
ãðèôè... îöìàí-òàíä³ë äóæå  ìåíå ëàßâ ³  ëåäü íå ïîáèâ. îîá³ößâ, ßêùî ß ùå
ðàç êóäèñü ïîâ³þñü,  ñêàçàòè ïðî öå  ðóááàíîâ³ é íàõóä³. •î÷ â³í ³ ïðèãðîçèâ
ìåí³,  ß âñå  æ âèðèâàâñß ê³ëüêà ðàç³â ó  ì³ñòî ç³íäæ³â. ðèãëßäàâñß  òàì äî
¿õíüîãî æèòòß, äî ïðàö³ êðè÷íèê³â-çàë³çîðîá³â ³ êîâàë³â, òêà÷³â  ³ ð³çüáßð³â
ïî äåðåâó òà ñëîíîâ³é ê³ñòö³. I ìóøó ñêàçàòè, ùî ç³íäæ³  àæ  í³ßê íå äóðí³ø³
â³ä ³íøèõ  ïëåìåí, ßê³ ìåí³ äîâåëîñü ³  äî òîãî ïîáà÷èòè, ³  ï³ñëß òîãî... €
ìî¿ì  ãîñïîäàðßì òîðãóâàëîñß  ôîðòóííî, ³ âîíè âñ³ ñâî¿ òîâàðè  äî îñòàííüî¿
ãàí÷³ðêè  òà  ñêàëêè  ïîðöåëßíè  îáì³íßëè  íà  ÷óäîâ³  ñëîíîâ³ áèâí³,  áðóñè
êðè÷íîãî  çàë³çà òà êàïøóêè  ³ç  çîëîòèì  àôðèêàíñüêèì ï³ñêîì...  àñòàâ ÷àñ
â³äïëèâàòè. —îðíèé öàð  íàä³ñëàâ íà êîðàáåëü âåëèêèé  çàïàñ â'ßëåíîãî ì'ßñà,
ð³çíèõ ë³ñîâèõ  íàéñìà÷í³øèõ ïëîä³â, ìåäó òà äîáðî¿  äæåðåëüíî¿  âîäè. I âñå
çàäàðìà! Šðàé  òîé  áóâ áàãàòþù³é,  ñïðàâä³  ‡îëîòà  ‘îôàëà!  I  ìîëîäèé öàð
ç³íäæ³â ðîáèâ äàðóíêè  ç  öàðñüêîþ ùåäð³ñòþ. “ íüîãî  ìîæíà áóëî á ïîâ÷èòèñß
á³ëüøîñò³ íàøèõ ïðàâîâ³ðíèõ, ßê³ ââàæàþòü ñåáå ùåäðèìè ³ ãîñòèííèìè õàçßßìè!
     Šîðàáåëü,  äàâíî  â³äðåìîíòîâàíèé,   îíîâëåíèé,  ïîâí³ñòþ  çàâàíòàæåíèé
äîðîãîö³ííèìè íàáóòêàìè ³ íåâ³ëüíèêàìè. åðåä â³äïëèòòßì  âëàøòóâàëè  áàíêåò
äëß ÷îðíîãî öàðß.  Œåíå òàíä³ë â³ä³ñëàâ  ï³ä ÷àñ áàíêåòó íà íèæíþ  ïàëóáó äî
ç³íäæ³â-íåâ³ëüíèê³â. îêè ß  òàì çàéìàâñß  ç ä³òüìè,  íàãîð³ ç÷èíèâñß ãàëàñ,
íà÷å  áóëà ßêàñü âåðåì³ß. ‡àòèì ñòðàøí³  êðèêè  êîíàþ÷èõ ëþäåé, ³  íà  íèæíþ
ïàëóáó  ïîòßãëî ñìàëåíèì ì'ßñîì, ïàëåíîþ ñ³ðêîþ ³  íàôòîþ. Ÿ êèíóâñß íàãîðó,
òà  á³ëß ëßäè  íà  âåðõíþ ïàëóáó  ìåíå  ïåðåïèíèâ îäèí ³ç  ïîêðó÷³â-õ³ëàñ³ ³
íàêàçàâ âåðíóòè  íàçàä.  óâ  â³í  ïðè  ïîâí³é  çáðî¿ ³ â øê³ðßí³ì  ïàíöèð³.
‘ïî÷àòêó ß äóìàâ, ùî òî ç³íäæ³-àíòðîïîôàãè ï³äñòóïíî  íàïàëè íà áåíêåòóþ÷èõ.
€  âèßâèëîñü óñå íàâïàêè -- ³  ðóááàíîâ³, ³ íàõóä³  äóæå ñïîäîáàëèñß  çîëîò³
îáðó÷êè öàðß ³  çîëîòîòêàíèé ïëàù. ’à é ñàì áè â³í  áóâ íàéêðàùèì òîâàðîì íà
íåâ³ëüíè÷³ì áàçàð³ â €äåí³. ‚îíè é íàìîâèëè  áîöìàíà - òàíä³ëà ï³äïî¿òè öàðß
³ éîãî îõîðîíö³â âèíîì ç äîì³øêîþ ÷èñòîãî àëü-êàõóëß <sup>8</sup> òà ð³çíîãî
ç³ëëß.  €  êîëè  íà  äîïîìîãó çàäóðìàíåíîìó  öàðþ  ïîñï³øèëè  éîãî ï³äëåãë³,
íàôôàò³íè  ¿õ ïîïàëèëè ç âîãíåìåò³â. Žòîä³ âïåðøå  â  æèòò³  ç³ ìíîþ  ñòàâñß
òàêèé ïðèñòóï ñìóòêó, ùî ß ëåäü íå ïîìåð. Ÿ ïðîëåæàâ ê³ëüêà äí³â áåç óñßêîãî
ðóõó  ³  íå  ì³ã í³÷îãî  ¿ñòè,  à  ò³ëüêè  ïèâ  âîäó. Šîëè ß  ïî÷àâ  ïîòðîõó
îêëèãóâàòè  ³ äîïîìàãàòè òàíä³ëîâ³-çíàõàðåâ³, òî ÷àñòî ïðîõîäèâ ïîâç ÷îðíîãî
öàðß.  àìàãàâñß  ìèãíóòè  éîìó, ïîäàòè õî÷  ßêèéñü çíàê,  ùî  ß  íå ç  éîãî
âîðîãàìè.  ‚³í æå çíåâàæëèâî â³äâåðòàâñß, íà÷å á ³ íå  çíàâ  ìåíå í³êîëè. –å
îñîáëèâî ïðèãí³÷óâàëî ìåíå. I âñå æ ß ïîêëàâ ñîá³ âèçâîëèòè ñâîãî ðßò³âíèêà.
„óæå  âàæêî  áóëî  ïðîíèêíóòè  âíî÷³  íà  íèæíþ  ïàëóáó.  î-ïåðøå, âàðòîâ³.
î-äðóãå, ³íø³  íåâ³ëüíèêè-ç³íäæ³, ùî  íåíàâèä³ëè  ÷îðíîãî öàðß  ³  âñ³ éîãî
ïëåìåíà. I ïî-òðåòº, ß  íå  ì³ã çâ³ëüíèòè éîãî îõîðîíö³â. î  âîíè á â÷èíèëè
ð³çàíèíó íà êîðàáë³.  ‰ äîâåëîñß á ìåí³  äî ê³íöß  äí³â  ìî¿õ æèòè â ‡îëîò³é
‘îôàë³. Ÿ çðîçóì³â,  ùî  ò³ëüêè çàâäßêè ç³ëëþ çìîæó âèçâîëèòè  ÷îðíîãî öàðß.
€ëå æ ßê ä³ñòàòè  ïîòð³áíå ç³ëëß â òàíä³ëà? ’à äîïîì³ã âèïàäîê--  ïî÷àëàñü ó
ê³ëüêîõ  íåâ³ëüíèê³â ñòðàøíà ñâåðáëß÷êà íà øê³ð³. ‚³í, òàíä³ë, ïîßñíèâ ìåí³,
ßê çðîáèòè ðîç÷èí ïðîòè õâîðîáè, ³ ïîñëàâ óçßòè ïîðîøîê. Ÿ  çäîãàäàâñß, ßêèé
ç ïîðîøê³â ñîííèé, ³ âçßâ éîãî íàâìèñíå, í³áè ïåðåïëóòàâ ç ïîòð³áíèì ç³ëëßì.
“çßâ ùåäðî,  ³  äîáðó  ÷àñòèíó ñõîâàâ ó  âáðàííß. Šîëè òàíä³ë ïîáà÷èâ, ùî  ß
ðîçáîâòóþ,  â³í  ëåäü  ìåíå  íå  ïðèáèâ,  áî  ß  ç³ïñóâàâ  ñò³ëüêè  ÷óäîâîãî
³íä³éñüêîãî ç³ëëß. ‚³í ñàì âèëèâ ì³é ðîç÷èí ³ ïðèãîòóâàâ  íîâèé. €ëå òåïåð ß
ìàâ äîáðå  ç³ëëß. ‚ñå  îñòàííº áóëî ïðîñò³øå.  ’ðîõè ç³ëëß äèäáàíó ó ìåäîâèé
íàï³é,  ç³ëëß  äî  ïàëüìîâîãî âèíà  îõîðîíößì-áàõð³, çàéâó ÷àðó àëü-êàõóëß ó
÷àøó  áîöìàíó-òàíä³ëó. I äîáðß÷ó äîáàâêó  ç³ëëß â ëèìîííå ï³éëî, ßêå ÷àñ â³ä
÷àñó  òàíä³ë äàâàâ íåâ³ëüíèêàì,  ùîá âîíè íå õâîð³ëè. Ÿ  äàâ ñïî÷àòêó  íàøèì
ïåðøèì  ðàáàì ï³éëî, à ïîò³ì  ïåðåéøîâ  äî ç³íäæ³â-àíòðîïîôàã³â. I â îñòàííþ
÷åðãó ï³ä³éøîâ äî öàðß. ‰îìó æ íàëèâ íà ñàìå äåíöå, àëå â³í ³ òîãî íå âèïèâ,
â³äâåðíóâñß...  Žï³âíî÷³,  ßê óñ³ äîáðå  ïîñíóëè,  ß  ñïóñòèâñß ³  ðîçâ'ßçàâ
ñèðîâèö³  íà  äåðåâ'ßíèõ  êîëîäêàõ,  ó  ßê³  áóâ ïðèáîðêàíèé  ÷îðíèé  öàð. Ÿ
ïîêëèêàâ éîãî çà ñîáîþ, àëå â³í íå õîò³â ³òè -- ïî÷àâ òîðñàòè ñâî¿õ ïîñíóëèõ
âî¿í³â.  ’à  í³÷îãî íå äîïîìàãàëî. ’îä³ ß âçßâ  éîãî  ïóòà ³  îáåðåæíî ïîë³ç
íàãîðó, â³í  çà  ìíîþ. Ÿ äîïîì³ã éîìó ñïóñòèòèñü ó ÷îâåí-êàð³á, ùî âîëî÷èâñß
çà íàøèì êîðàáëåì íà ïðèâ'ßç³. ’óäè æ ß éîìó ïåðåäàâ âîäó ³  ¿ñò³âí³ ïðèïàñè
ç éîãî æ äàðóíê³â.
     îäàâ  ³ çáðîþ.  ‚³í  ïî÷àâ  ïîêàçóâàòè,  ùîá ß  ñïóñêàâñß äî ÷îâíà.  Ÿ
â³äìîâèâñß. ’îä³ â³í ìåí³ ïîêàçàâ, ùî ìåíå çàìîðäóþòü íà êîðàáë³. ™îá â³í íå
ïåðåêîíóâàâ ìåíå  ³ íå íàðàæàâñß íà âèêðèòòß, ß â³äñ³ê ëèíâó ÷îâíà-êàð³áà. I
çà  ßêèéñü ÷àñ ÷îâåí  ðîç÷èíèâñß ó òåìðßâ³. ³ëüøå ß éîãî í³êîëè íå áà÷èâ...
‚ðàíö³ ìåíå  ñõîïèëè âî¿íè-áàõð³ çà íàêàçîì ðóááàíà. î÷àëè ñòðàõàòè ð³çíèìè
òîðòóðàìè, ßêùî íå ïðèçíàþñü, ùî äîïîì³ã âòåêòè öàðþ ç³íäæ³â. Ÿ ìîâ÷àâ. ’îä³
âîíè ïî÷àëè  âèìàãàòè  â³ä ìåíå ïðèñßãè  íà  Šîðàí³.  Ÿ æ âèßâèâ ñèëó äóõó ³
ñêàçàâ, ùî ïðèñßãíóñß ëèøå  â ïðèñóòíîñò³ êàä³ é ñòîðîíí³õ ñâ³äê³â. € çàðàç,
ùî á ç³  ìíîþ íå ðîáèëè,  íå  çáèðàþñß äàâàòè êëßòâó.  ‚îíè âñå ïîãðîæóâàëè,
ïîãðîæóâàëè  ³,  ïîòðèìàâøè äîáó â ðåòßçßõ, çâ³ëüíèëè... € ïðè  ðîçðàõóíêó â
€äåí³  ìåí³ íå ñïëàòèëè é  áèòîãî  ôàëñà.  ’à  ß äîáðå â³äïëàòèâ ðóááàíîâ³ ³
íàõóä³. ‘êð³çü õâàëèâñß, ç ßêèìè  óäà÷ëèâèìè íàõóäîþ ³ ðóááàíîì ß ïëàâàâ, ßê
¿ì øàëåíî  ïîòàëàíèëî ³ç  çîëîòîì  ó êðà¿í³ ç³íäæ³â-àíòðîïîôàã³â. Ÿ ðàç³â  ó
äåñßòü  ïåðåâèùóâàâ   ¿õí³   çàïàñè  çîëîòîãî  ï³ñêó.  ‡âè÷àéíî,   çíàéøëèñß
â³äâ³äóâà÷³, ßê³ ïåðåäàëè  ìî¿ ïîõâàëüáè ïðàâèòåëþ  €äåíà. ðàâèòåëü âèð³øèâ
àðåøòóâàòè  ¿õ çà ïðèõîâóâàííß ñâîãî áàãàòñòâà â³ä ïîäàòêó. ™îá â³í öüîãî íå
â÷èíèâ, ðóááàí  ³  íàõóäà çìóøåí³ áóëè ³  éîìó, ³  éîãî  ÷èíîâíèêàì âèêëàñòè
âåëèê³ õàáàð³... ó, à ïðî ÷îðíîãî öàðß  í³õòî ³ç ìàòðîñ³â  ³ êóïö³â ïåâíîãî
íå êàçàâ. ’³ëüêè ÷åðåç ê³ëüêà ðîê³â ìåí³ ðîçïîâ³ëè, ùî æîäåí ç êîðàáë³â, ßê³
ïîïëèâëè  â òó ÷àñòèíó ‡îëîòî¿ ‘îôàëè, íå ïîâåðíóëèñß á³ëüøå â ð³äí³ êðà¿...
Œåí³  çäàºòüñß, ùî â³í  ïîâåðíóâñß äîäîìó  ³ òåïåð  áóâ áåçæàëüíèé  äî  âñ³õ
ïðàâîâ³ðíèõ  -- ÷è  áóëè  âîíè  äîáð³  ëþäè,  ÷è ñòðàøí³ íåã³äíèêè..." Žòàêó
³ñòîð³þ ðîçïîâ³â  ìåí³ ì³é íîâèé äðóã. ‚³í ùå äóæå áàãàòî  ðîçïîâ³äàâ óñßêèõ
³ñòîð³é, àëå âîíè íå òàê³ ïîâ÷àëüí³, ßê öß. ’îìó  íå áóäó  ïåðåêàçóâàòè ¿õ â
îäíîìó ëèñò³, ùîá íå ñòîìëþâàòè òåáå... ‡àðàç æå, ï³ñëß òðüîõ ðîê³â íàøèõ ³ç
íèì ìàíäð³â  ó  ïîøóêàõ çàñîá³â  äî ïðîæèòòß  ìè  ç³áðàëè äîáðèé  âðîæàé. Ÿê
êàæóòü  ëèõâàð³,  íà íàøèõ ñð³áíèõ â³âößõ íàðîñëà çîëîòà âîâíà. •î÷à òè  ñàì
ðîçóì³ºø, ùî ìè ç íèì ïðàâîâ³ðí³ ³ æîäíîãî äèðõåìà íå äàâàëè ï³ä  â³äñîòêè â
ëèõâó <sup>9</sup>. €  ñïðàâè çàðàç ó íàñ òàê³, ùî ìè òèì÷àñîâî ðîçä³ëèëèñü.
Ÿ  ÷åêàþ êóïö³â ç Šàë³êóòà, ùî ïëèâóòü äî  •àíôó. •î÷ó ä³ñòàòè äåßê³  ö³ëþù³
ðîñëèíè ³ç ï³âäåííèõ êèòàéñüêèõ çåìåëü. Žñîáëèâî õî÷ó çàêóïèòè ç³ëëß-ä³õðîà,
ùî òàê âäàëî âæèâàþòü êèòàéö³ ïðîòè áîëîòíî¿ ïðîïàñíèö³ òà ñèëüíîãî æàðó ïðè
ëèõîìàíö³.  „óìàþ  ùå ä³ñòàòè çåðíà öüîãî ÷àãàðíèêà ³ ñïðîáóþ ïîñàäèòè ïîðó÷
³ç äåðåâößìè  áîíà â  çåìë³ ìî¿õ ïðåäê³â.  Œ³é  æå äðóã ÷åêàº òèõ êóïö³â, ùî
çâ³äñ³ëß ïîïëèâóòü  íà  ï³âäåíü  ‘óìàòðè.  ’àì  â³í äóìàº  êóïèòè  òîâàð³â ³
ïîïëèñòè â  ‡îëîòó ‘îôàëó. îæåâ³ëüíà âèãàäêà, àëå  ß íå ìîæó â³äìîâèòè éîãî
â³ä ö³º¿ ìàíäð³âêè. Œåíå îõîïëþº  æàõ, ßê ïîäóìàþ, ùî â³í ïîïëèâå çà  òèñß÷³
ôàðñàõ³â íà çäâîºíîìó òóá³ëüíîìó ÷îâí³! ðîòå â³í äîâîäèòü ìåí³, ùî òóá³ëüö³
ç  ‘óìàòðè àæ  í³ßê íå  ã³ðø³ ìîðåïëàâö³  çà ïðàâîâ³ðíèõ,  à  ìîæå,  íàâ³òü,
êðàù³...  Ÿ éîìó ïåðå÷èòè íå ìîæó, áî ñïðàâä³ ß ïëàâàâ ìåíøå éîãî. •î÷å  â³í
ïîòðàïèòè â  ‡îëîòó  ‘îôàëó,  â çàáîðîíí³  çåìë³,  ç  êîðàáëß æîâòîøê³ðèõ  ³
çóñòð³òèñß  òàì  ³ç ñâî¿ì  ïðèßòåëåì-- ÷îðíîøê³ðèì öàðåì. „ëß  ÷îãî öå  éîìó
ïîòð³áíî,  äîñòåìåííî  íå   çíàþ,  àëå  äóìàþ,  ùî  õî÷å  â³í  ä³ñòàòè  ùîñü
íåçâè÷àéíîãî â êðàþ ç³íäæ³â. †àõ ìåíå ïðîéìàº, êîëè ïîäóìàþ,  ùî ìîæå òàì ³ç
íèì òðàïèòèñü!.. ’à â³í  ð³øó÷å  íàïîëßãàº íà  ñâîºìó. àâ³òü ïðèçíà÷èâ ìåí³
çóñòð³÷ ó êðàþ  ìî¿õ  ðîäè÷³â, ÷åðåç  äâà ðîêè.  Ÿ óïîâàþ íà  Œèëîñòèâîãî  ³
Œèëîñåðäíîãî,  Žòâåðçàþ÷îãî  ðàìó,   ùî  â³í  äàñòü  íàì  ðàä³ñòü  ³  ùàñòß
çóñòð³òèñß  â  ìî¿é  çåìë³  ³  âèïèòè ïî  ÷àðî÷ö³  á³íò-àëü-‰àìàíó,  äîñõî÷ó
ïîæóâàòè ñîêîâèòèõ ïàãîí³â êàòó<sup>10 </sup>³ ïðîâåñòè â  äðóæí³é áåñ³ä³ íå
îäíó çîðßíó í³÷..."  à öüîìó ÷³òêå àðàáñüêå ïèñüìî ïåðåðèâàëîñß é äàë³ éøëè
ëàòèíñüê³  ë³òåðè ³ âñßê³  çíàêè ì³ñßöß, ñîíöß, ç³ðîê. I  âñå áóëî  íàïèñàíî
äóæå ð³äêî, ïðîñòî  êîæíà ë³òåðà áóëà íà÷å îêðåìî  âèêðåñëåíà ßêîþñü ÷åðâîíî
öåãåëüíîþ ôàðáîþ, à ñîíöå, ì³ñßöü ³ ç³ðêè áóëè ñèí³, çåëåí³ é çîëîòàâ³.
     29. Šˆƒ€ Œ€„²‚
     ‹îöìàí äîâãî  ïåðåáèðàâ ñòîñè ðóêîïèñ³â ³ êíèæîê, ïîêè, çðåøòîþ, äîâîë³
íàêîâòàâñß ßäó÷îãî ïàïåðîâîãî ïèëó òà âèäîáóâ íàãîðó ïîòð³áíèé  ñëîâíèê.  ‡à
äîïîìîãîþ  ñëîâíèêà, à äå  é ïðîñòî ïî ïàì'ßò³, ïî÷àâ  ðîçøèôðîâóâàòè çàïèñ.
‘ëîâà âèõîäèëè àðàáñüê³, àëå çì³ñò ¿õ áóâ çðîçóì³ëèé ëèøå ëîöìàíîâ³, áî âîíè
îçíà÷àëè âèñîòó ç³ðîê ³ ñòîßíîê ì³ñßöß.
     Šîëè  ñòàðèé  çðîáèâ  îá÷èñëåííß,  òî çðîçóì³â,  ùî ëèñò íàïèñàíî íå  â
îäíîìó  ç  ïîðò³â  ‘óìàòðè,  à  íà  àôðèêàíñüêîìó  áåðåç³,  äåñü  ï³âí³÷í³øå
Šàíáàëè<sup>1</sup>. ‡àòèì ëîöìàí ïî÷àâ ñêëàäàòè ì³ñßö³ é  ðîêè, ùîá âçíàòè,
êîëè ÷åêàòè €ë³ â  àñðó. ‚èõîäèëî --  ÷åðåç ð³ê, à  ßêùî çàòðèìàºòüñß -- òî
ï³çí³øå, ÷åðåç ï³âòîðà ðîêè.
     îçøèôðóâàâøè  çíàêè,  ñïàëèâ  íà æàðîâí³ âñ³ ðîçðàõóíêè, ùîá í³õòî  íå
çäîãàäàâñß, ùî â³í çíàº, çâ³äê³ëß €ë³ â³äïðàâèâ ïîòàºìíîãî ëèñòà.
     Œàíäåºöü ñèä³â, ãð³â ïàëüö³ íàä æàðîâíåþ ³ ì³ðêóâàâ, ÷è âàðòî â³äðèâàòè
ëàòèíñüêó ÷àñòèíó ³ îáïàëèòè  ¿¿ íà âîãí³? ’îä³ í³õòî íå âçíàº, äå íàñïðàâä³
áóâ  €ë³, êîëè  ñêëàäàâ  äèâîâèæíîãî ëèñòà. ’à  âèð³øèâ, ùî  íå òðåáà. î  æ
ðàïòîì  íàñêî÷àòü õàøàø³íè ³  âèìàãàòèìóòü,  ùîá ñêàçàâ,  ùî áóëî â ñïàëåí³é
÷àñòèí³?.. ™å  ïî÷íóòü  êàòóâàòè...  €  ïðè ö³ëîìó ïàïåð³  éîìó,  íàéêðàùîìó
çâ³çäàðåâ³ àñðè, áóäå ëåãøå çáèòè ç ïàíòåëèêó õàøàø³í³â...
     ‚³í ðåòåëüíî  çãîðíóâ ëèñòà,  âêëàâ äî  áàìáóêîâîãî ôóòëßðà,  à  ôóòëßð
ñõîâàâ ìåæè êíèæêàìè òà ³íñòðóìåíòàìè.
     àñòóïíîãî  äíß  éîãî âèíàéíßëè  ñóñ³äè  -  êóïö³,  ùîá â³í  ïðîâ³â  ïî
˜àòò-åëü-€ðàáó ñàô³íó ç  âàíòàæåì  ñàíäàëîâîãî äåðåâà òà ìàíãðîâî¿ íàéêðàùî¿
æåðäèíè ³  êîðè ç €ëü-Šóìðó<sup>2</sup>.  € òàì  äàë³ ïî  ªâôðàòó âãîðó ³ ïî
êàíàëàõ äî çåìë³ •àððàíñüêî¿.
     îâåðíåííß  äîäîìó íå ïðèíåñëî éîìó  ðàäîñò³  -- â³í çðàçó  êèíóâñß  äî
ñõîâàíêè  ³ íå ïîáà÷èâ  òàì áàìáóêîâîãî ôóòëßðà ç ëèñòîì.  “ñå ³íøå ëèøèëîñü
íåäîòîðêàíèì.
     "‡íà÷èòü,  äíßìè  íàâ³äàþòüñß  äî  ìåíå  â ãîñò³  õàøàø³íè",--  âèð³øèâ
ìàíäåºöü.
     I ñïðàâä³, íåáàâîì äî íüîãî çàâ³òàëè ï³çíî ââå÷åð³  êóïö³, ùî çáèðàëèñß
ìàíäðóâàòè  äî Šèòàþ  ìîðñüêèì  øëßõîì.  “ñ³  â òåìíèõ  áåäó¿íñüêèõ  ïëàùàõ,
â³ëüíèì ê³íöåì ÷àëìè ïðèêðèâàëè ëèöå.
     åðøèì ó áóäèíêó â³äêðèâ  ëèöå  íàéñòàðøèé ë³òàìè,  ³ ëîöìàí  ï³çíàâ  ó
íüîìó îäíîãî êóïöß ç ˜àìà. –åé áóâ ïðàâäèâèì êóïöåì ³ éîãî äîáðå çíàëè êóïö³
òà ðóááàíè  ç  áàñð³éñüêîãî ïîðòó.  ‚³í  óæå ê³ëüêà  ðàç³â  â³äáóâàâ  äàëåê³
ïîäîðîæ³,  à  â  áëàãîñëîâåííó  Œåêêó  ïîäîðîæóâàâ  àæ  òðè ðàçè. ³ñëß âñ³õ
íàëåæíèõ â³òàíü ñ³ð³éñüêèé êóïåöü ïî÷àâ âèáà÷àòèñü:
     -- Ž, äîñòîñëàâíèé øåéõ! Žêðàñà  âñ³º¿ â÷åíî¿ àñðè,  êëàäåçü ìóäðîñò³,
ñêàðáíèöß çíàíü! ‚èáà÷àé íàñ, ïðîñòîð³êóâàòèõ, ùî  ìè ïðèéøëè òàê ï³çíî! €ëå
áóâàëüö³  êàçàëè  íàì  â õàí³, ùî  öå  ºäèíèé ÷àñ,  êîëè òåáå ìîæíà  íàïåâíî
çàñòàòè  âäîìà,  áî   ùîíî÷³  òè  ñïîñòåð³ãàºø  íåáî!  ‚èáà÷,   âèáà÷   íàñ,
äîñòîñëàâíèé ìóæ!..
     ‡àïðîøóþ÷è ¿õ  äî  ãîñïîäè  ³  äàë³  íà  äàõ, ìàíäåºöü äóìàâ,  ùî  öåé,
íàïåâíî, íå ç õàøàøèíñüêîãî êóáëà ãàäþ÷îãî. €  îò  ³íø³? ³äè ðîçáåðèñü, õòî
êóïåöü,  à õòî áîéîâèê-  õàøàø³í? €äæå âñå  âèãëßäàº  çîâñ³ì ïðàâäèâî  -- äî
ìóñîíó ëèøèâñß ö³ëèé ì³ñßöü, ³ êóïößì ïîòð³áíà ïîðàäà ³ äîïîìîãà ñïðàâæíüîãî
ôàõ³âöß.
     ‚îíè ïðèíåñëè ³ç ñîáîþ ³ ïðèãîùàííß, ³ âèíî.
     ‡íîâ âèáà÷àâñß êóïåöü-ñ³ð³ºöü.
     -- Ž øåéõ! ‚èáà÷àé, òèñß÷ó ðàç âèáà÷àé, ùî ïðèéøëè áåç ïàõîëê³â ³  ñàì³
ðîçñòåëßºìî ñêàòåðòèíó.  ’è íàéêðàùå çíàºø, áî òè íàéñòàð³øèé ³  íàéìóäð³øèé
³ç íàñ, ùî òàêå ïàõîëêè. ‚ñå âîíè  ï³äãëßäàþòü, âñå ï³äñëóõîâóþòü, ³ â³ä íèõ
íå  ìîæíà ñõîâàòè òàºìíèöþ. ¯õ  çàâæäè ìîæíà ï³äêóïèòè ³ âçíàòè, ùî  ãîâîðèâ
õàçß¿í.
     ‹îöìàí  ðîçëîìèâ  ç íèìè ïåðøèé øìàò  õë³áà ³  çðàçó  æ  ï³äâ³âñß,  ùîá
ïîâåðíóòèñü äî ñâî¿õ âèì³ð³â, ïðèêàçóþ÷è:
     -- €ëëàõ ìèëîñòèâ ³ âèáà÷èòü ìåí³, ßê âèáà÷èëè âè,
     ìî¿  âåëüìèøàíîâí³  íàéäîðîæ÷³  ãîñò³,  àëå  çîð³  ³   ì³ñßöü  íåâïèííî
îáåðòàþòüñß, à ìåíå €ëëàõ ìèëîñòèâèé ³ ìèëîñåðäíèé  ïîêëèêàâ ñïîãëßäàòè éîãî
íåáåñíå òâîð³ííß ùîíî÷³...
     ’àê  ãîâîðèâ çâ³çäàð-ëîöìàí ³ ñïðàâä³  âèì³ðþâàâ, äå çíàõîäèòüñß òà  ÷è
³íøà  ç³ðêà. € ñàì  äóìàâ:  "àéìîëîäøèé  -- õàøàø³í. —îìó? €  òîìó, ùî äóæå
êðàñèâèé, ëàã³äíî¿ ïîâåä³íêè. ’à ùå é çäîðîâåííèì ãëåêîì âèíà îï³êóºòüñß!"
     ‘òðàâè  áóëè  òàê³ ñâ³æ³, ïàõó÷³ é ñìà÷í³,  ùî  ëîöìàí, ïðîõîäß÷è  ïîâç
ñêàòåðòèíó, ÷àñîì íàõèëßâñß ³ áðàâ øìàòî÷îê ÷îãî-íåáóäü.
     ‘â³òèâ ïîâåí  ì³ñßöü. I îáëè÷÷ß äâîõ â³í äóæå äîáðå áà÷èâ, ùå äâîº áóëè
â çàò³íêó,  à  îáëè÷÷ß  ùå  îäíîãî  áóëî  íàâï³ë  ïåðåð³çàíå  ò³ííþ.  ‹îöìàí
ñïîñòåð³ã,  ùî  ëèøå  íàâï³ë  îñâ³òëåíèé  ñèð³ºöü  ³ç ˜àìà  çäèâîâàíèé  éîãî
ïîâåä³íêîþ,  òîáòî  ïîðóøåííßì  óñ³õ ïðàâèë  ´ðå÷íîñò³  òà  öèìè, í³áè  äóæå
òåðì³íîâèìè,  âèì³ðàìè. å  äèâóâàëèñß  äâîº -- ìîëîäèé  âèíî÷åðï³é ³ çð³ëèé
ìóæ,  ÷åðâîíîáîðîäèé  êóïåöü,  ³ç  ï³âí³÷íèõ îáëàñòåé ²ðàêó.  ‡íà÷èòü,  âîíè
íàïåâíå õàøàø³íè.  ’åïåð çàëèøàëîñü  ïèòàííß,  ÷è ÷åòâåðòèé òåæ õàøàø³í,  ÷è
âèïàäêîâà ëþäèíà,  ßê  ³  ÷îëîâ³ê ³ç  ˜àìà. "„îâãî  íå  äîâåäåòüñß  ìó÷èòèñü
òàºìíèöåþ,--  ñêàçàâ  ñîá³  ìàíäåºöü.--  Ÿêùî  ÷åòâåðòèé  âï'ºòüñß  ³ çàñíå,
çíà÷èòü, â³í ñïðàâæí³é êóïåöü".
     ’à íåïåâí³ñòü äëß  ëîöìàíà ñê³í÷èëàñß çíà÷íî  ðàí³øå. ‘ê³í÷èâøè âèì³ðè,
â³í, íå ïîïåðåäæàþ÷è í³êîãî, çàïàëèâ íàôòîâó ëàìïó â³ä æàðîâí³, ßêà ñòîßëà â
êóòêó,  â ãëèáîê³ì ãëèíßí³ì  ßùèêó. ‘èð³ºöü ³ ÷åòâåðòèé  êóïåöü  çðàä³ëè,  à
îñòàíí³ òðîº çðàçó æ çàáàæàëè  âíèç äî ïîìåøêàííß, ìîâëßâ, âîíè íå çâèêëè äî
íàñè÷åíèõ áîëîòíèìè âèïàðàìè áàñð³éñüêèõ â³òð³â.
     ‘ïóñòèëèñü âíèç, ïèëè òàì âèíî, ³ òåïåð ïî÷àëàñß ðîçìîâà ïðî çàìîâëåííß
ìàíäåéöåâ³.
     Ž øåéõ!  ’è îêðàñà àñðè, ³ òåáå  çíàþòü ïî îáîõ ð³÷êàõ <i><sup>3</sup></i> äî
òèõ âåðøèí, êóäè çàõîäßòü âåëèê³ ñàô³íè. I õî÷ òè  áàãàòî ðîê³â ïëàâàºø ëèøå
ïî ñîëîäê³é âîä³, òîá³  äîáðå  â³äîì³ é äàëåê³  äîðîãè ìîðåì-îêåàíîì. ™îá íå
ò³ëüêè ïîêëàäàòèñü íà òîãî  ðóááàíà, ßêèé íàñ âåñòèìå ïî ç³ðêàõ ³ ñîíöþ, ìè,
òâî¿  í³ê÷åìí³ ãîñò³, õîò³ëè á ìàòè ðîçïèñàíèé äîðîãîâêàç ç  óñ³ìà ñòîßíêàìè
ç³ðîê, ñîíöß,  ì³ñßöß,  â³äì³íàìè  â³òð³â òà âñ³ìà  ïðèêìåòàìè âîä,  ïðèòîê,
ñêåëü ³ ðèô³â àæ äî ñàìîãî ƒàíäæîó.
     „îñòîñëàâíèé ìàíäð³âöþ! å ïåðåâèùóé ìîþ ñëàâó ßê ëîöìàíà, öå íåãîæå...
ðîõàííß âàøå, ìî¿ äîðîã³ ãîñò³, ß  çìîæó âèêîíàòè ò³ëüêè ïðè îäí³é óìîâ³ --
ßêùî òèæäåíü  ñïîñòåð³ãàòèìó ñîíöå  ³ íåáî.  ³ñëß  òèõ ñïîñòåðåæåíü ß çìîæó
äàòè  íàéáåçïå÷í³øèé äîðîãîâêàç. —è  òðåáà âàì  ïëèñòè  ïî â³äêðèòèõ çåëåíèõ
âîäàõ, ÷è ïî á³ë³é ïðèáåðåæí³é âîä³<sup>4</sup>...
     Ž ñëàâíèé  íàø  øåéõ! Œè íàïåðåä âäß÷í³ òîá³  çà  òâî¿ òóðáîòè! I âîíè,
ïîâ³ð ìåí³,  áóäóòü ùåäðî âèíàãîðîäæåí³!  €ëå  º ïèòàííß  -- ßêèé äîðîãîâêàç
áóäå êîøòóâàòè äîðîæ÷å?
     –³íà îäíàêîâà, áî ³ òàì, ³ òàì òðåáà  áàãàòî ïèñàòè, êðåñëèòè é çâ³ðßòè
ç íàïèñàìè ³íøèõ ìîðåõîä³â òà ñâî¿ìè ïîì³òêàìè.
     ‡íà÷èòü, òè, î íàø íåçð³âíßííèé çâ³çäàðþ, îêðàñà â÷åíèõ ìóæ³â, ïðèéìàºø
íàøå ïðîõàííß?
     ðèéìàþ, ñëàâí³ ìî¿ ãîñò³, áåçñòðàøí³ ìàíäð³âíèêè!
     Ÿê  ³ ãîäèòüñß,  âäàðèëè  ïî  ðóêàõ,  ³  íà  òîìó ìîâà  ïðî  äîðîãîâêàç
ñê³í÷èëàñß.
     î÷àëàñü  ïèßòèêà.  „î  âñüîãî,  îäèí  ³ç  êóïö³â,  ñåðåäí³é  çà â³êîì,
âèßâèâñß äîáðèì ìóçèêîþ. I ñòàðèé  àëü-óò çâ³çäàðß, íàñòðîºíèé, ï³äòßãíóòèé,
ñïîâíèâ  ê³ìíàòó ëåãêîþ é âåñåëîþ ìåëîä³ºþ. ƒðàâ "êóïåöü" íåãîëîñíî, òàê ùî,
ïåâíî, ³ íà âóëèö³ íå ÷óëè<i>.</i>
     ‚èíî ðîçëèâàâ ìîëîäèé  êðàñåíü ³  âñå  âèãîëîøóâàâ  çäðàâèö³  íà  ÷åñòü
ãîñïîäàðß ³ ñ³ð³éñüêîãî êóïöß. Œèíóëî íåáàãàòî ÷àñó, ßê ñ³ð³ºöü ³  ÷åòâåðòèé
ã³ñòü âæå ñïàëè ì³öíèì ñíîì.
     ‹îöìàí  çðîáèâ  âèãëßä, ùî â³í ñàì çàõìåë³â ³ íå ïîì³÷àº  ãëèáîêîãî ñíó
äâîõ ãîñòåé. ‚³í ïîòßãñß çà ãëåêîì âèíà, àëå ìîëîäèê â³äñòàâèâ  ãëåê  ïîäàë³
â³ä ìàíäåéöß ³ â³äòðóòèâ éîãî ðóêîþ.
     ’è ïðèéøîâ ó ì³é ä³ì! ’è ìåí³ ì³ã  áóòè çà  âíóêà, à òè íå  äàºø âèïèòè
ßêîãîñü ðîçáàâëåíîãî  ï³éëà? ƒà?! „å ïîâàãà äî ñòàðøèõ?! „å  ïîâàãà äî  ìî¿õ
çíàíü?! ‚è ñì³òòß, áàéñòðþêè ç âàøèìè ðîäîâîäàìè! Œî¿ ïðåäêè òóò áóëè äî âàñ
ùå ç ÷àñ³â €äàìà! ƒåòü ç ìîãî äîìó!
     Ž  øåéõ!  å  âèßâëßé  ïîñï³øíîñò³ é ãí³âëèâîñò³.  ‚èñëóõàé  íàñ.  Œè ç
áàãäàäñüêî¿   ñëóæáè   ñëàâíîãî   õàë³ôà  €í-àñ³ðà<sup>5</sup>,  õàé  €ëëàõ
ïîêð³ïèòü éîãî òà ïîá'º éîãî âîðîã³â... ‘ïðàâà îäíà äóæå òîíêà ³ äî ê³íöß íå
ç'ßñîâàíà.  ™å äîñ³  íå âñ³ âîðîõîáíèêè,  ùî ãîòóâàëè çàêîëîò,  âëîâëåí³  òà
âèßâëåí³. Žò ìè é ïðèáóëè òåáå ïðî äåùî çàïèòàòè...
     ’î  íå ìîæíà áóëî áåç âñßêî¿ ìàøêàðè, áåç êîìåä³¿ äî  ìåíå ïðèéòè ³ ïðî
âñå ðîçïèòàòè?!
     îêè  âîðîõîáíèêè  íå  âèßâëåí³, ìè ìîãëè á ñâîºþ ïîßâîþ ¿õ íàëßêàòè. €
âîíè äåñü ïîðó÷...
     ˜àíîâí³  êàä³áè  íàøîãî ñëàâíîãî  õàë³ôà €í-àñ³ðà, òà  ïîêð³ïèòü €ëëàõ
éîãî ³  âåñü  éîãî  ñëàâíèé  ð³ä!  €ëå  ß  í³êîëè  í³  ç  êèì  íå  çíàâñß  ç
âîðîõîáíèê³â, äóðíèõ àéßð³â!  I çàâæäè  øàíóâàâñß  ïåðåä õàë³ôîì íà çåìë³ òà
€ëëàõîì íà íåáåñàõ!
     àéñòàðøèé çàìîâê, à çàãîâîðèâ ãðàâåöü íà àëü-óò³:
     <i>-</i> ˜åéõ! ’è íå áåçãð³øíèé, ³ òè öå äîáðå çíàºø! ’è ÷àñ â³ä ÷àñó ïîòàºìíî
ïðèáóâàºø â  õàððàíñüê³ çåìë³ ³ ñàìå íà âàø³ ñâßòà, äå âè, ìåðçåíí³ é çàòßò³
ßçè÷íèêè, ïîêëîíßºòåñü  ç³ðêàì  ³ ì³ñßöþ. € õ³áà íå  òè  ìàéæå òðåòèíó ñâî¿õ
çàðîá³òê³â â³ääàºø  ìàíäåéñüêèì ãðîìàäàì ó ‚àñ³ò³, “áóëë³  òà €ëü-€õâàç³? ’è
òàêîæ çàñòóïàâñß íå îäèí ðàç çà ñâî¿õ òàºìíèõ îäíîâ³ðö³â ïåðåä åì³ðîì àñðè!
     -- Ÿ ñëóæó ëþäßì. ’èì ëþäßì, ùî çâåðòàþòüñß äî ìåíå â ïèòàííßõ çîðßíîãî
íåáà. €ëëàõ, ìèëîñòèâèé ³ ìèëîñåðäíèé, íàä óñ³ìà ðîçêðèâ ëàçóðèò íåáà  ³ äëß
âñ³õ  çàñâ³òèâ ä³àìàíòè ç³ðîê... € ÷è º  ñåðåä  òèõ, õòî ïðèõîäßòü  äî ìåíå,
âîðîõîáíèêè, ÷è àéßðè,  ÷è çìîâíèêè, ÷è òàºìí³ ³óäå¿  òà í³ñðàí³, ß íå  ìîæó
çíàòè. Ÿ  íå  äèâëþñß  â äóøó ëþäßì. Ž÷³  ìî¿  ïîâñßê÷àñ çâåðíåí³  äî  íåáà!
—àðîä³éñòâîì ß íå çàéìàþñü, ãîðîñêîï³â òàêîæ íå ñêëàäàþ. Ÿ øàíóþ çàñàäè â³ðè
³ äîáðå çíàþ, ùî âîëþ €ëëàõà âçíàòè â ëþäñüê³é äóø³ íåìîæëèâî.
     —îìó æ  òîä³ òè,  çâ³çäàðþ,  ïîïåðåäèâ, ùî êîëè  õòî-íåáóäü  êðèâäèòèìå
îäíîãî  îòðîêà,  íà  òîãî âïàäóòü  âñßê³  õàëåïè  òà  á³äè?  I ÷îìó òîä³  öå
ïîïåðåäæåííß ï³äòâåðäèëîñß âïîâí³?!
     —àñîì, àëå  íàäçâè÷àéíî ð³äêî, ³ òàêå áóâàº --  â ç³ðêàõ  â³äêðèâàºòüñß
âîëß €ëëàõà. €ëå ïîâòîðþþ, òàêå òðàïëßºòüñß äóæå ð³äêî! €  îò ïîãîäà, â³òðè,
çàòåìíåííß ñîíöß é ì³ñßöß, çîðåïàäè é êîìåòè -- ò³  âñ³ ßâèùà €ëëàõ äîçâîëßº
áà÷èòè òèì, õòî ïîâñßê÷àñ âèâ÷àº çíàêè é ïîïåðåäæåííß âñåâèøíüîãî.
     ƒðàâåöü íà àëü-óò³  ðîçêðèâ ðîòà, àáè  ùî  ñêàçàòè çëîãî  ëîöìàíîâ³, òà
éîãî ïåðåáèâ âèíî÷åðï³é.
     I çðàçó ñòàëî çðîçóì³ëî, ùî öåé ìîëîäèé êðàñåíü -- ¿õ äà'¿.
     --  àëà÷êè é  âèïðàâäîâóâàííß  íàøîìó  ñëàâíîìó €í-àñ³ðó,  õàé  €ëëàõ
ïîêð³ïèòü éîãî, íå ïîòð³áí³.
     ’è êðàùå  âèòëóìà÷,  ßê  òè ðîçóì³ºø îñü  ö³ çíàêè  çîðßíîãî íåáà.--  I
òèöüíóâ ó  ðóêè  ñòàðîìó àðêóø, ñïèñàíèé ïî-àðàáñüêè òà ç òî÷í³ñ³íüêî òàêèìè
ïîçíà÷êàìè, ßê³ âæå áóëè ó ïîòàºìíîìó ëèñò³ ç ëàòèíñüêîþ àáåòêîþ.
     ‹îöìàí ï³äñóíóâñß  áëèæ÷å  äî ñâ³òèëüíèêà,  ï³äïðàâèâ ãí³ò  ³ çàõîäèâñß
óâàæíî ÷èòàòè ïèñüìåíà. óëî äâ³ ïîìèëêè â ïîçíà÷êàõ øèðîò òà ó âèñîò³ ç³ðîê
íàä  îáð³ºì.  Œîæëèâî, ö³ äâ³ ïîìèëêè -- ïàñòêà  äëß  íüîãî.  I â³í  âèð³øèâ
âèßñíèòè  ö³ ïîìèëêè,  ùîá ßêîñü ñåáå çàáåçïå÷èòè. îßñíèâ ôàëüøèâèì êàä³áàì
€í-àñ³ðà, äå ïîìèëêè.
     -- –å âñå ìàº âàãó ÷è  äëß âàñ, çâ³çäàð³â, ÷è  äëß ðóááàí³â. ’è  ñêàæè,
ìîæíà âçíàòè ïî öèõ ïîçíà÷êàõ, çâ³äê³ëß áóëî â³äïðàâëåíî öüîãî ëèñòà?!
     Œàíäåºöü ïîòåð ñêðîí³, ðóêîþ ïðèêðèâ î÷³, ìîâ÷àâ.
     -- ³, òî÷íî  íå ìîæíà âñòàíîâèòè. å âèçíà÷åí³  ³íø³ ïðèêìåòè, íå äàíî
îïèñó ïðèáåðåæíèõ âîä ³ îçíàê, íå ñêàçàíî  ïðî â³äì³íí³ â³òðè!  €  ïî øèðîò³
öèì ì³ñöåì ìîãëà áóòè ³ ‘îôàëà, ì³ã  áóòè ³ –åéëîí, ³ ‘óìàòðà, ³  Œàëàéñüêèé
ï³âîñòð³â. Žòóò ì³ã áóòè â³äïðàâíèê öüîãî ëèñòà...
     ‡íîâó ñòàðøèé çà â³êîì õàøàø³í ïî÷àâ ïðèñê³ïóâàòèñü äî ëîöìàíà:
     -- ’è íå õî÷åø í³÷îãî  ïåâíîãî íàì ñêàçàòè, áî óíèêàºø â³äïîâ³äàëüíîñò³
çà ñâî¿ â÷èíêè! ’àê ìè òîá³ ñêàæåìî -- ê³ëüêà  ðîê³â òîìó òè ïðèéìàâ ó  ñåáå
îäíîãî ïðîíîçó,  êîëè òîé  ç âîðîõîáíèìè çàìèñëàìè  ìàíäðóâàâ ³ç  ‰åìåíó  äî
àãäàäà.  ’è çíîâ áóäåø âèêðó÷óâàòèñü ³ ñêàæåø,  ùî â ì³ñßöü ðàìàäàí äî òåáå
íå ïðèõîäèâ ñòðàíí³é?
     Œàíäåºöü ï³äâ³â îáèäâ³ ðóêè äî íåáà, í³áè ãîâî