Ocenite etot tekst:Ne chital10987654321
SoderzhanieFine HTMLPrinted versiontxt(Word,KPK)Lib.ru html
Romen Zvyagel'skij. Viktoriya

---------------------------------------------------------------
     © Copyright Romen Zvyagel'skij
     From:  Louknitski@mtu-net.ru
---------------------------------------------------------------


     Vnukam moim
     Denisu i Aleksandru
     posvyashchayu...





        Ob avtore i ego knige
     Romen  Zvyagel'skij chelovek, pro  kotorogo  mozhno  skazat':  byl  vezde,
iskolesil  bolee  tridcati  stran  mira. Lyubimye  mesta  Kamchatka,  Sahalin,
Kurily, Dal'nij Vostok... Sem' let zhizni otdal CHukotke.  Prygal s parashyutom,
spuskalsya na podvodnyh lodkah,  hodil v dal'nie morskie pohody, podnimalsya v
zaoblachnuyu vys', drejfoval s polyarnikami na stancii "Severnyj polyus-23".
     ZHiznennoe kredo: "Kak ya schastliv, chto net mne pokoya".
     Publicist, kainodramaturg,  avtor  mnogih knig i scenariev. Odin iz nih
"Vtoraya zhizn' starogo foto" poluchil Gran-pri na kinofestivale v Rime.
     Na  ego  schetu  mnogo  raz   vosstanovlennaya   spravedlivost'.   Kazhdoe
prikosnovenie ego pera k bumage - slovo o dobre.  Kazhdoe napisannoe im slovo
- iskrenne.

     Fantasticheskoe chuvstvo ispytyvaet chelovek, priobretaya i otkryvaya tol'ko
chto napisannuyu,  svezhuyu knigu. |to  moment sravnim  s  priblizheniem  k novoj
galaktike:  chto  v  nej, dobrymi ili zlymi silami ona sozdana, dlya chego  ona
yavlena mirozdaniyu, primet li ona tebya?
     Ochevidno, sozdanie knigi sopostavimo s rozhdeniem rebenka. A mozhet byt',
ego velichestvo Zamysel voznikaet sovsem  obydenno, tiho, dazhe skrytno. ZHivet
chelovek, pishet prozu, umeet videt' i zamechat'  v  etom  mire to, chto ne vsem
nam dano: prosto otkryvaet nam velikolepie zamorskih stran, romashku v teplom
sene, tainstvennost'  damy  v strausovyh per'yah, pokazyvaet, kak v sravnenii
poznavat' dobro i zlo, o nas samih nam rasskazyvaet.
     No  ved' chelovek i priobretaet sposobnost' k Tvorchestvu, kogda osoznaet
v sebe dar ob容ktivno ocenivat' neobhodimost' togo ili  inogo  povestvovaniya
dlya  chelovechestva. Kogda ponimaet, chto bez  ego romana chelovecheskoe obshchestvo
budet  bednee,  nerazumnee,  neprosvyashchennee.  CHto  nazyvaetsya,  ne mozhet  ne
pisat', i vot togda, "ot izbytka chuvstv glagolyut usta".
     A  gde-to  na  drugom  konce  sveta zhivet izvestnaya  hudozhnica,  milaya,
skromnaya zhenshchina,  uchenica velikih  i vydayushchihsya flamandcev, rastit chetveryh
detej,  lyubit  muzha,  lyubit zhizn', potomu  chto kazhdoe mgnoven'e svoej  zhizni
pomnit kakoj cenoj zavoevano schast'e.
     I kto  mne mozhet vozrazit', kogda ya utverzhdayu,  chto vstrecha  etih  dvuh
lyudej:   avtora  i  ego  geroini   -  bozhestvennoe  providenie.   Ne  byvaet
sluchajnostej:  zhizn' umnee nas! A  eshche...  v  sluchajnosti veryat te,  kto  ne
veruet.
     I  nado zhe  bylo rossijskomu  zhurnalistu, avtoru  povestej i rasskazov,
ocherkov,  nastoyashchemu   oficeru,  dobromu,  grustnomu,  poryadochnomu  cheloveku
proehat'  polovinu Evropy, okazat'sya  v bel'gijskom gorode-porte Antverpene,
vstretit'sya  tam  s  hudozhnicej  Viktoriej  Smejts, podspudno  ponyat'  kakaya
moguchaya lichnost' yavilas'  emu  i... vdrug uznat',  chto pered  nim  kubanskaya
kazachka Viktoriya Vasil'evna Sorina.
     Dlya  nas  s vami  proizoshla  eta  vstrecha,  -  ibo  zhizn' etoj  zhenshchiny
zamechatel'na, pouchitel'na,  interesna.  Ibo Kto-to hotel, chtoby poyavilas' na
svet Kniga.
     Mne  mogut  vozrazit': na  chuzhih  oshibkah  nikto nikogda eshche  nichemu ne
nauchilsya.  Na  chuzhih oshibkah, - mozhet byt'. No,  na chuzhom muzhestve, na chuzhoj
chistote, na vysokom... - a dlya chego zhe togda vsya velikaya mirovaya literatura?
     Rossijskoe  obshchestvo  tol'ko  snimaet  shory  s  glaz,  tol'ko  nachitaet
othodit'  ot  kollektivizacii  umov  i stereotipnosti  povedeniya.  My uzhe ne
privetstvuet  gibel'  za  ideyu, osobenno  esli  ideya  beznravstvenna. Imenno
poetomu  vozmozhno vossoedinenie s  rodinoj  teh  ego grazhdan, kotorye vsegda
myslili  individual'no  i  byli   sil'nee  sistemy.  Posle  osvobozhdeniya  iz
konclagerya geroinya romana vybrala ne lyubimuyu rodinu, a lyubimogo muzhchinu.  No
eshche  ona vybrala  zhizn',  a ne  smert'. Eshche ona  vybrala razum,  a  ne tupoe
podchinenie rasporyadku lagernoj strany.
     Pisatel'  odnim  iz  pervyh  rasskazyvaet  nam   o  tom,  kak   sistema
presledovala svoih grazhdan, i bez togo proshedshih strashnye ispytaniya  i ni  v
chem ne  vinovatyh,  za  predelami SSSR i dazhe  za  predelami tak nazyvaemogo
socialisticheskogo lagerya.
     Da znaet  li kto-nibud', chto takoe rasstavanie s rodinoj? Kogda  b'etsya
dusha  chelovecheskaya,  kak  rodnik,  pridavlennyj  kamnem.  A  eshche   strashnee,
otluchenie ot rodiny - sredi svoih. Svoih li? Ne daj vam Bog ispytat'...
     ...B'et  klyuch  chistoj  dushi  moej  zemlyachki, dostojno  otstoyavshej  svoe
schast'e i svoyu svobodu, svoe delo, svoyu nepovtorimost' i chuvstvo.
     Literaturovedy govoryat: avtor  -  obladaet  "vseobshchnost'yu" videniya. |to
znachit, chto  avtor znaet, chto dumayut, chto chuvstvuyut ego geroi, chto  budet  s
nimi dal'she... Romen  Zvyagel'skij znaet, chto budet ne tol'ko s ego geroinej,
no i s prototipom etoj geroini: ona i dal'she budet schastliva i perezhivet vse
nevzgody, u  nee  est' chetvero  krasivyh  vzroslyh  detej, celyh dve rodiny,
mnozhestvo druzej i zhivopis'.
     I eshche  u nee  est'  eta kniga, v kotoroj - takoj zhivoj,  takoj  molodoj
huden'kij svetloglazyj YAkob, ee ZHak, kotoryj dal ej lyubov', da takuyu lyubov',
o kakoj pishut knigi i slagayut pesni!

     Marat Samsonov,
     narodnyj hudozhnik Rossii






VIKTORIYA














     Moskva-Antverpen-Torgau
     1999 g.



     ... lyubov' - nad burej podnyatyj mayak,
     ne merknushchij vo mrake i tumane..
     U. SHekspir

 * CHASTX PERVAYA * |TO STRASHNOE PTICHXE GNEZDO




     Lager' pod Torgau
                         1944

     I redko skvoz' reshetku luch zari
     Projdet syuda s teplom, uchast'em.
     Togda mne kazhetsya: ko mne prishlo,
     Platkom nakryvshis' alym, schast'e.
     Musa Dzhalil'.


     On dobilsya svoego. Glaza snachala stali slezit'sya ot vetra, ot slabosti,
ot  ustalosti,  a potom, uzhe polzushchie po  shchekam slezy, prevratilis'  v slezy
otchayaniya i bezyshodnosti. Ah,  veter! Veter! Gde tvoi sil'nye ruki, unosyashchie
eti dve bylinki otsyuda navsegda?
     Vot ona priblizhaetsya k svoim. Odna zhenshchina oglyadyvaetsya:
     - Vikachka, rassoplivilas'!
     |to grubo,  no pochemu ej stanovitsya tak obidno, kogda ona slyshit grubye
slova?  Nu vot, pozhalujsta, slezy potekli eshche sil'nee,  a ved' ona ne hochet,
sovsem ne  hochet  plakat'. Zdes'  eto ne  prinyato, potomu  chto  ne  vyzyvaet
sostradaniya.
     Zdes'  malo sostradaniya. No  vse ostal'noe chelovecheskoe  - ostalos'. No
chto togda - ostalos'?
     U nego razryvaetsya serdce. Snachala  on zamechaet  izdaleka, chto  lico ee
nemnozhko izmenilos', vot  eti tonen'kie  chertochki po krayam gub stali chernee,
guba dernulas',  nabuhli kryl'ya nosa, ona vypyachivaet nizhnyuyu gubu i po-detski
vydyhaet. Teper' on vidit  ee mokroe lico: v  nem  blesnulo solnce.  Krasnyj
otblesk  napugal ego. On  podnyal glaza k nebu i uvidel, chto nebo pomrachnelo,
kak ee lico: zakat segodnya malinov i torzhestven.
     I tut on  zarychal. |to ne  bylo pohozhe ni na odin  iz izvestnyh prirode
zvukov dikogo  zverya, on zarychal po-chelovech'i. Vsyu kozhu ego pokryli murashki,
on ne mog vyterpet' ee stradaniya i zarychal  v nebo  vsej nosoglotkoj, plotno
somknuv guby i prikryv veki.
     I  v  eto  mgnovenie  chto-to  proizoshlo  v  tolpe.  Lyudi,  do toj  pory
sostavlyayushchie dve plotnyh  steny brykayushchihsya, tolkayushchihsya  loktyami i bedrami,
vozhdelennyh sobesednikov, vzdrognuli, szhalis' i otdelilis'  drug ot druga, a
zatem  po  tu  i druguyu storonu prohoda  oni  stali  rasstupat'sya, otodvigaya
drugih, stoyashchih sboku.
     Slovno ogromnyj shar vozduha  ottesnil ih, obrazovav uzkij proem, i  oni
brosilis' drug drugu navstrechu. Im kazalos', chto oni begut uzhe vechnost', oni
priblizhalis' drug k drugu, protyagivaya ruki i shepcha imya.
     - ZHak.
     - Viktoriya.
     Oba oni gotovy byli uzhe vzletet', v tu sekundu, kogda naletu, naotmash',
vsej svoej yunoj plot'yu ne udarilis' ob  uprugie  struny  kolyuchej  provoloki,
pregrazhdayushchej kazhdomu iz nih dorogu k schast'yu. Ona zastonala, po-mladencheski
nakloniv golovu k  plechu, lico ee nekrasivo iskazilos', guba s容hala vpravo.
Ona, vse eshche protyagivaya  k  nemu okrovavlennuyu ruku, pytalas' dotyanut'sya  do
ego pal'cev. No ograzhdenie napiralo na ego grud', ottalkivalo ego, protykalo
ego kozhu ottochennymi ostriyami zagnutyh gvozdej.
     CHasovoj, dezhurivshij na vyshke v konce prohoda, zametil strannoe dvizhenie
zaklyuchennyh i  etih dvoih, vyglyadevshih  otsyuda,  s vyshki, melkimi pyzhashchimisya
bukashkami,  pytayushchihsya  dotyanut'sya  drug  do  druga  svoimi lapkami,  gromko
burknul:
     - Fridrih, kuda ty smotrish'!
     No uvidel,  chto  Fridrih, progulivaetsya po  razdelitel'noj polose mezhdu
dvumya lageryami - zhenskim i muzhskim -  s ovcharkoj, ne slyshit ego,  on  pustil
avtomatnuyu ochered', rasstrelyav vozduh.

     Zvuk udarilsya  o  steny kamennogo  zamka, chto  za mostom, na tom beregu
|l'by,  kak  raz  naprotiv  gorodskoj  ratushi  Torgau, kotoraya  vidneetsya  v
zaroslyah starinnyh bukov i vyazov na etom beregu.
     Ottolknuvshis' ot sten, zvuk, preobrazilsya  v  eho poletel obratno cherez
uzkuyu  pryamuyu rechku  i utonul  v  zaroslyah  kamysha,  ne  dotyanuv  do  ratushi
kakih-nibud' sta metrov.
     Volny,   vpitavshie  etot   zvuk,  zapleskalis'   u  nog  dvuh  rybakov,
umirotvorenno podzhidayushchih plotvichku, stoya na beregu.
     -  V  lagere strelyayut,  - konstatiroval  tolstyj  nemec,  chto  sidel na
samodel'nom sunduke, sbitom im special'no dlya rybalki, s myagkim  kovrikom na
kryshke, chtoby myagche bylo sidet', - opyat' kto-to bezhal.
     - Navernoe,  lova  ne  budet, - dvusmyslenno skazal vtoroj,  vysokij, s
dlinnym  obvislym  zobom,  kak  u  pelikana,  ochevidno,  stradayushchij bolezn'yu
shchetovidki, - vprochem, ya o rybe, - popravilsya on.
     - Frolyajn Roza byla vchera na  messe? - pointeresovalsya pervyj, podnimaya
iz vody gruzilo i pytayas' pojmat' poplavok dlya togo, chtoby slozhit' udochku.
     - Ona priglasila menya segodnya na pirog. Budut ee rodstvenniki: sestra s
det'mi  i etot molodoj Aufenshtarg,  ee svoyak. Ne  znayu,  stoit li  davat' ej
povod dumat'...Takoe vremya...Togo glyadi poshlyut na front, pod russkie puli...
     V  eto  vremya tolstyj, odetyj  v neudobnuyu  bezhevuyu uniformu  kakogo-to
mestnogo kluba,  s  izobrazheniem beloglavogo orla  na  rukave,  okonchatel'no
oputal leskoj udochku,  zacepilsya eyu za pribrezhnyj kamysh  i nachinal ispuganno
iskat' vinovnogo v porche leski.
     - CHert ih  deri,  - nakonec, razdrazhenno vyrugalsya on, - kak oni meshayut
mne spokojno  zhit'.  Kak zhe ot  nih  izbavit'sya! |ti  postoyannye pobegi, eta
strel'ba! |rih, vy mozhete vojti v vodu?
     |rih  Toggard dernul  golovoj, otchego zob ego zadrozhal, i posmotrel  na
svoi  vysokie rezinovye  sapogi. On  neskol'ko zameshkalsya,  no  legkij poryv
vetra  sam  soboyu rasputal lesku i  otcepil  ee ot  osoki, chto snyalo  s nego
napryazhenie.
     - Tak chto vy mne posovetuete? - Vnov'  zagovoril  on, legko sobrav svoj
skarb, - Mozhet otmenit' pomolvku, chto-to ya daleko zashel.
     - Vera, - progovoril ego shtandartenfyurer Popper.
     |rih podnyal tonkie dlinnye brovi, vytyanul sheyu i stal kazat'sya eshche vyshe.
     - Vera, molodoj  chelovek  dolzhna  byt' u vas. Otkladyvat'  svoyu  zhizn',
znachit - somnevat'sya v ishode vojny. A eto uzhe prostite...
     -  No,  shtandartenfyurer,  vy zhe  sami  nastaivali  na tom, chtoby  ya  ne
otluchalsya s territorii dazhe v uvol'nenie.
     Oni shli po uzkoj ulice, kotoraya, esli by doma byli chut' vyshe, sdelalas'
by syroj i temnoj, kak nekotorye ulicy  Stogkol'ma ili  Rima. Bruschatka byla
vylozhena  po  diagonali,  ostrye ugly ee nepriyatno kololis'  cherez  podoshvu.
|l'ba  blestela  za  derev'yami  alymi  volnami, po  priobretennoj na  sluzhbe
privychke  na vsyakij  sluchaj oborachivat'sya, glyadya  na  eti  yarkie  iskryashchiesya
bliki, |rih zakryval ot boli glaza.
     Oni seli v avtomobil' i  |rih povez shtandartenfyurera Poppera v  storonu
lagerej. Nachal'niku lagerya "Fogel'gezam", chto znachilo v perevode s nemeckogo
"Ptich'e  gnezdo", nuzhno  bylo  srochno  vyyasnit',  pochemu  strelyali,  i  dat'
sootvetstvuyushchie ukazaniya, v sluchae, esli i v samom dele snova sovershen pobeg
v ego lagere.
     - Ne mogli podozhdat' do ponedel'nika, - vorchal  on vsyu  dorogu,  imeya v
vidu zaklyuchennyh.
     |rih vel segodnya  mashinu sam.  Voditel'  byl by lishnim na progulke. Oni
ehali  po  staroj Lejpcigskoj  doroge,  vo vse  storony  ot  kotoroj ubegali
rovnye,  kak planshet zemlemera,  polya. Mashina uspela ostyt', nebo tusknelo i
bol'she ne ugnetalo zharoj.
     Horosho by trevoga okazalas' lozhnoj - on  rasschityval srazu zhe vernut'sya
v gorod i otvedat' Rozinogo  piroga. Roza byla urozhenkoj Torgau, zhila  odna,
tak kak  brat i otec ee byli na fronte, a mat' davno umerla. V prigorode  na
chastnoj  ferme  zhila ee starshaya sestra. Marta smogla  vyjti zamuzh, i tut  zhe
narozhala troih svoih detishek, daby ne zabyt' vospitatel'skie navyki.
     |rih nachal uhazhivat'  za  Rozoj chetyre  mesyaca nazad. On primetil ee na
fabrike  sredi  vol'nonaemnyh.  Ona  byla  prehoroshen'kaya,  svetlovolosaya  i
puhlen'kaya,  kak rozanchik.  Kak  potom  okazalos',  i doma  u nee  bylo  vse
obustroeno v  rozovyh tonah.  Roza priznalas',  chto oboi, gardiny  i  obivku
mebeli  ona pomenyala  uzhe posle ot容zda  muzhchin  na front. |to byl kremovyj,
biskvitnyj,  karamel'nyj  dom, tak  i stremyashchijsya sposobstvovat' obol'shcheniyu.
|rih  ne  srazu ponyal,  chto  devushka  ne strogih pravil. Vse  ee rasskazy  o
detstve  i  semejnyh  tradiciyah,  svidetel'stvovali  o  strogom  puritanskom
vospitanii baryshni.
     No  okazalos', chto eto  ne  meshaet devushke strastno zhelat'  obzavestis'
muzhen'kom i ispol'zovat'  dlya etogo  vse vozmozhnye  sredstva  i  ob容ktivnye
sobytiya, naprimer, vojnu. Tochnee voennyh, okazavshihsya po vole sud'by v  etih
malonaselennyh krayah, no chtoby ne nizhe fel'dfebelya.
     V etom zvanii bylo nechto prityagatel'noe. Otec  Rozy vsyu  pervuyu Mirovuyu
provel v okopah, imel neskol'ko  nagrad, dazhe pobyval  pod  Verdenom, pravda
eshche kogda  tam shli pozicionnye boi, no  fel'dfebelya  tak i ne poluchil. Na to
byla  , po ego slovam, ob容ktivnaya prichina  - vojna zakonchilas'.  Za eto  on
izredka porugival  kajzera, hotya  i  byl ego strastnym obozhatelem.  Roza tak
tolkom i ne ponyala, za chto zhe otec porugival  kajzera: to li za to chto vojna
zakonchilas',  to li  za to ,chto  tot  ne  dal emu fel'dfebelya, no to chto eto
zvanie  dolzhno  byt'  u  kazhdogo  nemeckogo  soldata  raschityvayushchego  zanyat'
dostojnoe mesto na novyh vostochnyh zemlyah, ona usvoila chetko.
     Na fabriku |rih priezzhal tri raza v nedelyu, kogda  bylo  ego dezhurstvo.
On otvechal za otpravku tuda plennyh zhenshchin.
     Lager'  byl zhenskim,  i  devushki, dlya kotoryh  zhizn' zakonchilas'  pered
vorotami lagerya  "Fogel'gezam"  v osnovnom  pribyli  iz  Rossii.  Pravda,  v
otdel'nyh  barakah  zhili  francuzhenki,  gollandki  i   prochaya   vtorosortnaya
evropejskaya shval'.
     Pravda,  i sredi  nih vstrechalis' appetitnye samki. Odna, ochen' yunaya, s
kashtanovymi  volosami, byla  osobenno  zhelannoj,  potomu chto  kazalas' samoj
neiskushennoj i  nezashchishchennoj. Fel'dfebel' |rih Toggard, lyubimchik polkovnika,
iskrenne veril,  chto oschastlivit lyubuyu  zhenshchinu, kotoroj emu udastsya pomoch',
za ochen' nebol'shuyu kratkovremennuyu uslugu.
     Mashina ostanovilas' vzvizgnuv tormozami. Hvost pyli vsyu dorogu letel za
mashinoj,  nakonec  dognal  ee, zastilaya vidimost'. Levaya uglovaya vyshka davno
soobshchila o priblizhenii hozyaina. V lagere nachali navodit' poryadok.
     Prezhde  vsego  dezhurnye  po  kazarmam  probezhali po dlinnym  derevyannym
koridoram,  stucha  v  komnaty  oficerskogo sostava.  Ottuda bystro  vybezhali
neskol'ko  devushek,  kotoryh te zhe  dezhurnye  razveli  po  barakam. Oficery,
odergivaya  formu,  vysypali  vstrechat'  shefa,  chto  tol'ko  vydavalo  v  nih
gotovnost' zagladit' nekuyu vinu .
     Oficery  lyubili  polkovnika.  Vernee,  im nravilsya sam  fakt togo,  chto
imenno  etot  nedotepa  imi rukovodit. |to byl  chelovek neprisposoblennyj  k
rukovodstvu, potomu chto ne  umel kontrolirovat'  podchinennyh, ne dogadyvalsya
na  chem  ego  mogut  nadut',  ne  predpolagal,  gde on  byvaet  smeshon,  gde
nenavisten.  On  prosto ne chuvstvoval takih tonkih materij. On mog  naorat',
mog  podnyat'   ruku  na  podchinennogo,   on   mog  brosit',   otvorachivayas':
"Rasstrelyat'!". On vsegda otvorachivalsya, kogda otdaval etot  prikaz. No chashche
emu prihodilos' spisyvat'  chelovecheskie edinicy, posle takih vot  vystrelov,
kotorye on slyshal segodnya na plyazhe, v Torgau.
     -  CHto tut  proishodit? - mnogoznachitel'no sprosil  Toggard, vylezaya iz
mashiny i ogibaya ee, chtoby otkryt' dvercu komandiru.
     CHerty  ego  lica  byli ves'ma  pravil'nymi,  ottochennymi,  bez  edinogo
iz座ana,  i  poetomu  kazalos', chto on ne to chtoby nekrasiv,  no  neinteresen
vneshne; kak govorila Roza, bez izyuminki.
     Otkryv  dvercu  i  vstav  za  nej,  Popper  posmotrel  poverh   mashiny,
preduprezhdaya vzglyadom svoego  priyatelya podpolkovnika Brodzena, ostavavshegosya
segodnya za glavnogo, chto on koe-chem vstrevozhen.
     - Nu, nu, nu, - neterpelivo potoropil shtandartenfyurer, -  vam byl zadan
vopros.
     -  Nikakih proisshestvij,  shtandartenfyurer,  -  otvetil  Brodzen,  - vse
spokojno.  Zvonili  iz  upravleniya snabzheniya.  Mashina s proviantom budet  ne
zavtra, a v sredu. Vot - vse.
     - Gde-to strelyali. Nikakih proisshestvij?!  Stre-lya-li, - proiznes on po
slogam, - YA - slyshal. A vy - net?
     - O!  Gospodin  shtandartenfyurer! Obychnyj vystrel v vozduh.  Zaklyuchennye
rasshumelis'. Snova lezli na ograzhdenie. Obychnyj vystrel.
     - Znachit, vse-taki u nas.
     Polkovnik Popper nikogda  ne  byl na fronte. Ego  prislali  iz tylovogo
gospitalya,  kuda on popal posle  obstrela  Myunhena  amerikancami.  Do  etogo
schastlivogo dnya on byl kuratorom detskih ispravitel'nyh zavedenij Germanii.
     On kontroliroval kazhdyj vystrel v okruge, hotya nel'zya bylo skazat', chto
on  ogorchalsya, esli kto-nibud' iz zaklyuchennyh pogibal. Prosto sam vystrel iz
oruzhiya  vyzyval  v  nem shokovoe  sostoyanie, preklonenie  pered  chelovecheskoj
mysl'yu, sozdavshej stol' strashnoe neodushevlennoe orudie, otbirayushchee zhizn'. O,
eto bylo dlya nego nepostizhimym - chelovecheskie zhizni byli v ego vedenii, i on
mog  rasporyazhat'sya imi, kak hotel. On mog konstruirovat'  ih,  zabavlyat'sya s
nimi,  kak  kot  s poluzhivoj  myshkoj, on  mog  prinyat'  reshenie otnositel'no
prekrashcheniya toj  ili  inoj zhizni. |ta  lyudskaya podatlivaya glina byla  v  ego
rukah i on myal ee, kak hotel, to szhimaya, to razmazyvaya po zemle.
     Vprochem, on  ne  stal by ogorchat'sya i v sluchae smerti zheny  ili docheri,
zhivshih v gorode na sluzhebnoj  kvartire. On pohoronil by  lyubogo blizkogo emu
cheloveka, rukovodstvuyas' pravilami pohoron, kakie on by dlya sebya sostavil. I
glavnoe dlya  nego  bylo by  -  ne  otstupit'  ot etih  pravil. Franc  Popper
priobrel zhenu tol'ko potomu, chto tak bylo polozheno, i dopolnitel'no  vyyasnil
, chto zhena, eto chelovek, s kotorym nado zhit' do konca dnej.
     On  ne  udivilsya by  i  sobstvennoj smerti, potomu  chto  byl  chelovekom
poverhnostnym, ne dopuskayushchim santimentov.
     Pryamo s ploshchadi,  ne govorya ni slova, on napravilsya v storonu  muzhskogo
lagerya, primykayushchego odnim bokom k ograzhdeniyu "Ptich'ego Gnezda".
     On  dolzhen  byl samolichno udostoverit'sya v tom,  chto v etoj  zone vse v
poryadke. CHto  on  hotel tam uvidet', nikto ne  znal. Mozhet byt',  trupy  ili
sledy krovi.
     ...Posle avtomatnoj  ocheredi  lyudi stali  rashodit'sya.  Oni  znali, chto
teper' normal'nogo obshcheniya ne budet.  Avtomat napomnil o sebe. Teper'  zdes'
lish' kolyhalis' provoda, gorya podobno lampochkam v tochkah, gde byli nakrucheny
kolyuchie shipy.
     V sumerkah chto-to belelo  vperedi, blizorukij polkovnik Popper ne srazu
ponyal, chto eto chelovecheskoe telo.
     Peresekaya   territoriyu,  sleduya  po  central'noj  allee  lagerya   mezhdu
barakami, stoyavshimi  sleva i sprava  gus'kom,  on pytalsya izmenit' polozhenie
golovy, chtoby poluchshe razglyadet' beloe pyatno na zemle. Zlost' vskipala v ego
grudi, klokotala, iskala vyhoda. On  bezhal uzhe pochti,  vytyagivaya pri  kazhdom
ryvke vpered nogu, sledovavshie za nim oficery chuvstvovali nelovkost':  shagom
oni ne uspevali, a esli by pobezhali, legko mogli obognat' nachal'nika lagerya,
chto vyzvalo by ego podozreniya.
     Oni priblizhalis' k ograzhdeniyu bystrym sbivchivym allyurom.  Podhodya, |rih
razlichil telo. On sboku  vzglyanul na polkovnika, tot vsmatrivalsya v temnotu,
sgustivshuyusya v eti pyat' minut. Kazalos', chto lager' obstupil chernyj  vysokij
les. Nebo lish' vdaleke otbleskivalo, kak chernyj zhemchug.
     - A?.. Pochemu?
     Polkovnik  ostanovilsya s  hodu,  edva ne  sdelav vypad vpered,  zastyl,
pokazyvaya na telo, otvorachivayas' ot nego, ishcha glazami |riha.
     - CHto eto?
     Kakaya-to devushka lezhala na zemle u samogo podnozhiya vysokogo derevyannogo
stolba. Ruka  ee, prosunutaya mezhdu provolokoj, rascarapannaya  do krovi,  vse
eshche tyanulas' k ugasshemu solncu.
     Neozhidanno on uslyshal shoroh.
     On  rezko  obernulsya, ispugavshis'  temnoty,  vernee,  vspomniv, chto  on
boitsya  temnoty  s   detstva,  boitsya  povorachivat'sya  spinoj  k   otkrytomu
prostranstvu.
     Devushka byla zhiva. Ona nemoshchno podnimalas' s zemli, vstavala na koleni,
poshatyvayas',  upiralas' rukami v zemlyu, karabkalas' po  stolbu, chtoby vstat'
na nogi. Vstav na nogi, ona shmygnula nosom i opustila lico.
     "Opytnaya, - podumal Popper, - Znaet, chto smotret'  na  gospodina  - vse
ravno chto podpisat' sebe smertnyj prigovor".
     Devushka vyterla mokroe lipkoe lico rukavom roby.
     Teper' Popper i vovse ne znal, chto emu delat'. On posmotrel na chasy.
     - Rezhim! -  kriknul  on  i so vsego razmahu  zalepil  ej  opleuhu, -  V
karcer.
     |rih  uznal ee. |to byla ta samaya devchonka, kotoruyu on prismotrel sebe,
vypasyval ee uzhe neskol'ko mesyacev, poputno zanimayas' drugimi.
     On kashlyanul i proiznes v zhidkovolosyj zatylok polkovnika:
     -  Vse oboshlos'.  Svoego roda  eksperiment  - chto mogut delat'  polovye
gormony s molodymi osobyami. YA beru devchonku na sebya.
     Polkovnik razvernulsya, vzdohnul oblegchenno i poshel  obratno, vsem svoim
vidom protestuya protiv togo, chtoby ego dogonyali.
     - Idite, gospoda, - skazal |rih ostal'nym, - YA sam otvedu ee.
     Udalyayas'  ot  ograzhdeniya  vnutr' territorii,  vedya  pered soboj ponuruyu
devchonku, on chuvstvoval, kak iz temnoty smotryat na nego  dva glaza, prozhigaya
ego spinu i zatylok.

     KOMANDIROVKA V ANTVERPEN
     (Semidesyatye gody)

     O, kak ya lyublyu golosa tvoi, osen',
     I veter, i zheltye list'ya krugom.
     G.Apolliner

     Hozyaeva  -  suprugi  Smejts, raspolozhilis' v kresle  vozle kamina. Ona,
nemolodaya  polneyushchaya dama,  s licom  evropejki, neskol'ko  vpalymi  gubami i
ostrym, nesmotrya  na  shirokie skuly, podborodkom, rumyanaya, dovol'naya zhizn'yu,
zanyala  samo kreslo,  a suprug, nastoyashchij hozyain, rabotyashchij  i zhilistyj, kak
mnogie hudye lyudi, prisel na shirokij podlokotnik, spinoj k ognyu.
     Viktoriya, tak  zvali hozyajku, byla zhivoj  i neposredstvennoj, ee volosy
pushilis'  nad  golovoj i ona  postoyanno priglazhivala ih rukoj.  Na  pal'cah,
koe-gde  u nogtej, eshche ne otmylas' maslyanaya kraska. Ona krasivo povorachivala
golovu, slovno  volosy  ee oglazhival kto-to  drugoj, sheya ee napryagalas'. Ona
chasto oborachivalas' na muzha, sidevshego pozadi, na ruchke  kresla, podnimala k
nemu  lico, a potom  prizhimalas' zatylkom. Terlas'  o  ego  plecho. Sidevshemu
naprotiv  muzhchine, userdno poyushchemu chetvertuyu ili  pyatuyu pesnyu, bylo  stranno
videt', chto i zhitelyam kapitalisticheskoj strany nichto chelovecheskoe ne chuzhdo.
     Sovetskomu zhurnalistu Stanislavu Azarovu bylo neskol'ko nelovko  pet' v
takom bol'shom holle, na takom rasstoyanii ot dvuh vnimatel'nyh slushatelej. Ne
potomu,  chto on nikogda ne pel v bol'shoj auditorii, prosto privyk on,  da  i
ego gitara, k kuhon'kam,  k  tesnym dachnym komnatkam peredelkinskih domishek,
zateryavshihsya  sredi  vysokih  dach  klassikov  sovetskoj literatury, k tesnym
kompaniyam,  kogda  do  zari   -  besedy  o  novyh  stihah   Voznesenskogo  i
Ahmadulinoj,  o prem'ere v "Sovremennike", o  politike, o vojne  i zhenshchinah,
sigarety, vinco...  i  pesenki,  pesenki po krugu. I  v odnih domah  pesenki
Vizbora, a v drugih pesenki Galicha, a v tret'ih domah pesenki Vysockogo, a v
chetvertyh i pyatyh - Nikitina, Kima, Matveevoj.
     - Ty  igraesh'? -  sprashivali neznakomca i, esli  tot kival,  prosili, -
spoj Bulata!
     Za  oknami stoyali starye  moskovskie  kvartaly, blizko-blizko podhodila
stena kakoj-nibud' kommunal'noj trushchoby, ili sosny zastilali vse nebo gde-to
daleko  vverhu,  a  tut   dym,  shum,   priglushennye  besedy,   i  molodost',
molodost'...
     On i v  Antverpen vzyal gitaru. Pogranichniki chut' bylo ne zavernuli ego:
gitara-to  starinnaya, da i ne polozheno v komandirovku  - s gitaroj. No on ih
peresporil.  A  dokumenty  na  "podruzhku"  on vsegda  nosil s soboj,  kak  i
udostoverenie  "Pressy", gde krasivym  pocherkom  bylo  vyvedeno:  "Stanislav
Azarov, spec. korr. gazety "Krasnaya zvezda".
     Zachem Il'inu, glavnomu redaktoru, potrebovalos' v svoej gazete pomeshchat'
razdel "Kul'tura  i  iskusstvo"  - bylo zagadkoj dlya vseh.  Zachem  on poslal
Stasa iz  osennej teploj  Moskvy v  promozglyj bel'gijskij gorod-port,  bylo
zagadkoj dazhe dlya nego samogo.
     Delo v tom, chto pyat'  mesyacev nazad emu pozvonil iz Bel'gii ego  staryj
priyatel' Filipp Deskitere,  advokat.  Zvonok  byl  neozhidannym  i vstrevozhil
Il'ina ne na shutku. Kazhdyj zvonok ottuda on  vosprinimal, kak rebus: "CHto by
eto znachilo?" On postoyanno zhdal provokacij.
     No Filipp nichego provokacionnogo ne proiznosil.
     - Kogda priedesh' v gosti? - Sprashival on i smeyalsya.
     - Ne  mogu,  Filipp, rodnoj, stroyu schastlivoe budushchee, - kryahtel Il'in,
soobrazhaya,   chto   podumayut  chekisty,   slushayushchie   telefon,   posle   etogo
panibratskogo "kogda  priedesh'  v gosti?" i dobavil, - Propadut oni tut  bez
menya.
     - Nu, vot. A ya tebe hotet' poznakomit s nashej zvezdoj! - govoril Filipp
i snova smeyalsya.
     -  YA  na  protivopravnye kontakty  ne hozhu, milyj,  u menya zhena.  I chto
harakterno, ya davno zabrosil eto delo! A potom: luchshe uzh vy k nam, ya tebya so
svoej   "Zvezdoj"  poznakomlyu,  so  vsej  redkollegiej,  u  menya  tut  takie
zvezdochki, bud' zdorov.
     - Spasibo, na zdorof'e ne zhaluyus',  - podhvatil Filipp,  pohahatyvaya, -
Ta n'et, ty  ne to podumal.  Zvezda - ne shou, a flamandskoj  zhivopisi,  nasha
gordost,  zhivoj  genij! -  vosklical  Deskitere i  opyat' zalivalsya  korotkim
polagayushchimsya smehom.
     Il'ina brosalo v holodnyj pot,  pri mysli, chto telefonnaya stanciya mozhet
otnesti rashody za  peregovory s  Bel'giej na schet  redakcii. No on staralsya
derzhat' sebya v rukah.
     - YA ne veryu v geniev v zhenskom oblich'e,  Filen'ka.  Hotya, mozhet byt', u
vas  drugoj  uroven'  civilizacii,  kogda  i   damu  propuskayut  na  vershinu
iskusstva. Tak ty govorish', ona talantliva? I, ochevidno, krasiva?
     -  M-m,  ej sorok  sem' let.  Ona otchen' privlekatel'naya,  u  nee  est'
zamechatel'nyj muzh, prelestnyj dom. CHetvero detej.
     - Skol'ko?!.
     Il'in pochesal za uhom, povernuvshis' k zerkalu. Emu nel'zya bylo pokidat'
stranu, slishkom  ustojchivaya  tishina na  ploshchadi  Nogina i v  Kremle, slishkom
zatyanuvshayasya  bespokojnaya  tishina. Gensek otchalil  otkryvat' Ameriku,  stoyal
vopros o tom, chtoby zapisat' i ego, Il'ina, v  tretij eshelon  soprovozhdeniya,
no poka vse molchali.
     Da i serdce poshalivalo  poslednee vremya. Slovom, kakaya tam Bel'giya s ee
zhivopis'yu.  No Filipp ego zacepil za zhivoe. Il'in  ne mog  ne  ponimat', chto
teper' tonal'nost'  obshcheniya s Zapadom stanet sovershenno  inoj, v modu vhodit
"Kul'turnyj obmen". Mozhet byt', eto shans ugodit' i popast' v obojmu.
     Porazmysliv,  Il'in  reshil popytat'sya vyjti na  kuratorov i poprobovat'
zakinut' v Bel'giyu plemyannika, syna troyurodnoj sestry po otcovskoj linii. On
rabotal v gazete vtoroj god, no negde bylo razvernut'sya parnyu. A potencial u
nego   byl,   da   plyus   administratorskij   talant.  Il'in,   u   kotorogo
katastroficheski lysela golova, a viski stali sedymi, v poslednee vremya mnogo
dumal o starosti. A parnya s  takim  materialom, da  eshche  na temu  iskusstva,
mozhno protolknut'  i na radio, i v  "Sovetskuyu kul'turu", a mozhet byt', i na
televidenie...
     - Nu, raz ona zamuzhem, -  kryaknul on,  - togda sam ne poedu. Budu zhdat'
tebya v Moskve. A vot speckora postarayus' snaryadit'. No ty mne dolzhen skazat'
volshebnye slova: pochemu ty hochesh', chtoby ya pomestil o nej stat'yu?
     -  U  nee budet v  osen'  vystavka,  da  i  karnaval!  Karnaval  muzyki
sostoitsya v  to zhe  samoe vrem'ya,  pust'  ty pried'esh'! - blagozhelatel'no  i
pateticheski proiznes advokat,  vprochem,  nikogda ne slyshavshij  pesni  "Pust'
vsegda budet  solnce". -  Bel'giya budet tebe  tak rada. Ty edesh' v  budushchchem
godu v Germani?
     - Obyazatel'no, esli pustyat i esli dozhivu! No ty ne ubedil.
     - YA  hotel by ustroit' tebe syurprajz, no mogu skazat'  uzhe zejchas,  chto
ona  imeet otnoshenie  k  nam s toboj. Neposredstvennoe,  -  ochen'  pravil'no
vygovarivaya bukvy poslednego slova, proiznes Filipp.
     Oni dogovorilis', chto Filipp Deskitere  pozvonit  v  konce  sentyabrya, a
Il'in podberet tolkovogo zhurnalista i nachnet oformlenie ego komandirovki. On
ne mog  ob座asnit' krupnejshemu bel'gijskomu advokatu po telefonu, chto  vizity
na  Staruyu  ploshchad',  kak  ona  ran'she  nazyvalas',  dazhe  dlya  soglasovaniya
zagranichnoj komandirovki sotrudnika, vsegda  zakanchivayutsya  ploho. Prosto  -
po-raznomu ploho. On ne mog kriknut' v trubku, ob座asnit' etoj trubke, chto on
zapert  i unizhen v sobstvennoj strane  posle Pobedy, posle vstrechi na nizkom
zhelezobetonnom  mostu cherez |l'bu s nim, s Filippom,  posle vseh proverok na
blagonadezhnost'  i  primernogo   povedeniya  -  on  imel   pravo   tol'ko  na
prisposoblenchestvo i  zaiskivanie. No on ne smog  by etogo ob座asnit' i ne po
telefonu. On sebe-to ne mog, ne bralsya eto ob座asnyat'.
     - |-ej, Filippchik, kak ee  zovut-to hot'?  - uspel  kriknut'  v  trubku
Il'in.
     -  Viktoriya Smejts, kak  Pobeda, - otvetila "Bel'giya" i dobavila, - ona
primet ego u sebya v dome.

     Samolet  okazalsya  s  shutlivym  zadiristym nravom:  vse  vremya  izdaval
kakie-to shumy, skrezhetal,  chirikal, zamolkal to odnim dvigatelem, to drugim,
to  zatihal voobshche,  - vo vsyakom sluchae  tak kazalos' Stasu,  u kotorogo uzhe
isparina  vystupila   ot  napryazheniya  barabannoj  pereponki.  Mezhdu  prochim,
samolet, eshche i  skripel, poetomu inogda Stas hvatalsya za ruchki kresla. On ne
to  chtoby boyalsya smerti,  no smerti v  vozduhe emu hotelos' by v svoej zhizni
izbezhat'. No byvaet li  smert' - v zhizni? Ved' eti ponyatiya nesovmestimy: oni
posledovatel'ny. Prichem poryadok etoj posledovatel'nosti pochti vsegda  strogo
opredelen. Pochti vsegda...
     On  smotrel  na vyprygivayushchie  iz  limonada  iskorki  vody, na  rtutnye
shariki, prilipshie k stenke chashechki, i vspominal otca. Otec vsegda prihodil k
nemu v minuty upokoeniya, mezhdu odnim i drugim, sleduyushchim etapom zhizni, kogda
Stas  oshchushchal vsem  svoim  organizmom,  chto  perehodit na novyj  uroven', chto
dostignuto i  zaversheno  chto-to ochen' vazhnoe i vesomoe.  Tak bylo,  kogda on
sdelal predlozhenie Nelle,  zavershilas' yunost', prishla  molodost', tak  bylo,
kogda v tridcat'  odin  god  on napisal dissertaciyu, kogda  vypustil  pervyj
sbornik rasskazov i vstupil v Soyuz  pisatelej, i vot teper',  kogda nakanune
otleta  nigde, vklyuchaya sosednie galaktiki, ne  obnaruzhilos'  zheny. A  v etoj
galaktike obnaruzhilas' lish'  ee zapiska,  tochnee pis'mo, napisannoe v poryve
gnevnogo pristupa lyubvi i revnosti, o  tom, chto on ee nedostoin, chto ona emu
ne nuzhna, i poetomu on "neblagodarnyj",  o tom, chto "uhozhu" i vsyakoe drugoe,
chto obychno byvaet v melodramah.
     Azarov  sobiral sumku sam. Teper' ona vystupala s polki nad siden'em, i
Azarov sovsem nedavno zametil svisayushchij iz karmashka nosok.
     Otec pogib v sorok  tret'em,  kak napisal komandir,  "vash muzh  politruk
diviziona istrebitelej tankov Azarov A.YA.,  razrezan pulemetnoj  ochered'yu  v
boyu za selo Temirgoevskoe".
     Togda Stasu bylo devyat' let. On uspel zapomnit' otca.
     Oni  shli  po  ulice  vylozhennoj puzatymi  kamnyami. On i sejchas  mozhet s
tochnost'yu  opisat' eti kamni i etu, spuskayushchuyusya pryamo  v kushchu temno-zelenyh
krepkih kron, ulicu. Kamni  uhodili daleko v grunt, i pereshagivat'  s odnogo
na  drugoj  bylo  nelegko. Mozhno bylo i  poskol'znut'sya i  podvernut'  nogu.
Malen'kaya  stupnya  Stasika  spolzala  s kamnej  v shcheli, i poetomu on  boyalsya
sdelat' shag, nogi ego drozhali, i  ih svodilo sudorogoj. Otec nervnichal iz-za
nerastoropnosti syna, no govoril ochen' tiho i myagko:
     - Ne sharkaj, pozhalujsta, nogami. Uzhe nedaleko. Da i s gorki legko idti.
     U nego byl krasivyj  gortannyj  golos, inogda, na Pervomaj i 7-e noyabrya
on uchastvoval v koncertah samodeyatel'nosti svoego garnizona i privozil potom
fotokartochki v Moskvu.
     V  to  leto  oni  vpervye  otdyhali  vsej  sem'ej  na  more. Stasik byl
malen'kij i boyalsya  meduz. V pervyj zhe den' on  ob容lsya persikov i  pokrylsya
diateznoj korkoj. V gorodke, gde byl raspolozhen sanatorij, chasto vstrechalis'
loshadi, vpryazhennye v telegu. ZHivya s mater'yu v stolice, Stasik davno otvyk ot
vsyakoj zhivnosti. A zdes' byl besplatnyj cirk: loshadi, kozy, kury.
     S teh  samyh  por  more i lyuboe  beskrajnee goluboe prostranstvo u nego
associirovalos' s otcom. Postepenno v soznanii ego nachinala  ziyat'  ogromnaya
chernaya dyra - on toskoval  po  otcu vse eti gody, emu ne hvatalo ego golosa,
ego  lica,  ruk,  vsego  togo,  chto  nazyvaetsya  brennym  telom.  Da  imenno
fizicheskogo  prisutstviya otca ne hvatalo Azarovu,  prisutstvie duhovnoe bylo
vsegda.
     Naprimer, otec vsegda  prihodil v ego snah.  Stas zachastuyu i  ne  videl
samogo otca, no znal, chto  tot emu snitsya. On dazhe znal, chto otec prihodit v
sny  v  voennoj forme,  peretyanutyj  remeshkami portupei, kak na  fotografii,
prislannoj  im nezadolgo do gibeli. Stas  dazhe inogda chuvstvoval zapah kozhi,
etoj korichnevoj, tonkoj portupei s bezhevoj zamshevoj iznankoj.
     Emu  stalo  spokojnee,  kogda on  oshchutil  prisutstvie otca v  samolete.
CHto-to  emu  podskazyvalo,  chto  zadanie,  zapisannoe v  ego komandirovochnoe
napravlenie melkim  pocherkom Dunyashi iz otdela kadrov, ne takoe uzh i prostoe.
Slishkom  mnogo  ne  dogovarival Il'in,  beseduya  s  nim  o Bel'gii i Filippe
Desitere v svoem kabinete.
     Il'in vyalo perekidyval svoyu kist'  iz storony v storonu,  prosya  uznat'
popodrobnee  biografiyu geroini  ocherka i  kak-to postarat'sya  uvyazat'  ee  s
voennoj ili patrioticheskoj tematikoj.
     -  Tol'ko  snimi ty eti  dzhinsy! - skazal Il'in, nastavlyaya  Stasa, v to
samoe vremya, kogda Dunyasha prosunula v dver' komandirovochnoe i den'gi.
     Uslyshav  tol'ko  poslednyuyu  frazu,  ona  pokrasnela  i  ushla  vmeste  s
napravleniem, tak chto Azarovu prishlos' zhdat' ee lishnih sorok minut.
     Mozhet byt', imenno v eti minuty Nelli sobirala svoi veshchi.
     Azarov pochuvstvoval, chto emu neobhodimo ochistit' svoyu pamyat' o nenuzhnoj
informacii, uspokoit'sya, prijti v sebya, slovom, nachat' novuyu zhizn'.
     "Da, davno ne letal, - vzdohnul Azarov pro sebya, - Zasidelsya".

     V  aeroportu  ego vstrechal drug Il'ina,  etot  samyj Filipp Desitere, o
kotorom  glavnyj   redaktor   emu  vse  ushi  prozhuzhzhal.  Stas  znal  ego  po
fotografiyam,  kotorye  byli  razvesheny v  kabinete Il'ina ochen' hitroumno: s
tochnym popadaniem v cel'. |ti fotografii nahodilis' imenno v teh, ne srazu i
primetnyh  mestah, kuda  obyazatel'no  dolzhen byl  upast' vzglyad  posetitelya.
Prichem odnih posetitelej Il'in sazhal licom k znamenitostyam: chlenam Politbyuro
i Narodnym artistam, vzglyad drugih, posazhenyh licom  k  dveri, natykalsya  na
malen'kij  snimochek dzhinsovoj  komandy s gitarami, chto  visel za shkafom,  na
portret Il'ina i Vysockogo v teatral'nom foje, na lica ego druzej i rodnyh.
     Eshche na  trape Azarov odel bolonievuyu kurtku, kakie tol'ko nedavno stali
vhodit' v modu v  Moskve, i vyglyadel  teper' nastoyashchim predstavitelem  samoj
vol'nolyubivoj,  samoj anarhistskoj vlasti na zemle  - chetvertoj:  s nadutoj,
kak gandbol'nyj myach,  sumkoj cherez plecho, slegka otodvinutoj nazad, v  myatyh
bryukah i vidneyushchejsya iz-pod sinej kurtki vodolazke.
     -  Poholodalo  tut  u  vas, -  skazal on,  potyagivayas' i  razminayas' na
bel'gijskom  asfal'te,  obrashchayas' to li k styuardesse,  to  li k  publike.  -
Svezho, ya govoryu.
     On  podhodil  k  tolpe  vstrechayushchih, oglazhivaya  svoyu korotkuyu s pervymi
sedinkami  chelku  shirokoj  ladon'yu.  Za  dvumya  ryadami  lyudej  on  obnaruzhil
neskol'ko  pokrupnevshego,  no  tak zhe,  kak i  na foto,  molodo vyglyadevshego
cheloveka. "A ved' rovesnik Il'ina", - proneslos' v ego golove.
     Filipp  privetstvoval ego,  kachaya rukoj iz storony  v  storonu, gotovym
zaranee radushnym smehom:
     -  A  gospodin  Il'in prislal mne  svoego mladshego brata! Zdravstvujte,
Stanislav,  - on postavil  udarenie v ego imeni  na  vtorom sloge, i  Azarov
pochuvstvoval sebya svoim sredi chuzhih, - Vy otchen shozhi!
     -  Ne  znayu!  -  ulybnulsya Azarov,  -  A  mne kazalos',  chto u  Vitaliya
Pavlovicha nemnogo lob poshire i ruki dlinnee, net?
     Deskitere ne ponyal, no s gotovnost'yu rassmeyalsya.
     Oni vyshli iz zdaniya vokzala i napravilis' na stoyanku.
     Vse bylo neobychno. Stas dvazhdy byval za granicej, odin raz s Il'inym na
vstreche frotovikov v Torgau,  drugoj raz v studencheskie gody, ot "Sputnika".
Vneshnij vid aeroporta, podsvetki,  vitriny  i zarosli importnyh mashinok vseh
mastej ne potryasli ego.
     No  dazhe  kogda  on  smotrel  na  mel'kayushchie  v okne  polya  i prigorki,
obleplennye ogromnymi valunami, burye roshchicy i pestrye procherchennye krest na
krest belye fermy, - vse emu kazalos' miniatyurnym, vozduh byl  zybuch i delal
vse   prostranstvo  vokrug   i  ves'  mir  za  predelami  salona  avtomobilya
kontrastnee i yarche. Korichnevye tona stanovilis' temnee, golubye i pastel'nye
- glubzhe. Kazalos', chto on smotrit cherez tonirovannoe steklo. No eto bylo ne
tak.  Imenno  takoe izmenenie sobstvennogo  zreniya  vnov' zastavilo  ego eshche
sil'nee otdalit'sya ot vsego togo, chto ostalos' v Moskve.
     -  Oni  zhdut   vas.  Gospozha  Smejts  prigotovila   vam  komnatu.   Oni
zamechatel'nye hozyainy. Skol'ko vam pozvolitel'no ostanavlivat'sya u nas?
     Deskitere vel  mashinu  po polupustoj  trasse,  razrisovannoj razlichnymi
ukazatelyami  i  polosami,  mashina na  dorogu  ne zhalovalas'.  On  ne  snimal
perchatok i svoego zamechatel'nogo "firmovogo" "pirozhka" iz kletchatoj tkani, i
byl pohozh  v nem  na |riha Honekkera i na artista YAsulovicha odnovremenno. On
byl pohozh  eshche i  na  Mihaila  Andreevicha  Suslova,  no Azarov  otbrosil etu
associaciyu, Deskitere vovse ne vyzyval zlobnogo oznoba.
     Antverpen   pokazalsya  svoej  istoricheskoj   polovinoj.  Im  predstoyalo
proehat'  cherez gorod, peresech'  reku i povernut'  na  Severnoe shosse. Ochen'
skoro  zamel'kali  starinnye nizen'kie  zdaniya, vystroennye po odnoj  linii,
chetko  razlichaemye  po cvetovoj  gamme,  s  cvetochnymi  yashchikami na  oknah  i
cherepichnymi kryshami. V proemah mezhdu domami na odnoj iz takih ulic mel'knula
voda.
     - More? - obradovalsya Stanislav.
     - Net, ne more. SHel'da, est' reka. A my poedem k nej  tam,  - Deskitere
ukazal na sleduyushchij povorot.
     Mashina povernula i v容hala na ploshchad', v konce kotoroj neozhidanno vyros
ogromnyj, zastilayushchij nebo i ves' zadnij plan,  temnyj, slovno vyrezannyj iz
dereva, marenyj i otpolirovannyj, goticheskij sobor.
     - Vam ekskursiya budet. Notr-Dam. Kak eto po-russki, kafidral.
     -  Kafedral'nyj,  -  pomog Stas, prigibayas' k  lobovomu steklu po  mere
priblizheniya k  soboru i  proveryaya sheyu na  gibkost', - Skol'ko  zhe  emu  let,
batyushki!
     On i  ne ozhidal,  chto Deskitere stol' shchepetil'no  izuchal istoriyu svoego
goroda.
     -  On   nachal   stroit'sya  v  1352  godu,  -   proiznes  advokat,  -  I
komplektovalsya dvesti let. V semnadcatom senchere on mnogo oformlyalsya Piterom
Paulom Rubensom.
     Azarov oziral torzhestvenno vzmyvshee vvys' pochti  chernoe na yarkom solnce
kolyuchee telo sobora.  Ego zhukoobraznye  shchupal'ca, vyrastayushchie  iz neobychajno
vysokih derev'ev, ego vorota, obleplennye tysyachami reznyh figurok episkopov,
himer, heruvimov i nadpisej.
     -  U nas s vami nasyshchennaya programma. A vy, ya vizhu, gitarist? - sprosil
advokat, kogda oni proehali most.
     - |to, navernoe, neskromno, no ya lyublyu pet', tem bolee, chto budu zhit' v
ih dome. Ustroim koncert.
     - Velikolepno. Vy popali v tochku. Ved'  muzh  Viktorii tozhe zamechatel'no
igraet.  U nego  zolotye  ruki, on  i  ciryul'nik  zamechatel'nyj.  On  vsegda
otkryvaet vystavki Viktorii sol'nym koncertom. O! Vy uslyshite!
     On ne skazal na kakom instrumente igraet hozyain doma.

     Oni  peresekli  ves' gorod,  sovershiv  vynuzhdennuyu obzornuyu ekskursiyu i
vnov'  vyehali  na  lono  prirody.  Daleko  sleva,  gde  gorizont  pokryvala
sirenevaya  dymka,  kazavshayasya  morem, torchali  truby  neftepererabatyvayushchego
kompleksa. Na samom dele eto bylo kak raz  mesto, gde SHel'da vpadala v more.
Azarov nachinal ustavat' ot neopredelennosti  i, v to zhe  vremya, ot  ozhidaniya
dal'nejshih, ves'ma  prognoziruemyh, sobytij. On  vyalo smotrel na utopayushchee v
solnce dalekoe neftyanoe carstvo.
     -  Samyj  krupnyj  v  etoj  chasti  Evropy, - perehvatil  Filipp  vzglyad
Azarova, - hotite povidat'?
     Otsyuda,   s  nebol'shoj   vozvyshennosti,   ogromnyj   kompleks   kazalsya
igrushechnym, narisovannym akvarel'yu vdol' vsego poberezh'ya dalekogo zaliva.
     Doroga  k domu Smejtsov  vela  cherez  prigorodnyj  park, gde  vse  bylo
uhozheno, kak v muzee, nichego ne bylo lishnego, derev'ya vystroilis' v  dlinnye
sherengi,  a  trava krugom kazalas' special'no poseyannoj i  postrizhennoj. Uzhe
spustya sem' minut  posle  togo, kak oni  vyehali za chertu  goroda,  v  konce
prostornoj  proezzhej allei pokazalsya  dom.  Alleya  upiralas'  v  proselochnuyu
ulicu,  vdol' kotoroj  stoyali  osobnyaki. Mashina  v容hala  v  otkrytye vorota
odnogo iz  uchastkov, togo samogo, kotoryj byl viden  s allei. Hozyaeva stoyali
na poroge doma,  i,  kak pokazalos'  Stasu,  s  kakim-to  mnogoznachitel'nym,
glubokim  interesom  prinyalis'  ego razglyadyvat', kak tol'ko on pokazalsya iz
avtomobilya.
     Oni  vsmatrivalis' v nego  tak, kak  vsmatrivayutsya  v rebenka, kotorogo
davno ne videli, zhelaya opredelit', naskol'ko on izmenilsya i  vyros i na kogo
on  pohozh bol'she. Stas dazhe ostanovilsya, reshiv dat' im vremya. ZHenshchina pervoj
raskryla svoi ob座at'ya i vdrug brosilas' k nemu.
     Stas,  ne vsegda  otklikayushchijsya na emocional'nyj nastroj svoih druzej i
kolleg,  na etot  raz  pochuvstvoval priliv  umileniya i priznatel'nosti.  Ona
podletela  k nemu  s  raspahnutymi  ob座atiyami,  derzha  v  ruke belyj platok,
rascelovala  ego, otodvinula posmotret' i snova pocelovala.  |to ne  shlo ej,
ona  vyglyadela izyskanno-molodo, kak  v  inostrannom  kino,  a tak  po-bab'i
naletela na nego, slovno on s vojny vernulsya. Emu bylo nelovko  iz-za  togo,
chto on ne byl gotov  otvetit'  takim zhe trepetom  i  iskrennost'yu.  Ved'  on
priehal  rabotat'.  On  utknulsya nosom v  plecho  damy  i chuvstvoval, kak ona
pohlopyvaet ego po spine.
     Ee muzh, dovol'nyj uzhe ottogo, chto zhena ego s takim  vostorgom prinimaet
gostya iz Rossii, odobritel'no pozdorovalsya so Stasom, a zatem s Filippom.
     -  Zahod'te, -  vdrug proiznes  on, i  Stas  rassmeyalsya ot neozhidannogo
stolknoveniya s yuzhno-russkim govorom.
     Ego bukval'no vnesli v komnaty. Teplyj svet laskovo uteshil ego glaza. V
dome  pahlo chem-to  znakomym, sladkovato-pryanym,  tonko-maslyanym,  ochevidno,
kraskami.  So vseh storon  komnaty zasvetilis', zapeli, zaigrali eti kraski,
fantasmagorii  krasok,   mozaika  mazkov,   mnozhestvo  nebol'shih  portretov,
pejzazhej,  statuetki,  byusty,  banki  s  kistochkami  i  vyazannye   skaterti,
zakruzhilis' vokrug  nego  kakie-to venki  iz lugovyh  cvetov, vysokie  suhie
kolos'ya, torchashchie iz vaz,  starinnaya  mebel': servant,  derevyannye  stul'ya s
izognutymi  spinkami,  tyazhelyj  komod,  fotografii  na  stenah  i  fragmenty
vyshivki,  vstavlennye  v  ramku,  divan,  cvetochnye  zanaveski  na  oknah  i
blagodushnye lyudi, peregovarivayushchiesya to  li s  nim, to li mezhdu soboj. Stas,
na  udivlenie  legko,  ponimal ih rech', u  nego  kruzhilas'  golova ot zapaha
pochtennogo antikvariata, nastoyashchej chistoty i maslyanyh krasok.
     Tol'ko  vecherom on vyshel iz svoej komnaty, kogda pozvali k stolu. On ne
mog  spat', no prebyval  vse eti chasy  v zabyt'i,  lezha na  suhom,  shurshashchem
divane  i prislushivayas' k dvizheniyu, proishodivshemu v dome. Vo vsem oshchushchalas'
blizost' morya, vrode  by slyshalis'  vspleski priboya, shum, obychno visyashchij nad
morskimi glubinami. Emu kazalos', chto za ego dver'yu, i tam, na pervom etazhe,
hodit ochen'  mnogo  lyudej, vse  oni  molchat i  hodyat ochen' tiho,  potomu chto
boyatsya  narushit'  ego  son.  Tol'ko polovicy  etogo doma  nemnogo  vydayut ih
prisutstvie.   Neobychnoe   oshchushchenie   poludennogo  tihogo  chasa   v   staroj
podmoskovnoj usad'be  ne pokidalo  ego. K  vecheru po  vsej  komnate razlilsya
rozovo-zheltyj svet i zapah sdoby.
     "Interesno,  skol'ko  lyudej zhivet zdes',  est' li  rabotniki po domu, -
dumal Azarov.  - Priyatnye lyudi, no  zachem oni tak perenasyshcheny radushiem? |to
vse neadekvatno moej  malen'koj missii.  Mozhet byt',  im tak vazhno zayavit' o
zhivopisi Viktorii v Moskve? A mozhet byt', im prosto nichego  ne stoit prinyat'
u sebya cheloveka iz drugoj strany, vzyav bol'shuyu chast' rashodov na svoi plechi.
No eto tak obyazyvaet..."

     ...Hozyain s hozyajkoj sideli pered Stasom v bol'shom holle, obstavlennom,
kak nechto  srednee  mezhdu  gostinoj  i prihozhej, dver' iz nee vela  pryamo na
kryl'co,  i  Stas  perebiral  struny  gitary,  myslenno   perelistyvaya  svoj
pesennik.
     Zdes',  v  nebol'shom  prigorodnom  poselke  Brehem,  malen'kaya  Bel'giya
okazalas' zhivee i koloritnee zapadnoevropejskogo gorodskogo loska. Pered nim
sideli  nedostizhimye lyudi, nichego obshchego ne imevshie  s  nim, Azarovym, s ego
problemami, s ego zhizn'yu, polnoj i radostej, i zapretov.
     V  tot den',  kogda  on priehal,  v dome okazalos' dejstvitel'no  mnogo
naroda.  Okazalos',  chto  u Smejtsov chetvero detej: dva vzroslyh syna  i dve
docheri. Vse oni brosali lyubopytnye bystrye vzglyady  na Azarova, no veli sebya
tak,  kak budto kto-to im skazal, chto smotret' na  lyudej neprilichno. Molodye
lyudi, uzhe dovol'no solidnogo vozrasta, let po dvadcat' pyat' - tridcat' - oba
belobrysye i kruglolicye - veli  kakuyu-to zhidkuyu besedu s  otcom, to  i delo
vazhno  proiznosya otdel'nye slova na flamandskom, a devochki  -  baryshni - uzhe
vlyubilis' v neznakomca i ulybalis' drug drugu, kak by polozhitel'no  ocenivaya
ego.
     Vse vremya na protyazhenii  etih dvuh dnej starayas' ne prichinit' semejstvu
Smejts lishnih neudobstv, on tol'ko eto i  delal. On postoyanno smushchal Lidvinu
i Mari-ZHan svoim vnezapnym poyavleniem to v gostinoj, to vo dvore, hotya vovse
ne  zhelal etogo,  prosto  oni  ne  privykli  k  inostrancam.  Molodye  lyudi,
stremyashchiesya  perehvatit' ego vzglyad,  ne znali, chto delat' dal'she, dostignuv
iskomogo   vnimaniya   s   ego  storony,  byli   razocharovany  ego  neznaniem
flamandskogo i lish' ulybalis' emu, a ih otec YAkob -  YAkob chego-to boyalsya. On
byl  tak  ozabochen  kakimi-to  domashnimi delami, chto  vydaval  svoj strah  s
golovoj. Postepenno Stas nachal ponimat', chto vo vsem dome carit  napryazhenie.
Vse oni: i  deti, i hozyain  vnimatel'no, no nezametno, ukradkoj,  sledili za
Viktoriej, ozhidaya  uvidet' chto-to neobychnoe, slovno na ih glazah proizvodili
opyt. Tak pokazalos' Stasu.

     Utrom sleduyushchego  dnya YAkob  vozil Stasa v  gorod, pokazyval  zdanie,  v
kotorom  v   pyatnicu  nachnetsya  otkrytie  vystavki,  oni   proshli  vnutr'  i
posmotreli, kak  idet podgotovka,  zashli k  Viktorii, bluzhdayushchej  po  pustym
zalam i primerivayushchejsya k belym stenam, posideli u nego na rabote - v salone
modnyh  prichesok.  YAkob  byl  iz  teh  lyudej,  lico  u  kotoryh,  perestavaya
ulybat'sya, stanovilos' grustnym i dazhe gor'kim. Ottogo i ulybka ego kazalas'
Stasu zasluzhennoj pohvaloj emu, dorogomu gostyu.
     V dva  chasa dnya Stasa zhdal Filipp Deskitere, on obeshchal provesti ego  po
gorodu  i  svodit'  v  redakciyu  gazety  "Antverpen".  Ne sumev  soglasovat'
raspisanie na zavtra,  oni dogovorilis' vchera pered rasstavaniem vstretit'sya
vozle Notr-Dam. Predlozhil Azarov.
     Posmotrev,  kak  YAkob  rabotaet  u  sebya  v  salone,  kak virtuozno  on
upravlyaet nozhnicami, lish' melko, edva zametno, podragivayushchimi v ego pal'cah,
Stas otprosilsya  na volyu, poobeshchav YAkobu zarisovat'  na listke ves' marshrut,
kotorym on  budet  puteshestvovat'  po Antverpenu  i  vernut'sya  v  celosti i
sohrannosti k koncu ego raboty vmeste s Filippom - v pyat' chasov.

     U Azarova  byla  navyazchivaya ideya s  togo  mgnoveniya,  kogda  on  uvidel
Notr-Dam.  On  ispytyval pryamo  taki zhazhdu po  etomu  zrelishchu.  "Zadelo",  -
govoril on sebe, ishcha glazami gazetnyj larek, gde on mog by vzyat' na prosmotr
kartu. O ee pokupke  on  i ne pomyshlyal. Komandirovochnyh moglo hvatit' tol'ko
na odno poseshchenie  kafe. No u YAkoba sprashivat', kak dobrat'sya do sobora, emu
ne hotelos'. Emu bylo nelovko.
     K schast'yu, vyjdya iz salona, on proshel neskol'ko shagov  do perekrestka i
obnaruzhil  za  uglom most cherez SHel'du. S toj  storony shli, ochevidno,  ochen'
respektabel'nye kvartaly, vidnelsya seryj bul'var i nebol'shoj rybnyj bazarchik
pryamo  na prichale. On podnyalsya na most  i  uvidel  vdali  sobor.  Otsyuda  on
kazalsya  eshche bolee velichestvennym, tak kak  mozhno bylo sravnit' ego vysotu s
obshchim urovnem goroda. Sobor vozvyshalsya goroj na ryzhej cherepichnoj ravnine.
     Azarov ne mog ugadat', po kakoj storone reki  emu sleduet idti, i reshil
zaglyanut' na bazarchik, otkuda uzhe tyanulo svezhej ryboj. On pereshel reku. Bylo
eshche dovol'no rano, no mnogie torgovcy uzhe ochishchali svoi prilavki i sobiralis'
uhodit'. Emu hotelos' postignut', ili hotya by pridumat', kak zhivut eti lyudi,
kak eto nepohozhe na ego zhizn', kak ekzotichno i razmerenno. Emu kazalos', chto
oni ne znayut burnyh strastej, ne vedayut gorya  i tol'ko i znayut, chto hodit' v
more i privozit'  syuda rybu.  Potom  oni idut  v tavernu, p'yut svoj  kon'yak,
zapivayut  ego kofe, spuskayutsya k reke i eshche nizhe - na bort svoih korablikov,
v kayuty, gde u nih i dom, i rabota.
     Dlinnye lodki, vtisnutye mezhdu bol'shimi i  srednimi barkasami, ploskimi
i  vysokimi  shhunami,  podzhidali  svoih  hozyaev na  privyazi, kak  poryvistye
borzye, ne  vedayushchie i minuty spokojstviya. Lodki skreblis' nosami o prichal i
kivali podhodyashchim lyudyam
     Naprotiv prichala stoyali  metallicheskie  i  derevyannye stoly.  Neskol'ko
prodavcov eshche nahodilis'  okolo nih,  vnimatel'no nablyudaya za tovarom.  Odna
pozhilaya dama v belom halate, dokladyvala v lotki krasnuyu ikru raznyh sortov.
Azarov nikogda ne znal,  chto krasnaya ikra byvaet  stol' razlichna  po cvetu i
razmeru  zeren.  Prodavshchica  uvidev,  chto  on  podhodit,  dostala  neskol'ko
kartonnyh  polosok  i, slovno  kovshikami,  podcepila  porcii  raznyh sortov,
protyanula Stasu na probu.
     On medlenno brel vdol' reki,  glyadya to na ee serye vody,  to vdal',  na
gorod, na priblizhayushchijsya sobor.
     Viktoriya  nravilas' emu,  ona  tozhe  ego  "zadela".  On  eshche nikogda ne
ispytyval  prityazhenie k zhenshchine starshe sebya po vozrastu. On byl molozhe ee na
vosem'-desyat' let.  Ot nee, chto nazyvaetsya, shli  flyuidy. Ee dusha  tyanulas' k
nemu, on tak reshil, on reshil, chto chuvstvuet eto.
     Ona  poprostu  ne  othodila  ot  nego,   kogda  on  spuskalsya  v  holl,
rasskazyvaya  o  svoej  sem'e, o  detyah,  o svoej  rabote.  Na  cherdake  byla
masterskaya, no tuda ego ne priglashali, da i vremeni ne bylo.
     Teper',  vdyhaya zapah  tiny, vodoroslej, morya,  tak  pohozhij  na  zapah
moskovskoj vesny on dumal o tom,  chto nikomu eshche v svoej zhizni on ne byl tak
interesen, kak  ej.  Ona bukval'no interv'yuirovala ego vchera  za uzhinom i ne
otpuskala do pozdnej nochi.
     -   Kto   zhurnalist?  -  vse  vremya  sprashival  YAkob,  obrashchaya  k  zhene
nasmeshlivo-laskovyj skryto-bespokojnyj vzglyad, - Stanislav ili ty?
     On, tak zhe kak Filipp  Deskitere delal udarenie  v  ego imeni na vtorom
sloge.
     - Ne slushajte  ih, Stasichek. Rasskazhite, gde vy rodilis',  kak popali v
gazetu? U vas bol'shoj dom?
     Voprosam ee  ne bylo konca,  on  ne  uspeval otvechat'. Deti vnimatel'no
sledivshie za gubami materi, pytalis' povtorit' ih dvizheniya.
     Viktoriya  okazalas'  na  redkost'  gostepriimnoj  hozyajkoj. Azarova eto
priyatno udivilo,  kak i ee zhivopis'. On  koe-chto ponimal v etom.  Vo-pervyh,
sam uspel pouchit'sya  v Surikovskom  tri goda,  vo-vtoryh, v srede moskovskih
fizikov-lirikov, kak on  nazyval  "Klub samodeyatel'noj  pesni",  v okruzhenii
filosofstvuyushchih poetov i  hudozhnikov nel'zya bylo ne  nahvatat'sya  poznanij v
sovremennoj zhivopisi, osobenno, avangardnoj.
     Kogda detej otpustili, Vika povela ego v tu samuyu gostinuyu, iz  kotoroj
byl vyhod na kryl'co.
     - Gde zhe tvoya gitara? - zhivo vspomnila ona.
     YAkob  skazal  ej  chto-to  na  flamandskom,  ona  otricatel'no  pokachala
golovoj,  naklonila  golovu,  kak  by izvinyayas'  i delaya prosyashchee lico, i  v
dovershenie  tiho i  ser'ezno  emu  ulybnulas'. Stasu  pokazalos', chto  muzh s
neohotoj  soglasilsya  s  ee otvetom  i  slegka  pozhal gubami.  Ogonek,  bylo
vspyhnuvshij v ego  glazah, ugas. On poceloval zhenu i primostilsya ryadom s nej
u kamina.
     Mladshaya  devochka  let desyati, kotoruyu  zvali  Lidvina,  kak  okazalos',
stoyala  nagotove za raskrytoj dver'yu. Uslyshav slovo "gitara" ona vprygnula v
komnatu i predlozhila materi sbegat'  za instrumentom.  CHerez neskol'ko minut
ona nesla gitaru, no eto byla gitara Smejtsov.
     Stasu stalo interesno oprobovat' instrument.
     - CHto by vam ispolnit'?
     - Slushaj, a spoj, russkij romans, - poprosila Viktoriya.
     Ona  govorila  po-russki  luchshe,  chem Filipp. Govorila  shustro, smeshno,
po-odesski  tochno  transformiruya  slova  i dostigaya virtuoznogo,  yuvelirnogo
popadaniya v  cel'.  ZHak,  ili  YAkob, kak on snachala  predstavilsya, znal malo
russkih slov, no uzh oni  otrabatyvali svoe za ves' slovar'  Dalya. Azarov eshche
ne sprashival, otkuda  oni znayut russkij, hotya pri  pervom znakomstve vykazal
priyatnoe  udivlenie,  na  chto  oni oba  potupilis' i grustno ulybnulis'. |to
moglo oznachat', chto "vsemu svoe vremya".
     - Romans? - Azarov ozadachenno prizadumalsya.
     Tol'ko  tut  on  osoznal,  chto  eshche  ne uspel privyknut'  k etim lyudyam,
proniknut' v ih golovy, pochuvstvovat'  ih haraktery. On mog tol'ko otkryt'sya
pered  nimi  cherez  golosovye  svyazki  i  bystroe  zamyslovatoe  perebiranie
gitarnyh  strun.  Pokazat' sebya! Emu  pochemu-to  ochen' hotelos',  chtoby  im,
osobenno  ej,  ponravilos', kak  on  poet.  |to  bylo samym  sokrovennym ego
zhelaniem v eti minuty.
     I togda  on obnyal gitaru i vzyal akkord i  opustil svoyu pravuyu kist',  i
potom ona uzhe sama, ne sprashivaya ego voli, podletela k strunam i stala nezhno
celovat'  ih podushechkami pal'cev, tak tochno i tak nezhno,  chto zvuk poluchalsya
pohozhim na vibriruyushchij i glubokij zvuk cerkovnogo organa.
     Da-da, togo organa, kotoryj on slushal na sleduyushchij den' dva chasa podryad
v sobore, po kotoromu nachinal shodit' s uma.
     On zakryl glaza. On vsegda zakryval glaza,  kogda pel, chtoby ne sputat'
slova. Dal'she tekst pesni shel  sam soboyu,  kak  i perebor pal'cev, mozg  ego
otklyuchalsya  ot proishodyashchego, no  glavnoe bylo  - snachala zakryt'  glaza. On
otdavalsya   zvuku    gitary   i   sobstvennogo   golosa,   kak   poterpevshij
korablekrushenie  otdaetsya   podderzhivayushchim  ego   plastam  vodnoj  stihii  i
nevedomoj spasitel'noj derevyashke.
     ... YA vstretil vas i vse byloe...
     Neozhidanno on pochuvstvoval kakoe-to dvizhenie v komnate. On otkryl glaza
i rasteryanno, ne perestavaya pet' "... v otzhivshem serdce ozhilo...", izumlenno
posmotrel na Viktoriyu.
     Net, ona sidela ne shevelyas', no vnutri nee chto-to proishodilo, kakoe-to
dvizhenie, otrazivsheesya na ee lice. Imenno ego i pochuvstvoval Stas.
     V  glazah ee stoyali  slezy. Ee  nizhnie veki napolnyalis' nevest'  otkuda
vzyavshejsya vlagoj.
     Lico ee  poshlo pyatnami, yasno stalo, chto murashki begut po ee spine i ona
togo  glyadi razrydaetsya.  Vdrug  ona vysoko zakinula golovu  i posmotrela na
muzha napolnennymi slezami glazami, ishcha v nem ponimanie. Ponimanie chego?
     YAkob poceloval ee lob i, zakryv glaza, kivnul ej, kak kivayut malen'komu
rebenku, kogda agukayut emu. Ona i vpryam' kazalas' bezzashchitnoj v etu minutu.
     Azarov  ne prekrashchal  pet', on  vpervye  videl,  kak dusha  chelovecheskaya
svetleet i preobrazuetsya, kak na glazah molodeet  zhenskoe  lico. Mozhet byt',
vpred' stoit pet' s otkrytymi glazami...
     Melodiya,  to  gortannymi   perelivami  podnimalas'  vverh,  to  gornymi
porogami spuskalas' vniz. "... I se-e-ercu stalo tak svetlo..."
     On eshche naporistee,  eshche  strastnee  zapel  vtoroj kuplet, i teper'  uzhe
smelo smotrel na Viktoriyu, po licu kotoroj tekli tihie slezy.
     YAkob,  obnimaya  ee   golovu  i  prizhimaya  ee  k  svoej  grudi,   bol'no
zazhmurivshis', slushal pesnyu.
     Edinenie etih troih lyudej bylo takovo, slovno odin elektricheskij razryad
splavil ih v edinyj monolit

     On voshel  v  sobor. Prohodya velichestvennye  mnogoyarusnye vorota  oshchutil
sebya zadavlennym, malen'kim sushchestvom, vyhodyashchim v Beskonechnoe.
     Srazu poveyalo holodom. Projdya neskol'ko dverej, okazalsya vnutri sobora,
ogromnogo pologo kosmosa. Tiho  perelivayas' gde-to na urovne verhnih cvetnyh
vitrazhej, igral organ. Zal byl ogromen. Vse prostranstvo zalival teplyj cvet
ohry: reznye steny,  bokovye  kabiny dlya ispovedi, dal'nie i blizhnie kafedry
episkopa i  beskonechnye ryady  skameek -  vse bylo svetlogo  dereva. Prihozhan
bylo nemnogo -  sud'ba vseh Domskih soborov takoj  velichiny. Pered  nim  shel
prohod,  po  bokam  kotorogo  na   rashodyashchihsya  ot  nego  skamejkah  sideli
molyashchiesya.  Muzyka preryvalas' na neskol'ko minut  i episkop  nachinal chitat'
molitvu, vysokim otecheskim golosom,  potom  odin  kakoj-nibud' akkord organa
podhvatyval ego protyazhnoe pen'e, vstupal nevidimyj hor detskih golosov.
     Azarov  vspomnil remarku iz  ahmadulinskoj "Skazki  o dozhde": "Vstupaet
hor detskih golosov". Da, navernoe, tak.
     Lyudi sideli k nemu spinoj. Opustiv golovy i v opredelennyh mestah messy
krestilis'. On  ne posmel  podsest'  k nim, poshel vdol' steny,  za stolbami,
podderzhivayushchimi kupol.
     On  okazalsya  v kamennom al'kove,  ochevidno,  pervichnoj postrojki, edva
osveshchennom  gorkami korotkih  tolstyh  svechek. On stal  nablyudat'  za messoj
otsyuda,  gde zvuchanie  muzyki bylo  osobenno probirayushchim,  a  peshchernyj holod
udaril   ego   po  poyasnice  i  zastavil  zadumat'sya   o  znakovosti   vsego
proishodyashchego.
     On ne  dumal ni o chem, prosto smotrel iz temnoty na svet, v central'nyj
zal sobora,  naskvoz' prosvechennyj perlamutrovymi  luchami  solnca.  Kakaya-to
zhenshchina sidela blizhe vseh k nemu. Na grudi  u nee spal rebenok. Ona krestila
sebya bol'shimi vzmahami kisti, ohvatyvaya mladenca.
     Muzyka   vnezapno  vzryhlyala  spokojstvie,  tak  burlyashchie  volny  poroj
vrezayutsya v  bereg, udaryayutsya, shipyat i volnuyas'  othodyat  nazad,  vybrasyvaya
vverh bryzgi, kak limonad ili shampanskoe.
     On vyshel iz sobora na svet vmeste  so vsemi. Po  okonchanii  messy lyudi,
sidevshie v zale,  obnyalis' s sosedyami  i pocelovalis' s nimi.  |to  bylo dlya
nego neprivychno, pochti nepriemlemo dlya ego ponimaniya.
     CHerez  dva chasa on  vstretilsya na bol'shoj sobornoj ploshchadi,  reflennoj,
kak morda bul'doga, s Filippom Deskitere, i tot povel ego k svoej mashine.
     Oni zaehali k YAkobu v  parikmaherskuyu  i soobshchili emu, chto edut k moryu.
Stas  predvkushal prodolzhenie  vselenskih vpechatlenij i sgoral ot neterpeniya.
On obozhal  more. Filipp obeshchal bespokoivshemusya YAkobu dostavit' Stanislava  k
uzhinu pryamo na villu.
     Po doroge oni zaehali v tu  chast' goroda, gde ne uspel pobyvat' segodnya
Stas.  Proehav po  bul'varu, uzhe  prozrachnomu, sero-buromu, oni povernuli  k
centru i vyehali  na nebol'shuyu ploshchad'. Tam, vozle steny doma,  otkryvavshego
ulicu, stoyal neponyatnyj pamyatnik. Skul'ptura  napominala metatelya diska, uzhe
raspryamivshegosya i  zamahnuvshegosya, no  vmesto diska obnazhennyj, v  nekotoryh
mestah pokrytyj izumrudnoj nakip'yu, chelovek derzhal  nad  golovoj otrublennuyu
po sustav kist' chelovecheskoj ruki. Srazu ne  razlichimye sostavnye komponenty
ego  p'edestala,  takzhe okazalis' spleteniem ruk i  kakih-to  oblomkov. Stas
dazhe usmehnulsya.
     - |to ugroza?  Ili dobroe pozhelanie vsej pishushchej bratii  horosho  delat'
svoyu rabotu?
     - O! Mozhno i tak, mozhno i tak, - zasmeyalsya Filipp, - Vy ostryj glaz. Na
samom dele net.  |to ya  vam  rasskazhu.  |to  est'  nasha ledzhenda. Vam  budet
interesno.
     Okazalos',  chto pamyatnik  postavlen geroyu  starinnoj  legendy  rimskomu
soldatu Sil'vio  Brabo. |tot samyj soldat  pobedil velikana Antigora. Vpolne
svojstvennaya  narodnomu  eposu primorskih  stran legenda,  o tom,  kak nekij
velikan zastavlyal platit' nepomernuyu dan' vsem shhunam, proplyvayushchim mimo ego
vladenij. A teh, kto ne platil, nakazyval cherez otrubanie ruk.
     - |to  blizhe po  smyslu  k  deyatel'nosti nalogovoj policii,  -  zametil
Filipp. - YA hotel  pokazat' etot pamyatnik special'no pered tem, kak  ehat' k
moryu.  Vot  etot soldat otrubil ruku  zhestokomu velikanu i zabrosil  v  reku
Shelde. A znaete, kak po-flamandski "ruka"? Hand. A "Brosit'"? Verpen!
     - Poluchaetsya "Hand Verpen" - Antverpen. A gde tut u vas more?
     Blizost' morya Stas oshchushchal vsem svoim sushchestvom.

     Vecherom  snova  pili   grog  i  peli  pesni.  YAkob,  udalyas'  tihon'ko,
vozvratilsya derzha v rukah balalajku. |to sperva rassmeshilo Stasa. On  veselo
hmyknul, tak kak i v Soyuze vosprinimal etot russkij narodnyj instrument, kak
perezhitok  proshlogo, navyazyvaemyj v koncertah,  kotorye obychno  krutyat pered
teleperedachej "Sel'skij chas". A kto v Soyuze lyubit smotret' "Sel'skij chas"?
     Viktoriya tozhe ulybnulas', no ulybnulas' muzhu, predchuvstvuya ego uspeh.
     - Vy  sejchas uslyshite, - Filipp nagnulsya k Stasu, - chto mozhet vytvor'yat
russkaya balalajka.
     ZHak  pristroilsya  na  stule,  zakinul  nogu  na  nogu i  sognul  ruku v
zapyast'e.  Balalajka  kazalas' malovatoj dlya ego dlinnyh  hudyh ruk,  no  on
obnimal ee, kak mladenca. Pervaya trel' razdalas' sovsem neozhidanno, ona byla
dolgoj, chistoj, ZHak zaigral Sviridova.
     "Bozhe, chto  on delaet  so mnoj!" - podumal Stas,  pokryvayas' murashkami.
|to byla obychnaya reakciya ego organizma na soprikosnovenie s talantom. "...No
otkuda?!"
     Devochki  slushali igru otca, kak slushayut lyubimyj urok  v shkole. Lidvina,
iz kotoroj dolzhna byla vyjti vskore nastoyashchaya krasavica, s dlinnymi svetlymi
volosami, prorezhennymi  sovsem belesymi  pryadyami,  ulybalas'.  Navernoe, ona
obozhala otca.
     CHerez nekotoroe vremya, kogda vse uzhe voshli v skazochnye  vorota istinnoj
muzyki, razbrelis' po zvuchashchemu to shumno, to tiho, bayukayushchemu sadu, razdalsya
telefonnyj zvonok.
     Viktoriya   podnyalas'   i   ushla   v  druguyu  komnatu,  k   telefonu  i,
poprivetstvovav  zvonyashchego, nadolgo  zamolchala, tol'ko slushala. YAkob polozhil
ruki na balalajku, veny na kistyah ego vzdulis', kazalos' eto slepki s kistej
kakogo-to genial'nogo skripacha, tak bely i sovershenny byli ih formy.
     Iz  komnaty doneslos'  neskol'ko gromkih vosklikov Viktorii. Ona vsegda
govorila gromko i uverenno.
     - Ezus Mariya! Da zhivite eshche sto let! O chem vy dumaete!
     Ona obernulas' i pozvala zhestom muzha, skazav v trubku:
     -  Nu,  kak  zhe tak! Ved' vy zaplatili za  nee  celoe sostoyanie!  YA  ne
mogu...
     - CHto tam, Vika? Kto eto?
     Ona prikryla  trubku  rukoj i  ob座asnila shepotom po-russki,  neveroyatno
vozbuzhdennaya i krasneyushchaya ot napryazheniya:
     - |to baronessa Il'ma, ona hochet vernut' nam "Muzyku".
     ZHak podnyal brovi. Drognuv plechom, sprosil tol'ko:
     - CHto ej ne nravitsya? Oni stali po nocham shodit' s polotna?
     - Dorogaya Il'ma, gospozha baronessa, -  prodolzhila ugovory Viktoriya, - YA
ne ponimayu, esli ona  vam tak  nravitsya, zachem zhe lishat' sebya  udovol'stviya.
Mozhet byt', vy nepravil'no ponyali etot vash golos predkov.
     Poskol'ku Viktoriya  govorila  na flamandskom, Stas  uzhe  davno perestal
vslushivat'sya, ostorozhno vzyal balalajku i pytalsya podobrat' akkordy.
     Potom  on tihon'ko, fonom,  zapel "Na solnechnoj polyanochke",  podygryvaya
sebe na gitare. Filipp ne vzyalsya perevodit' emu sumburnye  repliki Viki,  no
to  i delo  posmatrival na  nee i  YAkoba, Stasu pokazalos', on  byl v  kurse
voprosa.
     - My edem zavtra utrom  k  baronesse Il'me za moej kartinoj,  - zayavila
Viktoriya,  vernuvshis'  v  gostinuyu  i  vstav  posredi  nee.  - |to  kakaya-to
neveroyatnaya zhenshchina! Ona sobralas' umirat'!
     Ona pozhala plechami i pechal'no razvela ruki.
     - Podumat' tol'ko! Rehnulas'!
     Stas  vnov'  porazilsya  russkomu  prostorechiyu i  mashinal'no  udaril  po
strunam.
     - Vot-vot,  - vozmushchenno podhvatila Viktoriya, vypryamlyaya spinu i  utknuv
kulaki v bedra, - Ona kupila u menya kartinu, teper' hochet ee vernut'!
     - CHto zhe eto za kartina, -  poshutil Azarov, chtoby podderzhat' hudozhnicu,
- chto mozhet ubit' celuyu baronessu.
     Viktoriya neponimayushche zamolchala. Ona dolgo smotrela na Stasa, soobrazhaya.
     - Net! - vdrug protyanula ona, - Net! Ona ej ochen' nravitsya, zhivopis' ne
mozhet ubivat', molodoj chelovek!
     - Togda ya ne znayu.
     - Ona sobralas' umirat' i hochet, chtoby kartina vernulas' ko mne,  chtoby
ee zabrali pryamo sejchas, chtoby potom ne bylo kazusov! I eshche ona hochet uspet'
k etoj vystavke. Ved' po suti "Muzyku" nikto ne videl!
     Vse eto  zvuchalo  simvolichno. "Muzyku"  nikto ne videl! Emu pokazalos',
chto ona mogla by dobavit': nikto, krome menya. Vse v nej bylo - garmoniya.
     Stas oblegchenno  vzdohnul,  no  vse  eshche  ne  ponimal,  zachem  kakoj-to
staren'koj  nemoshchnoj baronesse  prispichilo  zanimat'sya  kartinoj  na  poroge
smerti, i  pochemu ona  hochet sdelat' takoj podarok imenno  Veronike, avtoru.
Uzhe net li zdes' skrytoj nepriyazni.
     S drugoj  storony, on davno otkryl  dlya  sebya,  chto hudozhnik, prodayushchij
svoi raboty, teryaet ochen' mnogo, v nem dolzhny by obrazovyvat'sya dyry ot etih
poter', ogromnye ziyayushchie  chernotoj  dyry,  no  Azarov  byl  uveren,  chto eto
ponimaet tol'ko on odin.
     - My zavtra dolzhny poehat' i  sdelat' eto, ved'  v  chetyre  -  otkrytie
vystavki,  -  delovo  govorila  Viktoriya,  rasshagivaya  po komnate,  - Oj, ya,
navernoe, ne usnu segodnya. ZHak ty prosledi, chtoby ya vstala v shest' utra.
     -  A  mozhno ya  poedu s  vami? -  poprosilsya  Stas, -  Nikogda ne  videl
nastoyashchih baroness.
     Oni reshili ne prodolzhat' muzykal'nuyu programmu i razoshlis' po komnatam.
Spal'ni ih byli ryadom, na vtorom etazhe.
     Stas dolgo  ne mog  usnut'.  On nasil'no  zastavlyal  sebya ni  o  chem ne
dumat', no togda pered  glazami nachinali mel'teshit' lica Smejtsov vperemezhku
s  kartinami, sredi kotoryh  byli i  te,  kotoryh  Azarov nikogda  ne videl.
Osobenno  chasto  popadalas' odna bol'shaya prodolgovataya, yarko alaya, personazhi
na  nej tozhe kruzhilis',  zhili  svoej zhizn'yu:  tri  kakih  dlinnyh  izognutyh
lepestka ili tri zhenskie figury. Kartina kazhdyj raz menyala svoi tona, to ona
sverkala  biryuzoj,  to  proplyvala fioletovym pryamougol'nikom, to  vsplyvala
teploj ohroj. Potihon'ku on zasnul.  No cherez nekotoroe, neopredelimoe vremya
Azarov obnaruzhil sebya sidyashchem na krovati i glyadyashchim  vo vse glaza v temnotu.
CHerez pyat' sekund on vspomnil, chto kto-to krichal. Da-da, kto-to krichal v ego
sne ili nayavu, no imenno ot etogo zhenskogo krika on prosnulsya. Azarov tyazhelo
dyshal i staralsya ponyat', chto emu snilos'.
     Tak  on  i zasnul,  sidya, tarashchas' v  chernotu komnaty, prislushivayas'  k
tishine. I lish' zasnuv, medlenno upal na podushku.
     On vstal rano, podsoznatel'no  bespokoyas', chto hozyaeva pozhaleyut ego son
i   ne  voz'mut  s  soboj.  On  i   vpryam'   nafantaziroval   sebe  ogromnyj
otpolirovannyj vetrami zamok  s bashnej i perekidnym mostom cherez zapolnennyj
vodoj rov, staruyu suhuyu  vladelicu i naslednicu relikvij drevnih vikingov, v
tyazhelyh  barhatnyh yubkah  i  rembrantovskih  vorotnikah.  On bystro  vlez  v
holodnye otsyrevshie  za noch' dzhinsy, kotorye  srazu zhe nagrelis', natyanul na
sebya  myagkij tolstyj  sviter, podarok zheny,  kak, vprochem, i vsya imeyushchayasya u
nego odezhda.  On inogda  sam  sebe kazalsya -  podarkom zheny, ona zhila v nem,
zapolnyaya kazhduyu  kletochku, i Azarov, ukutyvaya  sebya  v etot seryj,  rombami,
dzhemper, vdrug nesterpimo zatoskoval po Nelle.
     On spustilsya vniz i vyshel na kryl'co. Emu tak zahotelos' kurit', chto ne
okazhis' v  karmane smyatoj  pachki "Rodopi", on by poshel sharit'  po  hozyajskim
susekam.
     Tol'ko  sejchas,  prisev  na  stupen'ku  nekrashenogo,  svetlogo  dereva,
kryl'ca, on uvidel, chto dom stoit na vozvyshennosti, a vsya  alleya, ves' park,
vedushchij k domu, lezhat pered nim, kak na ladoni, i kazhutsya nizkorosloj chajnoj
plantaciej.  Temnota lish'  nachinala rasseivat'sya  i  osveshchenie  prostranstva
pohodilo na poludennoe.
     Vdal' ubegali rovno peretekayushchie drug v druga holmy i niziny, spuskayas'
k moryu. V nizinah vodyanistym mlekom lezhal tuman.
     "Skol'ko zhe vremeni?"
     Azarov naslazhdalsya vkusom sigarety, rozhdayushchimsya  pahuchim dymkom, bystro
tayushchim na holodnom vetru. Emu ne hvatalo Nelli.
     "Neuzhto eto nostal'giya?"
     Ogni v  dome ne goreli: Azarov oglyanulsya mashinal'no,  ishcha chelovecheskogo
prisutstviya.  Vse krugom bylo bezmolvno.  On uzhe zhil zdes' kogda-to. Tak emu
pochudilos'.  Sejchas  kto-to  poyavitsya  i  prineset   s  soboj  eshche   bol'shuyu
nedoskazannost', nedoskazannost' etogo mira.
     "Interesno, gde ono? Gde eto sozvezdie, svetit li ono nad Bel'giej? |ti
tri  tochki, znak  prepinaniya, prepinaniya  s  kem?  |to mnogotochie Neba,  tak
strashashchee poroj doma, po nocham, kogda smotrish' v  otkrytuyu fortochku. Da, vot
zhe ono."
     Azarov poiskal, kuda brosit' okurok. Blizost' i pahuchest' zemli, zhuhloj
mokroj travy otrezvila ego.
     "Nedoskazannost' - priznak genial'nosti tvoreniya. |tot molchalivyj, etot
nepostizhimyj dlya chelovecheskogo uma mir - genialen. ZHal' tol'ko, chto v kazhdom
iz milliardov  chelovecheskih  tel, zalozhena chervotochina,  odnazhdy  otnimayushchaya
etot sovershennyj mir u tvoih glaz".
     Dver' skripnula. Nad nim poyavilsya YAkob.
     - Ne spitsya vam?
     - Svezhest' kakaya! - vzdohnul Stas, vstrepenulsya, - Uzhe vse vstali?
     - Net, rano.
     YAkob prisel ryadom s Azarovym. Tot povernulsya k nemu i ne uznal Smejtsa.
     - Da na vas lica net, - ne sderzhalsya on, - Sluchilos' chto?
     Smejts, opershis' loktyami o koleni, upryatal golovu v plechi, nizko svesil
ee na grud', pomotal:
     - Net, nichego.
     - Poslushajte, kto-to ved' krichal. |to Viktoriya? Da? Ona chto, bol'na?
     Stas  ponimal, chto  lezet  v  dushu  sovsem  chuzhomu,  sovsem neznakomomu
cheloveku i  dazhe  celoj  sem'e,  no  nichego ne  mog  s  soboj  podelat', kom
lyubopytstva,  sostradaniya  i  souchastiya  uzhe katilsya  na Smejtsa,  ne  zhelaya
ostanavlivat'sya.
     - Net, uveryayu, vam pokazalos'.
     I tut Azarov vspomnil. Ego sluh slovno tol'ko chto rezanulo to, chto on i
slyshal noch'yu.
     - Imya! Krichali imya,  eto ved'  Viktoriya krichala.  Ona  kriknula "Lena!"
Razve est' tut u vas takie imena?! CHush' kakaya-to! Da chto zhe eto? Fantastika!
     On videl, chto Smejts podavlen, chto emu gor'ko, on boyalsya razozlit' ego,
poetomu  govoril tiho, bez napora,  slovno  lish'  predpolagaya to,  o chem  on
sprashivaet; kak by  predlagaya otnesti  vse  eto k ego  sobstvennomu bol'nomu
voobrazheniyu, ko snu.  I  vnov' emu kazalos', chto tol'ko chto, za  sekundu  do
etogo  momenta,  on  uzhe  znal,  kakie  chuvstva  budut  burlit' v nem  cherez
mgnovenie.
     - Vy pokurite! - predlozhil on i protyanul pachku.
     Vpervye  YAkob  podnyal lico  i pronzayushche blagodano posmotrel na Azarova,
lob ego rasslabilsya  i granica zachesannyh  nazad volos osela, vzyal sigaretu,
prikuril, doverchivo povernulsya k Stasu vsem korpusom.
     - Vy  dazhe ne znaete, chto  znachit dlya nee  vash priezd.  Izvinite nas za
neudobstva, na samom dele vse horosho. My ochen' schastlivye.  Prosto  Veronike
prisnilsya plohoj son.
     - Nu, vot, - rassmeyalsya  Stas, chuvstvuya, chto bespokojstvo otpustilo ego
v  odnochas'e, - A ya-to  dumal, chto eto mne  plohoj son prisnilsya.  CHto zhe vy
rasstraivaetes'. S kem ni byvaet!
     On obozhal kurit' v kompanii i ispytyval blagodarnost'  za takoj shchemyashchij
chuvstvennyj ochishchayushchij rassvet!

     - Baronessa  zhivet  na beregu  ozera  Marsh.  |to eshche so vremen merzloty
ozero. My  takoe v  shkole prohodili,  a uvidat',  ya  dumayu, nikomu  iz  moih
odnoklassnikov ne prihodilos'. Tol'ko mne.
     Viktoriya vela mashinu.
     Stas  sidel,  raskinuvshis' na zadnem siden'e, polozhiv  ruki  na spinku,
pohrustyvaya kostochkami i potyagivayas' myshcami, ispytyvaya schast'e!
     - Ehat' nedolgo.  U nas segodnya bezumnyj den', - prodolzhala Viktoriya, -
A pochemu vy ne berete s soboj diktofon?
     - CHto? - ne ponyal Stas, - magnitofon?
     - Vse nashi zhurnalisty rabotayut s mikrofonami, diktofonami.
     - Segodnya vecherom  karnaval!  Srazu  s banketa my  povedem  vas v centr
goroda, tam budut...hozhdeniya! -  oborachivayas', radostno perebivaya zhenu  i ne
davaya ej dogovorit', govoril YAkob.
     -  ZHak, ty vzyal fotoapparat? Ne hozhdeniya, a gulyaniya, kak eto...gulyanka!
Tancy i orkestry!
     Stas umil'no smotrel na ee pravoe uho, skrytoe kudryavym temnym lokonom,
i shcheku. Ona uverenno i legko vela mashinu, sgovorchivuyu i gracioznuyu.
     - Vy davno zdes' zhivete? - vdrug sprosil on.
     -  Davno  li  zhivem?  O! Celuyu  vechnost'  - my  uzhe ochen'  vzroslye!  -
otshutilas' Viktoriya.
     - A pomnish' nash pervyj dom v Antverpene? -  ozhivilsya YAkob.  - My sperva
zhili v gorode v svoem dome. Potom v rajone naberezhnoj, v nebol'shoj kvartire,
uzhe kogda rodilos' chetvero detej.
     -  ZHak  prodal  svoe  rodovoe  gnezdo,  chtoby vyruchit'  den'gi  na  moe
obrazovanie!  SHest'   let  v   hudozhestvennom  institute!  CHetyre   goda   u
velikolepnogo  Polya Vante. Ty pomnish'  Polya, dorogoj? Potom eshche  shest' let v
Korolevskoj Akademii zhivopisi.
     - Ona uchilas' dvadcat' let! Pol' Vante  nikogo ne  bral.  My priehali k
nemu v Novyj  god.  On  byl  moj  klient -  ya  delal emu garson. On  ne bral
uchenikov. Ee vzyal. Posmotrel raboty.
     - |to bylo tak strashno. On skazal mne: beru tebya, potomu chto ty...
     Ona oseklas' i zamolchala.
     - I  vse eto vremya  za obuchenie  nado bylo  platit'? - sprosil  Stas, -
Horoshij   navernoe   byl  dom!  A  v   SSSR  obrazovanie  besplatnoe.   Dazhe
obyazatel'noe.
     - Nu vot, ZHak! Mozhet byt', mne eshche v Sovetskom  Soyuze poehat' pouchit'sya
zhivopisi?
     YAkob  medlenno  posmotrel  na  zhenu i  tak  bystro  potupilsya,  chto ona
protyanula k nemu ruku i pogladila po shcheke:
     -  Ne bespokojsya, ya nikogda  tebya ne broshu! A chto do ucheby: ya  i sejchas
uchus'!  YA  lyublyu  lyudej,  u  kotoryh  mozhno  pouchit'sya  chemu-to  horoshemu  i
poleznomu!
     Ona robko poglyadyvala v zerkalo zadnego vida, pokazyvaya, chto beseduet s
nim, s  Azarovym.  On perehvatyval  dvizhenie  ee  golovy i  tozhe  smotrel  v
zerkalo.
     - |to nichego, chto ya naprosilsya?..

     Pered  nimi  predstal  dejstvitel'no  starinnyj   dom,  dvuhetazhnyj,  s
poblekshej cherepichnoj  kryshej, po  kotoroj probegali teni ot navisshih  pustyh
vetok.  Dom,  rasplastavshijsya  svoimi  kryl'yami  na  paru  soten  metrov  ot
central'nogo  vhoda,  byl   neskol'ko   pohozh  po  cvetu   na  kozhu  starogo
afrikanskogo slona  v  izyskanno vyshitoj popone.  |to  byl zelenovato seryj,
bezhevo-zheltyj,  vethij  dom,  odnogo  vida  s konyushnej  stoyavshej  pravee, na
perednem plane. Ego osveshchennyj solncem, porosshij koe-gde mhom fasad, a takzhe
vysokie  okna s  belymi stavnyami pokryvali  razrosshiesya  liany.  On  kazalsya
naskvoz'   prosvechennym   oranzhevym  osennim  solncem,   i  kak   vyyasnilos'
vposledstvii, vovse ne prinadlezhal predkam baronessy, a naprotiv, byl kuplen
otcom Il'my lish'  posle vojny. Baronessa vstrechala ih na stupenyah, vedushchih v
nebol'shoj  palisadnik, gde rosli  strizhenye rovnye  kusty,  a  dorozhki  byli
posypany krasnym graviem.
     Ozero oni ne proezzhali.  Ozero okazalos' za domom. |to bylo beskonechnoe
vodnoe prostranstvo issinya-zelenogo cveta, uhodivshee rovnym krugom  vdal'. A
zdes', u podnozhiya  doma ono pleskalos'  lish'  melen'kim, skrytym  v derev'yah
zalivchikom.  Ot fligelej doma v obe  storony rashodilsya sosnovyj les, stvoly
tol'ko nachinali rozovet' ot voshodyashchego severnogo solnca.
     Viktoriya obnyala baronessu, stoyavshuyu na dve stupen'ki vyshe, prizhalas'  k
ee grudi.  Ta  byla v  bryukah i bluze,  korotko strizhena, ryzhevolosa,  huda,
Azarov dal ej pyat'desyat s  nebol'shim. Tut zhe on pridumal istoriyu o  tom, kak
eta muzhestvennaya  zhenshchina  uznala  o  svoej  smertel'noj  bolezni  i  teper'
proshchaetsya s zhizn'yu, cherez  silu ulybayas' i raduyas'  poslednim  dnyam. Esli by
eto bylo ne tak, to zachem by ej nado bylo tak zagodya gotovit'sya k smerti. No
eshche  minutu ponablyudav za baronessoj, uvidev, kak  shatko ona pokachivalas' na
stupen'kah iz-za starcheskoj legkosti  kostochek,  kak edva  zametno drozhit ee
golova, kak umelo skryty zagarom  pyatna na ee  shchekah i  ogolennyh po  lokot'
rukah, on  prikusil  gubu.  Rezkaya bol' i obida  pochemu-to  kol'nuli  ego  v
serdce. On vdrug podumal o mame, emu stalo dosadno, chto ona nikogda ne budet
vyglyadet' tak izyskanno i  neutruzhdenno v  svoi sem'desyat let, do kotoryh ej
eshche daleko. Mat' ego vsyu zhizn' prorabotala inzhenerom, ne schitaya vojny, togda
ona  byla  sanitarkoj  v gospitale, potom  polzhizni  prostoyala  v  ocheredyah,
probegala  po poliklinikam,  to  s  davleniem,  to s  nim,  so  Stasom, vot,
sobstvenno,  vse,  chto  ona  videla  v  zhizni:  rabota  i  dom,  kvartira  v
Sokol'nikah, ostavshayasya posle roditelej muzha. Ona  byla rodom s Ukrainy. Tam
i poznakomilas' s otcom, ob容zzhavshim voinskie chasti yuga s proverkami. YUnost'
-  golodnaya,  polevaya -  skazalas'  na  ee  nogah i  sustavah: golubye  veny
vzryhlyali ee goleni, prichinyali stradaniya. Ona davno  uzhe ne  pozvolyala  sebe
modnyh, da  i  voobshche  novyh  veshchej, da i  razvlechenie v ee zhizni bylo odno:
zvonki syna.
     Azarov  poedal glazami  baronessu,  budto hotel  zapomnit',  kak dolzhna
vyglyadet' ego mat', kogda on vernetsya domoj i stanet rabotat' i  otdavat' ej
vse, chtoby ona byla vot takoj - sytoj, uhozhennoj i uverennoj v sebe.
     - Russkij zhurnalist Stanislav  Azarov! - doneslis' do  ego sluha slova,
ponyatnye na lyubom evropejskom yazyke, i on uvidel, chto Viktoriya podzyvaet ego
poznakomit'sya.
     Pahnulo rozovym maslom. On podoshel k baronesse Il'me i  vpervye v zhizni
mashinal'no poceloval zhenshchine ruku. On ne uspel ponyat': kak eto vyshlo.
     Baronessa  zaderzhala svoj vzglyad na  Stase. Potom zadala  emu  kakoj-to
vopros, trebovatel'no i vnimatel'no ozhidaya, poka Viktoriya perevedet.
     - Il'ma  hochet  znat', -  po  inercii proiznesla  Viktoriya,  - Esli vash
prezident Brezhnef vpervye poehal v Ameriku, mozhet byt' otkroyut granicu?
     Stas rasteryalsya.  V  etom voprose byla vsya istoriya  SSSR. On  korrektno
ob座asnil, chto raz on zdes', v Bel'gii, znachit granica ne zakryta.
     - V to zhe vremya, prosto  tak otkryt' granicu...Slishkom bol'shuyu vojnu my
perezhili, chtoby otkryvat', a ne ukreplyat' granicy.
     - No vy zhe tak ne dumaete, - perevela Viktoriya, i oni proshli v dom.

     Bujstvo  krasok, o kotoryh Azarov i ne  podozreval nikogda, vorvalos' v
ego glaza. |to byla krasnaya gostinaya, chto neveroyatno garmonirovalo s vneshnej
temno-seroj oblicovkoj doma. Na vysokih dveryah, otkryvayushchihsya  v sad, viseli
dlinnye temno-zelenye gardiny, oni ukrashali verh okna zamyslovatoj nakidkoj,
a vnizu tyanulis' shlejfom po polu, slovno podol zhenskogo plat'ya.
     Gostinaya byla prostornaya, krasnye shelkovye steny vyglyadeli v  etot  chas
ognenno-yantarnymi.  Poodal'  ot  okna, spinoj k  nemu  stoyal puhlyj  rozovyj
divan, a bokom k zakrytomu kaminu - belyj, tozhe obtyanutyj  myagkimi tkanevymi
pufami.  Na stolike  pered  nim cvela  grozd'  belyh  melkih  hrizantem.  Po
storonam  oslepitel'no siyayushchego pejzazha, otkryvavshegosya v okne, v zatenennyh
uglah gostinoj, viseli bol'shie kartiny s  nezamyslovatymi naturalisticheskimi
kompoziciyami.
     Kartina Viktorii byla gotova k ot容zdu. Ona stoyala na trenoge  u vhoda,
nakrytaya beloj tkan'yu.
     Baronessa  priglasila vseh sest' na divany  vokrug dlinnogo zhurnal'nogo
stola s hrizantemami. Sama  pervaya sela, skrestiv na grudi useyannye kol'cami
i brasletami  ruki. Podali  shokolad. Stas izuchal  ogromnuyu zalu, holodnuyu  i
pustuyu, nesmotrya na teplye, kazalos' by, tona inter'era.
     - Tak vy budete pisat' o nashej  Vike knigu? - sprosila Il'ma, obrashchayas'
k Stasu i k YAkobu odnovremenno.
     YAkob  perevel.  On  chuvstvoval  sebya neskol'ko  skovanno v  prisutstvii
baronessy, slovno pered nim byla znamenitost'.
     - Stat'yu. O  flamandskoj zhivopisi voobshche. O ee segodnyashnem  dne  i, tak
skazat', svyazi vremen.
     Baronessa tonko  ulybnulas'  gazetnomu shtampu,  konchik  ee nosa  slegka
napryagsya. Ona ispodlob'ya s ukorom posmotrela na Viktoriyu.
     Vsya  eta  igra,  a  eto,  nesomnenno,  byla  igra  v  zhmurki,  nachinala
razdrazhat' Stasa.  On  postoyanno zamechal pytlivye vzglyady i nedoskazannost'.
Boyalis' ego, chto li?
     "Mozhet, oni dumayut, chto  kazhdyj vtoroj v Rossii sluzhit v KGB, - podumal
on. - Voobshche-to  eto tak, no ya prohozhu pervym." I  skazal vsluh, chto segodnya
dlya nego kak raz rabochij den',  on nakonec-to pobyvaet na vystavke  i smozhet
sam ocenit' raboty Viktorii.
     Baronessa vyslushala  otvet  i  zhdala eshche chego-to, no Stas molchal. Togda
ona obratilas' k Vike i ZHaku, nahmuriv narisovannye brovi. Ona sprosila ih o
chem-to, te  robko otvechali,  pomotav golovami.  Baronessa rezko i nedovol'no
podnyala podborodok i ukazala im na Stasa, velev YAkobu perevesti.
     YAkob pomyalsya i neozhidanno nachal govorit' ot svoego lica:
     -  Vy ne znaete... My ne  skazali vam. Gospozha  baronessa prosit, - on,
kak mog, smyagchil  ton, -  prosit nas byt' s  vami otkrovennee. Ved' Viktoriya
rodilas' i do chetyrnadcati let zhila v Kubane, potom v Houzhoke.
     Stas   sperva  ne  ponyal.  YAkob  govoril  s  akcentom,  nemnogo   lomaya
pravil'nost' proiznosheniya,  smyagchaya  soglasnye  i  vydumyvaya  dopolnitel'nye
udareniya.  Poetomu Stas reshil,  chto  etot Kuban  -  eto kakoe-to mestechko  v
Bel'gii, rodit'sya v kotorom oznachalo dlya bel'gijcev chto-to osobennoe.
     On vz容roshil pyaternej korotkie volosy nad viskom, pripomniv, chto zavtra
YAkob  budet  delat'  emu prichesku, i chut' bylo  ne sprosil, chto  emu  teper'
delat' i pochemu vse nablyudayut za ego reakciej.
     -  Viktoriya, -  prodolzhil YAkob, - Vika ne tol'ko flamandka, flamandskaya
hudozhnica. Ona eshche i russkaya.
     - Kazachka, - Viktoriya rezko vstala i podoshla k oknu, - s Kubani.
     YAkob opustil glaza. On sil'no  nervnichal i  boyalsya  posmotret' na zhenu.
Ona snova vernulas' i sela ryadom  s baronessoj. Stas vodil glazami i  nichego
ne  ponimal, on smotrel to  na Viktoriyu,  podzhavshuyu  guby  i pytayushchuyusya  tak
ulybnut'sya emu, to na baronessu, zabravshuyu ruku Viki v svoi ladoni.
     -  Vse v etom  mire ochen' slozhno, lyudi  pridumyvayut  sotni bar'erov dlya
togo, chtoby schast'e dostigalos' bol'shim trudom. Slava  Bogu, oni ne strelyayut
v ptic, kotorye pereletayut iz odnoj strany  v  druguyu svobodno,  ne znaya pro
granicy. |ta zhenshchina,  -  perevodil  YAkob,  -  to  est',  konechno, Viktoriya,
russkaya devochka proshla konclager', vojnu, obrela  schast'e  i teper' ne imeet
vozmozhnosti povidat' rodnyh, potomu chto u vas est' KGB.
     - YA rasskazhu vam,  Stanislav, -  vdrug  skazala  Viktoriya, -  ya vse vam
rasskazhu. Posle, horosho?
     Emu  pokazalos', chto ona glyadit  na nego nemnogo  vinovato, i emu stalo
stydno.  On  ne  mog  sebe  ob座asnit',  chto  proishodilo  s  nim,  no  vdrug
pochuvstvoval, chto pered nim "svoya". On vdrug otkryl ee  dlya sebya, ponyal, kak
esli by otkryl sejchas etu kartinu i vdrug uvidel, chto ee narisoval on sam.
     Stas medlenno vstal i poshel k vyhodu. Viktoriya, ne migaya,  smotrela  na
nego.  Azarov  podoshel  k  bol'shomu  belomu  kvadratu  blizko-blizko,  pochti
vplotnuyu, i stal medlenno styagivat' pokryvalo.


     -  Smotrite,  kak  oni  naryadilis'!  -  Viktoriya  pokazyvala  na  novyj
muzykal'nyj  kollektiv, shestvuyushchij po central'noj ulice,  ch'i nogi  sverkali
vysokimi belosnezhnymi getrami, - Tarelki! Oni b'yut v tarelki!
     Muzykanty  nadvigalis'  marshem  na  tolpu  zevak,  ih  pushistye,  kak u
sibirskih kotov,  sverkayushchie chistotoj zhabo  delali ih neveroyatno  vazhnymi  i
nadutymi. Oranzhevye kamzoly dovershali prazdnichnyj naryad, pestro  raskrashivaya
starinnuyu   ulicu.  Zdes'   bylo  vse  starinnoe:  Stas  ne  mog  nasytit'sya
neobychajnym  zrelishchem izyskannogo orkestra, a  tut eshche i parusnik. On vyplyl
iz-za doma, i tol'ko togda  stalo yasno,  chto tam protekaet  nebol'shoj kanal.
Parusnik  byl   ogromnyj,  trehmachtovyj,  s  podnyatymi  parusami  i  krasnym
korpusom. Na  tom  beregu  kanala  vplotnuyu k  naberezhnoj primykala  vysokaya
kirpichnaya stena, po kotoroj spolzal vniz i zelenym kovrom zastilal vsyu stenu
shikarnyj v'yun. Na etom fone proplyvshij parusnik pokazalsya videniem proshlogo,
Stas neskol'ko  raz posmotrel na  Viku, zabyv  ot vostorga, chto ona  govorit
po-russki: on hotel sprosit' ee, no oseksya.

     Ona boyalas' obratit'sya k Azarovu ves' den', i on eto chuvstvoval. No emu
ne bylo dela do ee strahov i nesusvetnyh domyslov, on byl polnost'yu pogloshchen
ee  rabotami.  Vpechatlenie  ot vystavki  eshche  gudelo  v nem sladkim dushistym
oblachkom,  vrode  vozdushnoj vaty, kotoruyu prodayut v zooparkah. Ego pominutno
davil  spazm,  hotya plakat' on ne umel. Vse vokrug bylo istochnikom volneniya,
pereizbytka emocij.  Dazhe  serebryanaya  broshka v  vide  muhi  na  lackane  ee
pidzhaka... Emu kazalos', chto on  uzhe i vovse perestal dumat' o Viktorii, chto
vse zapolonili ee kartiny, nachinaya s toj,  kotoruyu  oni otvezli ot baronessy
domoj.
     YAkob  predlozhil  ne  vygruzhat'  ee  iz   mashiny,  no  Viktoriya  naotrez
otkazalas' ee vystavlyat'.  Kogda Stas ogolil polotno, otpryanul i zakryl svoi
shcheki  ladonyami, ona  uvidela  ee  i  ne  uznala.  Ej pochudilos', chto kartina
obizhena na nee, chto ot nee idet nekij nevidimyj ukor, polotno potemnelo.
     Azarov videl etu kartinu segodnya noch'yu vo sne.
     On neozhidanno razvernulsya, vspomniv noch', i sprosil:
     - A kto takaya Lena?
     - YA znayu, - otvetila ona spokojno, - ya krichu vo sne. |to s lagerya.
     Na kartine byli izobrazheny tri devushki, odna igrala  na skripke, drugaya
na  klavesine, tret'ya  na arfe.  Vse figury  byli vytyanuty,  hudy  i  legki,
kazalos', oni paryat, tam, za ego spinoj.

     Pered  otkrytiem  vystavki  na  nevysokoj scene YAkob  Smejts  igral  na
balalajke. On stoil celogo svodnogo orkestra russkih  narodnyh instrumentov.
To  li  akustika  byla horoshaya v  etom zale, to li balalajka  unikal'naya,  -
takogo Stas eshche ne slyshal. Potom  on dolgo probiralsya ot kartiny  k kartine,
podolgu  zaderzhivalsya  u  kazhdoj. Narodu  bylo  - more. Lyudi  umudryalis'  ne
zadevat'  drug druga,  no  poroyu prihodilos'  zhdat'  neskol'ko  minut,  poka
rassosetsya probka v perehode iz odnogo zala v drugoj.
     "Kogda ona vse eto uspela?"
     |to byla ta zhivopis',  k kotoroj u nego vsegda lezhalo serdce. On obozhal
kartiny,  v  kotoryh  bylo solnce.  |to  solnce delalo  hrustal'nym  obychnyj
granenyj stakan,  ono  rezalo  glaz,  sverkaya na  zasnezhennom  pole,  lozhas'
golubym  mazkom  ryadom  s  sinim,  ono otlivalo  na belo-limonnym blikom  na
volosah Lidviny, Mari-ZHan, YAkoba,  synovej, ch'i  portrety viseli krugom.  On
byl schastliv tem, chto Viktoriya okazalas' solnechnym hudozhnikom.

     Na sleduyushchij den' oni proshchalis'. Noch'yu, v polovine vtorogo othodil  ego
poezd.
     Oni rasslabilis' nakonec-to. Viktoriya pozvolila kurit' v dome, Filipp i
YAkob gotovili grog,  devochek zabral k sebe starshij brat. Stas, kotorogo YAkob
postrig  eshche  koroche, ostaviv tol'ko kruglyj ostrovok volos na ego  zatylke,
pomolodevshij, smeshnoj, hodil za Vikoj i pytalsya vyprosit' u nee zadanie:
     - Nu, davaj, ya otnesu tarelki!
     Potom, vecherom, sidya na chemodanah,  net, konechno, ne na chemodanah, a na
stul'yah  za prostornym  pletenym stolom,  prinesennym  s  verandy,  Viktoriya
rasskazyvala svoyu istoriyu. Filipp Desktere, hitryj i mudryj advokat,  shepnul
Azarovu, poka hozyajka begala za sol'yu:
     -  Peredajte moemu drugu Il'inu, chto etu devochku on osvobozhdal  v sorok
pyatom. On pojmet. Skazhete tol'ko odno slovo - "Fogel'gezam".
     YAkob vstrepenulsya, uslyshav, peresprosil:
     - CHto tam pro "Fogel'gezam"?
     -  Vam kem  prihoditsya Il'in? - utochnil  Filipp,  - Dyadyushkoj? Tak  vot,
Viki! Ty slyshish'? |to plemyannik odnogo  starogo  soldata, kotoryj osvobozhdal
Torgau i lagerya.  My tam s nim i vstretilis' vpervye.  Ne na |l'be, net, a v
vashem lagere. Ponimaesh'?
     - Ty nikogda  ne govoril, - rasseyanno proiznesla Viktoriya i sela, zabyv
postavit'  solonku  na  stol, vertela  ee v rukah,  -  Tak  vot  otkuda  ty,
angel-hranitel'.  Pochemu zhe ty nikogda ne govoril? Ty poetomu nas  opekaesh'?
Kak tesen etot mir!
     - Oj, chto zhe eto ya,  - vnezapno vspyhnul Stas, kogda nad stolom povislo
molchanie, - Vot chto znachit,  vypit' ohota,  dazhe skleroz prohodit! U menya zhe
butylka vodki est', nastoyashchaya, nasha. YA s soboj privez. Sejchas!
     On   pribezhal,  zapyhavshis',  obratno,  razlil  vodku  po   stakanam  i
neterpelivo sgreb svoj stakan so stola.
     - Za Pobedu, vot chego! Za  Pobedu! Za vas, moi dorogie, za Filippa i za
Il'ina, za moego otca, pogibshego, mezhdu prochim, na Kubani!
     Oni  zhadno vypili.  Viktoriya zazhmurilas',  a  u ZHaka pokrasneli  kryl'ya
nosa. Kogda ozhog proshel, Viktoriya naklonilas' k Azarovu.
     - A gde imenno? Nu, otec...
     - V pohoronke skazano: v boyah za stanciyu Temirgoevskuyu.
     Viktoriya ispuganno oglyanulas' na muzha.
     - Kak  vse nesurazno, -  vzdohnul Stas, - nichego ne uspel. Kak  zhe  mne
teper' zhit' bez vas,  tak daleko? Kak vse slozhno! Ved' my s vami...my s vami
vsemi teper'...vrode etih gracij - na odnom polotne. Kak zhe ya bez vas?
     On  shvatil  gitaru i zapel.  Ona ne znala  etu  staruyu,  lyubimuyu vsemi
pesnyu. Kogda eta pesnya rodilas', Viktoriya i ZHak, byli  v lagere. A eta pesnya
letala nad frontami i osazhdennymi gorodami, nad razryvami bomb  i sozhzhennymi
hatami.
     "B'etsya v tesnoj pechurke ogon'...
     Na polen'yah smola, kak sleza..."
     - Vikochka, ya kost'mi lyagu, a vas v Soyuz vytashchu. My prob'emsya, Vikochka.
     Emu bylo  ochen' zhal'  ee, emu kazalos',  chto ona  gluboko  stradaet  na
chuzhbine, no vse ego umozaklyucheniya byli rozhdeny pridumannoj im uverennost'yu v
tom, chto on  - ee  edinstvennaya otdushina i nadezhda. Ved' cheloveku neobhodimo
byt' komu-nibud' nuzhnym.

     Filipp i YAkob vyshli na  perron i podoshli k oknu vavilovskogo kupe. Vika
i Stas sideli  drug naprotiv druga. |toj  noch'yu  nastupili  nastoyashchie zimnie
zamorozki, i teper' vseh kolotilo.
     - Stasik, ty pervyj chelovek, kotoromu  ya  smogla rasskazat'  o tom, chto
mne dovelos' perezhit'. YA ne dumayu,  chto moya zhizn' vydayushchayasya. Potomu chto ona
horosho slozhilas'. V obshchem, eto tak!
     Viktoriya  slovno by sama sebya ubezhdala. Ona ne zhalovalas' i vrode by ne
sobiralas'. On vzyal ee ruki v svoi.
     - Vy izmenili moyu zhizn', - govoril on, - Mne teper' bol'no.
     - Ne nado stradat'. Nado radovat'sya, zhizn' - odna.
     -  Net-net,  ya  govoryu, chto teper' ya, kak promytoe  ot gliny  steklo, ya
chuvstvuyu bol' i radost', vy menya mnogomu nauchili.
     -  Aj, bros'. Svidimsya skoro. YA ne  skazala, ya  sobirayu  dokumenty, mne
razreshili s容zdit' na rodinu. Na Kuban', v Temirgoevskuyu.
     - Kuda?! CHto ty govorish'?
     - Tesen  mir,  Stasichek... YA rodilas' tam. My obyazatel'no  poedem tuda,
vmeste poedem: ty, ya i moj ZHak, kotorogo ya lyublyu bol'she vsego na svete.
     Vagon drognul, i Viktoriya smeshno vskriknula, pobezhala  v koridor, potom
opomnilas',  razvernulas',   natknulas'  na  vyskochivshego  sledom   Azarova,
obhvatila ego sheyu i pocelovala v lob  i shcheki. On eshche lovil ee pocelui, kogda
ona ubegala k tamburu. Poezd stoyal na perrone eshche pyat' minut...

     Vyslushav  rasskaz,  Il'in  dolgo  molchal,  pokachival  golovoj,  potiraya
zatylok. U nego zashchemilo serdce, on sozhalel, chto ne poehal sam.
     - Nu,  chto zh, s tebya bol'shoj ocherk, pishi,  skol'ko  hochesh'.  Mozhesh', na
neskol'ko nomerov dat' material, budem pechatat'.
     - Ne znayu, - zamyalsya Azarov, nebrityj, myatyj, priehavshij pod utro pryamo
s vokzala, - Ocherk ya napishu. No vot chto, Palych. Uhozhu ya.
     Il'in mashinal'no vskochil i postuchal sebya po lbu srednim pal'cem.
     -  Ty poddatyj chto  li? Ili ustal s  dorogi? Idi, slushaj! Rasstraivaesh'
tol'ko! - on mahnul rukoj, potom dobavil, - Hochesh' kofe?
     -   YA  knigu   sazhus'  pisat',  Palych.   Mne  odna  znakomaya  baronessa
prisovetovala. Vot napishu, potom obratno poproshus'.
     - O!  Vy  vidali,  Lev Nikolaich! -  Il'in  obernulsya k byustu  Tolstogo,
stoyavshemu na stole, - Vasha slava russkim mal'chikam pokoya ne daet. Dur'ya tvoya
bashka: uhozhu,  uhozhu... Tvorcheskij  otpusk  eto  nazyvaetsya. Oformlyu, tak  i
byt'.
     Azarov davno  ne videl shefa takim veselym i zhalkim. Emu pokazalos', chto
za eti chetyre dnya starik sdal, kak budto na nem vodu vozili.
     -  Da  ty chego, batya,  - on  podoshel  k  Il'inu  vplotnuyu, kak  nedavno
podhodil k kartine Viktorii, - ty chego?..
     Il'in  tiho kak-to, po-osobomu proniknovenno posmotrel na nego vlazhnymi
glazami, upersya lbom v ego plecho i skazal tol'ko: "Valyaj, synok".

     DETSTVO VERONIKI

     ...A devochka glyadit. I v etom chistom vzore
     Otobrazhen ves' mir do samogo konca.
     On, etot divnyj mir, poistine vpervye
     Ocharoval ee, kak chudo iz chudes,
     I v glub' ee dushi, kak sputniki zhivye,
     Voshli i etot dom, i etot sad, i les.
     I mnogo minet dnej. I bol' serdechnoj smuty,
     I schast'e k nej pridet. No i zhena i mat',
     Ona blazhennyj smysl korotkoj toj minuty
     Vplot' do sedyh volos vse budet vspominat'
     N.Zabolockij
     Kubanskaya kazachka
     (Tridcatye gody)

     Ona  vbezhala v dom,  skinula  valenki,  ne  obmahnuv ih  venikom, potom
prinyalas'  razmatyvat'  platok, platok ne poddavalsya: uzel  uzh bol'no krepko
zavyazan, ona uzhe vzmokshaya ot duhoty i razdrazheniya, drozhashchimi rukami pytalas'
rastyanut', razorvat', stashchit' cherez  golovu - vse nikak.  Togda ona,  topnuv
nogoj,  perekrutila platok vokrug shei  uzlom  vpered, vpilas' zubami v seryj
puh, potashchila na sebya, a neposlushnymi  zamerzshimi pal'cami v druguyu storonu,
uzel nehotya  poddalsya  i  raz容halsya.  Ona  otkinula so zloboj  platok,  uzhe
nerovno  vtyagivaya  v  sebya vozduh  i preryvisto vydyhaya, chuvstvuya,  kak  kom
otchayaniya  katitsya na  nee  otkuda-to s polatej,  grud' ee  zadergalas',  ona
skinula shubu pryamo  na pol,  da eshche  nazlo komu-to nogoj ee poddala  i, tiho
projdya v svoyu  komnatu mimo vozyashchejsya u pechki materi, zakryla za soboj dver'
i brosilas' na krovat', vsprygnula na ee pruzhinistoe  bryuho  - gorka podushek
obrushilas'  na  ee  kosichki, kak  snezhnaya lavina. I  togda ona zatryaslas'  i
priglushenno zavyla.
     -  Vika,  - kriknula Elizaveta Stepanovna, - ruki idi moj.  CHto ty  tut
ustroila.
     Ona s uzhasom i zlost'yu predchuvstvovala, chto sejchas mat' vojdet i nachnet
pristavat', razbirat'sya,  zadavat' voprosy  o nevazhnyh,  neznachimyh,  pustyh
veshchah,  ob  otmetkah, stanet  sprashivat'  pro  slezy,  potom pozhmet plechami,
obiditsya na  otvetnoe molchanie  docheri,  predpolozhit  plohuyu  otmetku  i eshche
upreknet, nazovet neuchem. |ta fantaziya tut zhe vzbesila ee, i ona eshche sil'nee
zarydala v pokryvalo.
     No Elizaveta  Stepanovna  ne voshla. Ona  pochuvstvovala, chto  doch' snova
prishla  iz  shkoly  na  vzvode,  i  reshila  nepremenno  shodit'  k  klassnomu
rukovoditelyu, uznat',  chto tam  takoe proishodit.  S  nekotoryh  por  u  nih
ustanovilis'   doveritel'nye   otnosheniya.   Ivan   Petrovich  byl,   pozhaluj,
edinstvennym chelovekom  v  stanice,  kto  ne uprekal  ee  za edinolichie,  za
kulacheskoe  proshloe.  Ona  molcha  sobrala   veshchi,   razbrosannye  po  senyam,
zacherpnula  vody  iz vedra,  postavila  chajnik,  a sama vse dumala,  dumala,
gorevala.
     Tol'ko k vecheru  Vika vyshla v stolovuyu, ponuraya, molchalivaya. Nos i veki
ee byli opuhshie, natertye.
     - Ty by umylas', poka ya borshch razogrevayu.
     Devochka podzhala guby i napryazhenno posmotrela na mat'. Ej vdrug stalo do
boli zhalko  ee.  Slovno  ona sama  chem-to nepozvolitel'nym oskorbila mat', a
teper' ee razdiralo raskayanie.
     - Otec-to s Van'koj kogda priezzhayut, - sprosila ona ele vorochaya gubami.
     - Segodnya my odni nochuem, kak korolevy. Da vryad li v gorode u nih chto i
poluchitsya,  priedut  zlye.  Kogda  eto  bylo,  chtoby zapchasti za  prosto tak
vypisyvali? K nim na vshivoj koze ne pod容desh'.
     Vika snova podzhala guby, polozhila podborodok na ladoshki,  lokti utknula
v  skatert'.  Posmotrela  na  pechku: tam  ne  shevelyas'  lezhalo  chelovecheskoe
sushchestvo, o kotorom domashnie vspominali izredka.
     Mat' perehvatila vzglyad.
     -  Segodnya nas  opyat' naveshchali.  Babka uzhe poluzhivaya, a  te vse prutsya,
sovesti net.
     - Tihon?
     Poslednee  vremya  Matrenu  Zaharovnu  i Elizavetu  Stepanovnu  pytalis'
zazvat' to na zasedanie partijnoj yachejki, to na aktiv  kolhoza, to na  obshchee
sobranie.  Posyl'nym  u  teh i drugih  byl  Tihon Tolstoj, upravskij pisar'.
Muzhichok naglovatyj, balaguristyj. CHerez etu svoyu naglost' on uzhe sebe vtoroj
dom stroil. A zhil pokamest v starom, otobrannom u Matreny Zaharovny sem' let
nazad, eshche do vysylki.
     Tihon  ispodvol'   vysprashival,   kakie   u   Zaharovny   plany  naschet
"imuschestva", ne zhelaet li ta vostrebovat' dom  obratno, to bish' possorit'sya
s sovetskoj vlast'yu okonchatel'no.
     -  A na  menya-to  chto obidu derzhat', - rassuzhdal  on,  raskinuvshis'  na
lavke, -  Menya  mozhno  skazat' nasil'no v entot  dominu  vpihnuli, ya chelovek
poslushnyj.
     I obizhalsya, chto babka k nemu spinoj lezhit, v tihomolku igraet.
     Vika poslushala  mat', ponimaya,  chto ta ej  zuby zagovarivaet, ustupila,
poddalas', pozvolila sebya razgovorit':
     - A u nas zavtra konkurs risunka.
     Mat'  ozhivilas'. Ona redko ulybalas',  no kogda  v  glazah ee zazhigalsya
ogonek, lico ee molodelo, i togda Vika eshche  bol'she zhalela  ee. Mat' byla uzhe
nemolodaya: tridcat' vosem'  let. Vika davno prosila ee sdelat' sebe korotkuyu
strizhku, kak  u ih  uchitel'nicy fizkul'tury. Ej kazalos',  chto etot  vysokij
zakruchennyj  kokon na  lbu  ochen' starit  mat'. Elizaveta Stepanovna naotrez
otkazyvalas',  no stala  dazhe  doma nosit' sitcevyj  platok: stesnyalas'. Ona
voobshche  vse vremya stesnyalas' sebya, Viku eto ubivalo. Ona postoyanno prinosila
iz  shkoly  racpredlozheniya  po  uluchsheniyu  vneshnego  vida  matushki,  no  etim
okonchatel'no vvodila ee v unynie.

     Elizaveta Stepanovna pobaivalas' dochku. |to proizoshlo ne srazu.  Gde-to
v nachale  etogo  uchebnogo  goda.  Doch'  pereshla  v vos'moj klass.  Elizaveta
Stepanovna  stala  zamechat',  chto  doch' zamknulas'  v sebe:  ta  mogla  ves'
vyhodnoj prosidet' doma, ne hodila  po vecheram k Nyure, podruzhke,  zhivushchej po
druguyu  storonu  ulicy, ona stala ocenivayushche  smotret'  na  mat'.  Inoj  raz
Elizaveta  Stepanovna sprashivala ee:  "CHto?" - i smushchenno zavodila pryadku za
uho.
     Odnazhdy doch' prishla rasstroennaya, ponuraya, mat' k  nej, a ta  voz'mi da
vydaj, mol, kakaya ty u menya nezhenstvennaya, vse devochki  duhi, pomadu s soboj
nosyat, v odekolonah razbirayutsya, a ya ne  nauchennaya, ty zhe u menya, mol,  etim
ne interesuesh'sya.
     -  |to kto  zh  u  vas  tam odekolonami-to  mazhetsya? -  vplesnula rukami
Elizaveta Stepanovna, - Da  i  otrodyas' u nas  v  stanice takih  proshchelyg ne
bylo.
     Fartukom ruki obterla, podsela k  docheri, a ta sama uzh ne rada, chto tak
mat' obidela, plachet ot gor'kogo svoego ukora.
     Elizaveta Stepanovna ne rasserdilas'. Dumala vsyu  noch'. "Kak zavedennye
zhivem, - dumala, - Vot i Vase -  vse odno, krasivaya ya, nekrasivaya, v chem sam
hodit, v chem deti. Interesu k zhizni netu. Vyhodit, prava malaya".
     Poshla  sleduyushchim  vecherom  v lavku k Zozulinoj.  Poprosila sebe  duhov.
Ponyuhala. Reshila s pervoj zhe poluchki syna zakazat' sebe celyj flakon.
     Tol'ko spustya mesyac syn  ustroilsya  na  stanciyu,  pomoshchnikom  mehanika.
Nachal'nikom  MTS  byl Vasilij  Nikanorovich  Sorin,  chubastyj materyj  kazak,
krepkij, prizemistyj, ruki za poyas - Vasya,  ee  muzh. Ne hotel syna na rabotu
brat',  ne  veril.  Vse leto paren'  zadarma v  kolhoze pahal,  pyl' glotal.
Tol'ko v konce  sentyabrya, na Vozdvizhen'e, otec pozvolil podhodit' k mashinnoj
stancii, glyadet', kak traktora chinyat i ubirat'sya v remontnom cehe.
     Prishlos'  vozhdelenno podzhidat' eshche polmesyaca, poka podospeyut den'gi. Uzh
bol'no  zagorelos'  ej te duhi sebe v podarok za nelegkuyu zhizn' priobresti i
muzha poradovat'.
     Vanya  pervuyu   poluchku  prines  materi.  Na   sleduyushchij  den'  po  domu
rasprostranilsya terpkij sladkij zapah "Krasnogo maka". Elizaveta  Stepanovna
zhdala  muzha s raboty,  slovno buhgalter poselkovogo soveta - proveryayushchego iz
goroda. Vse v dushe ee pelo i zvenelo, v zhivote shchekotalo:  ona letala po domu
i prihorashivalas'. Golovu  s utra vymyla, chistuyu yubku nadela, novuyu skatert'
postelila.
     V tot holodnyj  osennij  den'  Vika  prishla domoj  pervaya.  U nee  tozhe
vydalos' nastroenie pripodnyatoe: mat' pochuvstvovala - likuet dochka.
     - On  skazal...  - kriknula ona ot poroga i podbrosila  portfel',  - on
nazval menya samoj talantlivoj!
     - Da  kto  on-to? - vstrevozhilas' mat',  chuvstvuya  eshche ne  opravdannuyu,
narastayushchuyu gordost' za dochku, - Kto zh takoe otchebuchil pro tebya?
     Vika ozorno posmotrela:
     - Ivan Petrovich!
     Uchitel'  risovaniya, klassnyj  rukovoditel',  priehavshij  v stanicu etim
letom, Ivan Petrovich Plahov zakonchil hudozhestvennoe uchilishche v Kieve tri goda
nazad.  On byl shchuplen'kim, molozhavym, no odnovremenno ochen' raspolagayushchim  k
sebe,  pryamo-taki  kompanejskim  molodym  chelovekom,  osobenno  kompanejskoj
vyglyadela ego borodka, srosshayasya s usami.
     Vot takoj vot obrosshij on i poyavilsya  v odin prekrasnyj den' v stanice.
On shel po vyzhzhennym solncem polyam, nablyudaya, kak veter podnimaet oblaka pyli
i gonit ih na nego. Starye vysokie abrikosovye derev'ya, izredka popadavshiesya
na  vzgor'e, spasali ego ot pekla na  neskol'ko minut,  poka on oblival sebya
vodoj iz aryka, postroennogo zdes' eshche do pervoj mirovoj.
     U nego  byl  osobyj prishchur, leninskij takoj, s lukavinkoj. Van'ka dolgo
smotrel,  kak  gorodskoj idet  po doroge vdol'  aryka,  hotel bylo  pobezhat'
vpered, kriknut',  chtob vodu iz kanavy ne pil, zaraznaya, da potom peredumal:
razmorilo. A v toj kanave vo  vremya goloda mertvecy plavali. Vodu-to menyali,
aryki chistili, no ne tak, chtob ochen'.
     Teper', kogda borodach vstal nad nim, otdyhayushchim v ten'ke saraya i lenivo
perebirayushchim shelkovicu, Van'ka otmetil etot samyj prishchur, hitryushchij, veselyj,
kak u parnej pod vecher.
     -  Vy  vodu zrya...togo, - tol'ko  i prokryahtel Van'ka,  priotkryv  odin
glaz, - Ujdite syuda, dyad'ko, na vas smotret' neudobno.
     Plahov poslushalsya.
     - Poznakomimsya, chto li? Ty ved' s Temirgoevskoj?
     - Nu, tak. A vy k komu?
     - Kak zovut?
     - Ivan Sorin.
     Neznakomec   eshche  myagche  soshchurilsya,   azh  usy  oshchetinilis'.   Dovol'nyj
sovpadeniyu vymolvil:
     - Tezki  my s toboj,  Vanya. Menya tozhe Ivanom  klichut. Petrovichem.  Ty v
shkole uchish'sya?
     -  Net, - otvetil Vanya, otgonyaya  slepnya,  -  U,  poshel, parazit!  SHkola
konchilas'. Teper' k bat'ke pereshel v podmaster'ya.
     On  privral,  napuskaya  na  sebya  vazhnost'.  No  neznakomec  neozhidanno
ispugalsya, lico ego raspryamilos', i on ogladil usy i borodu:
     - A shkola? Sgorela chto li? Ty govorish' - konchilas'...
     -  Ne,  dyad'ko.  Dlya menya  konchilas'. Otuchilsya  vse vosem'  klassov.  A
sestruha eshche tol'ko v vos'moj pereshla. Tak vy v shkolu?
     On  uzhe  nachal dogadyvat'sya, chto  pered nim novyj uchitel' risovaniya. Im
ego  obeshchali  s  tret'ego klassa.  Kak tol'ko syn  Agaf'i-hlebopeki uehal  v
hudozhestvennoe  uchilishche, tak  i  obeshchat'  nachali. Voobshche-to uchitelej v shkole
bylo vsego tri. Russichka pomimo literatury vela penie, fizkul'turu, trudovoe
vospitanie i  biologiyu  s botanikoj, no v  osnovnom fizkul'turu; matematik -
fiziku,  himiyu,  a eshche geografiyu. Nu,  a direktor, ponyatnoe  delo, nichego ne
vel,  on  byl po  administrativnoj chasti  i  sovmeshchal  svoe  direktorstvo  s
sel'povskoj buhgalteriej.
     Tak i pribyl v stanicu novyj uchitel'. Stanica byla bol'shaya, do reki shla
cherez  neskol'ko  sadov  i  futbol'noe pole,  a  u  rechki rashodilas' v  obe
storony:  i  vverh i vniz  po  techeniyu. Vperedi  za rechkoj, shli bolota, tuda
nikto ne plaval: skuchno, chego v zaroslyah-to  kamysha delat'. A s etoj storony
ot perekrestka shla glavnaya ulica. Pravda, Uprava stoyala ne na  glavnoj, a za
domami i za klubom. Blizhe k bane i stolovoj dlya rabochih.
     V tot  den', kogda Elizaveta  Stepanovna stala  podozrevat'  neladnoe s
docher'yu,  Vasilij Nikanorovich  i vovse  ne priehal  s raboty:  prislal  syna
skazat', chto predsedatel' zastavil k zavtremu postavit' na nogi traktor: emu
kartoshku sobirat'.  traktor  byl  v stanice odin,  no  v  MTS  chinilis'  tri
kolhoza, poetomu  "papka" prinyal reshenie snyat' s imeyushchihsya mashin vse rabochie
chasti i vydat' Predsedatelyu zavtra syurpriz.
     - Oj, cho budet! - nyl Van'ka, neumelo prikladyvaya ladoshku  k shcheke, - Ka
by ne arestovali za taki dela.
     Poka Van'ka,  hvataya ne  otmyvshuyusya  pri varke kartofelinu, chistil ee i
rasskazyval  o trudovyh  budnyah  bat'ki,  Elizaveta Stepanovna,  pozabyv pro
duhi,  sledila  za  dochkoj.  Ta  sidela v  svoej komnate  pered  zerkalom  i
raschesyvala volosy. Ona tak blizko prigibalas' k zerkalu, chto-to vysmatrivaya
na svoem detskom vesnushchatom lichike, chto mat' podumala, chto dochka ne v sebe.
     - Vichka!  Idi  est'. Rasskazhi  von  Van'ke pro  svoi uspehi. Ta i ya  ni
kapel'ki ne ponyala, chto ty tut nabalagurila.
     Vika delovito razvernulas', posmotrela na brata sverhu vniz:
     - On mne pyat' postavil za illyustraciyu k povesti Gogolya pro "Viya".
     - SHo zh ty narisovala? - pointeresovalas' Elizaveta Stepanovna.
     Vika ponimala, chto mat' vse ravno  ne ocenit ee tak, kak  mogut ocenit'
znayushchie lyudi, no stala rasskazyvat'.
     - A yak zhe zh pobachit' hot' by odnim glazochkom, donya?
     - Vystavku v  shkole ustroyat. |to ya eshche karandashom: nikto tak karandashom
ne umeet, osobenno lica. A u menya pohozhe: ya uzhe Nyuru risovala.
     - Koldun'yu chto li s nee srisovyvala, ved'mu? - prysnul  Van'ka, i Vichka
sorvalas' s tabureta i poneslas' za nim vokrug stola.
     Mat'  vse prismatrivalas' k docheri, vidya, kak  izmenilas'  ee  hrupkoe,
nezhnoe  i  naivnoe  sozdanie  v  poslednie  dni. Nozdri  devochki  vse  vremya
naduvalis',  kak u stroptivoj i nespokojnoj  zherebicy,  guby  - poluotkryty.
Vlyubilas' devchonka. V etogo svoego uchitelya vlyubilas'.
     V okno postuchali.
     - Batya! - kriknul Van'ka, - CHoj-to on stuchitsya-to?
     Elizaveta  Stepanovna  vzdohnula  i  poshla otkryvat'  dver',  vstrechat'
nochnogo gostya. CHerez sekundu iz sencov razdalos' ee istoshnoe, pronzitel'noe:
"Mama!"

     Slepaya zhestokost'

     - Nu i zapah tut  u tebya! - vhodya, zametila staruha v tolstom vatnike i
puhovom chernom  platke, - Provetrit' ne mozhete? Snimi chto li s menya varezhki,
ruki bolyat. Vot vidish'.
     Ona podnesla  k licu Elizavety Stepanovny, styanuvshej s zhenshchiny varezhki,
svoi negnushchiesya, slovno obglodannye, krasnye pal'cy.
     - Babushka, - prosheptal Ivan i podnyalsya s pola, vytyagivaya sheyu.
     ZHenshchina ustalo  ulybnulas'  detyam i  sela na lavku, ona vela sebya  tak,
slovno otsutstvovala dnej pyat'.
     Elizaveta   Stepanovna  molcha  stala  styagivat'   s  zhenshchiny  sapogi  i
telogrejku:
     - Ne zharko  tak  idti  vam bylo, mama?  A sho zh  ne kazal nikto? Kto vas
privez?
     ZHenshchina treshchala  pyatkami, razminaya  ih posle dolgoj hod'by.  Potom  vse
zamolchali. Elizaveta Stepanovna tol'ko i skazala Vike:
     - Donya, uznaesh' babulyu?
     Vika plotno-plotno prizhalas' k uhu materi i sprosila shepotom:
     - A kak ee zovut?
     -  Matrena  Zaharovna,  -  gromko  otvetila  babushka.  -  Potomstvennaya
kazachka, vnuchka atamana Veretennikova, zhitel'nica Tundry, raskulachennaya sem'
let nazad v tridcat' tret'em... poest' by s dorogi.
     Vika otoropela i otchayanno progovorila:
     - A ya dumala vy umerli...
     Elizaveta Stepanovna zasuetilas': poshla zvenet' pustymi chugunkami.
     -  Van'ka -  v podpol,  tam  ogurcov naberi  i gribov,  i...Vika,  podi
cyplenka pojmaj, prinesi, togo s krylyshkom.
     Teper' u nih byli svoi kury.
     Matrena Zaharovna zabolela spustya  nedelyu: otkazali konechnosti. Ee paru
raz   vozili   v   banyu,   protopit'  kostochki   -   ne   pomoglo.  Znaharka
Zozulina-starshaya peredala svoej staroj podruge nastoj: Matrena obozhgla eshche i
zheludok. Okazalos', nado bylo po tri kapli na stakan moloka. Pomestili ee na
pechku, i ona smolkla.
     V dovershenie ko vsemu Matrena stala slepnut'. Ona uzhe ne videla nichego,
kogda k Sorinym vpervye priehal operupolnomochennyj iz NKVD. Matrena po shagam
uznala ego. Vzdrognula  vsem  svoim ssohshimsya, malyusen'kim tel'cem i sela na
pechke, kak byla, v ispodnem.
     Strashnoj  pokazalas' ona togda  Vike, kotoraya podsmatrivala cherez shchelku
iz  svoej komnaty. Staruha sidela, ukutannaya v odeyalo, neprichesannaya,  sedye
kosmy  ee,  ottenyali  i  bez  togo  sinee  lico. Ran'she  ona byla  polnoj  i
zagoreloj.  Vika  pomnila  eto. Ona pomnila lico  babushki i ee yubku, pomnila
dom,  v  kotoryj ih vodili po  voskresen'yam,  on i teper' stoit na povorote,
vozle kluba, ego otobrali eshche pered otsylkoj Matreny s muzhem - v neizvestnom
napravlenii v soprovozhdenii dvuh upolnomochennyh  iz rajona. Odnim iz nih byl
vot etot dyad'ka, kotoryj teper' sidel za ih stolom posredi komnaty.
     - Nu, kak zhit' dumaem dal'she? - nasmeshlivo, po-domashnemu, sprashival on,
oglyadyvaya pomeshchenie.
     V dome bylo pusto, golye belye  steny, para lavok u okna, para u stola,
zdes', vozle  pechki.  Roditel'skaya  krovat'  v  drugoj  komnate, sosednej  s
detskoj. Otec sam stroil etot dom dlya molodoj zheny.
     Babushka molchala. Dyad'ka obrechenno zadaval voprosy, pokazyvaya vsem svoim
vidom, chto  zadaet ih po dolgu  sluzhby, potomu, chto u nego rol' takaya, a sam
on ponimaet vsyu nesuraznost' svoej roli.
     -  Nu,  rasskazhite  grazhdanka  Veretennikova,  kak  vy  ispravlyalis'  v
Sovetskoj tundre vse eti  shest' let i kak osoznali svoyu vinu pered Sovetskoj
vlast'yu.
     Odnako,  rol'  svoyu  on ispolnyal  otmenno, s  naslazhdeniem. Igral  i ne
ponimal,  pochemu  emu  tak  hotelos'  najti  sebe  opravdanie.  Ot  etogo  i
razdrazhalsya, napiral, povyshal golos:
     - Ty osoznala, staraya, chto est' sovetskaya vlast'?!
     Dver' priotkrylas' i  v  komnatu  voshla  Viktoriya.  Ona voshla,  vstala,
zavedya  ruki  za  spinu,  ustavilas'  na  upolnomochennogo. Muzhchina  okazalsya
ogromnyh razmerov, ona v shchelochku ne razglyadela ego.  Vika s  trudom perevela
vzgyald  na  babushku,  kotoraya  paru raz provela  rukoj  v  prostranstve, ishcha
kogo-to, potom rot ee sam soboj otkrylsya, i pri etom ona vperila svoi chernye
zapolonivshie vse glaznoe yabloko zrachki v mglu, okruzhavshuyu ee.
     - Osoznala...
     - A tebe chego,  a nu ruki pokazhi, chto u tebya tam, - muzhik govoril tiho,
no Vike kazalos', chto on oral, basovit byl verzila.
     - Nichego, vot, pozhalujsta.
     Vika bystro proshla mimo dyad'ki, sunuv emu v nos rastopyrennye pal'cy, i
vskarabkalas' na pristavku,  vstala v rost  s babushkoj i popravila ee kosmy.
Ona  byla  uverena,  chto  sdelaj  ona  eto, i  muzhik  otvyazhetsya,  i  babushka
perestanet  glotat'  rtom vozduh,  kak  okun' vodu. Ona nakinula na  staruhu
odeyalo i podsela k nej, na pechku.
     Muzhik dolgo molchal, vyzhidaya.
     - CHto zh  Matrena Zaharovna, vy svoe  otsideli, somnenij  net, - zametil
on, - no  uchtite, chto eto ne predel,  predela ne byvaet...I  esli vy stanete
prepyatstvovat' i protivodejstvovat', to uchtite...
     Na proshchanie on  velel staruhe po pervomu  zhe vyzovu yavlyat'sya v gorod na
besedu,  poseshchat'  politzanyatiya  v klube,  a  glavnoe  vstupit'  v  kolhoz i
zarabatyvat' trudodni, chtoby ne byt' obuzoj.
     - On chto, slepoj? - sprosila  Vika,  vypolzshuyu  iz  svoej komnaty mat',
kogda dyad'ka proehal mimo ih okon na sanyah.

     Segodnya posle zanyatij uchenikov poprosili ostat'sya na klassnyj chas.
     Ivan Petrovich,  prohazhivayas'  mezhdu  ryadami, mimo Viki,  prosil prinyat'
aktivnoe uchastie i uzhe segodnya produmat', kto pro chto risovat' budet.
     - Vika, na tebya  vsya nadezhda, konkurs mezhdu shkolami rajona  - eto ochen'
vazhnoe sobytie, eto  shans. Mozhno ogo-go  kuda vyjti: na  vsesoyuznyj uroven'.
Ponimaete rebyata? SHans  pokazat', na chto my sposobny i chego my dostigli. |to
slava, uspeh, nu i obshchepoliticheskoe znachenie tuda zhe...
     - A  my zachem, puskaj Sorina i risuet. Von u nee  al'bom v parte,  ves'
razrisovannyj, - kriknul YUra Tolstoj.
     -  A  u vas  Tolstoj,  navernoe,  inye  talanty.  Mozhet  byt',  vy  nam
kogda-nibud'   sochinite   "Krejcerovu   sonatu"   k   dnyu  rozhdeniya   Iosifa
Vissarionovicha Stalina ili, na hudoj konec, "Hozhdenie po mukam".
     V klasse poslyshalis' smeshki, no  nikto slov uchitelya ponyat' ne staralsya.
Vse smotreli  na  Tolstogo,  kotoryj  iz-pod  party grozil kulakom Vike.  Ta
podzhimala  guby, a kogda Ivan Petrovich povorachivalsya  k nej spinoj,  krutila
pal'cem u viska, stroya Tolstomu zlye grimasy.
     Posle   obsuzhdeniya   tem  politicheskih   plakatov,  kotorye  im  zavtra
predstoyalo risovat'  na skorost',  razbivshis' na gruppy,  po  pyat'  chelovek,
vos'miklassniki rashodilis' po domam poslednimi, Viku Ivan Petrovich poprosil
zaderzhat'sya. Sam  ushel,  pobezhal  pochti,  v uchitel'skuyu.  Vika  bluzhdala  po
koridoru   odnoetazhnoj  derevyannoj  shkoly,  potom  prisela   na  podokonnik,
vsmatrivayas' v snezhnuyu dal'. Belyj  den'  zalival  vsyu nizinu,  pryacha rechku,
bolota, dal'nij les. Ulichnaya  dver' hlopnula. Ona tol'ko kraem  glaza uspela
zametit': mal'chishki  probezhali  po  koridoru v napravlenii  klassa. Nedobroe
predchuvstvie shevel'nulos' v ee serdce. CHto, ona eshche ne ponyala. Ona ostorozhno
podhodila k dveri, iz-za kotoroj  razdavalsya chudovishchnyj gogot YUrki Tolstogo.
Ona zaglyanula v klass: mal'chishki - ih bylo troe - sideli na partah, postaviv
nogi na siden'ya. YUrka derzhal na kolenyah Vikin portfel', na portfele lezhal ee
al'bom. YUrka zazhatym v kulake karandashom vrezalsya v risunki, slovno konservy
otkryval.  Vika  rasteryanno  stoyala  u  doski, chuvstvuya,  kak  na golove  ee
shevelyatsya  volosy. Mal'chik, kazavshijsya ej ochen' sil'nym,  nepobedimym,  dazhe
opasnym svoj fizicheskoj neukrotimost'yu, perelistyval  risunok  za risunkom i
maleval  na  nih  tolstye  linii, zacherkival, obvodil,  podrisovyval  rozhki.
Drugoj raz  Vika  brosilas'  by  na nego,  otobrala  by  al'bom, vyrvala  by
portfel', stuknula  im  parshivca po  golove, no  sejchas ona vdrug ispugalas'
pokazat'sya gruboj. Smeshalis' v nej raznye chuvstvo, obrazovali temnyj tyazhelyj
klubok. Ona boyalas' zastupit'sya za svoe hudozhestvo, chtoby ee hvastunishkoj ne
priznali, ona nenavidela  etogo  negodyaya, potomu chto  on ubival ee tvoreniya,
ona zhelala tut  zhe zabyt' i  mahnut' rukoj, potomu chto...on  ej nravilsya. On
voobshche vsem devchonkam v klasse nravilsya, ohlamon.  Nogi ee ne slushalis', ona
tol'ko tiho poprosila:
     - Otdaj, - protyanula ruku, - CHto ty delaesh'?
     Ej stalo  bol'no za risunki,  kak budto eto ee dushu rastoptali. Mal'chik
zlo oglyanulsya na nee i prinyalsya eshche neistovej vrezat'sya ostriem  karandasha v
bumagu,  potom, glyadya na Viku s nenavist'yu,  vydral s kornem  vse risunki iz
al'boma i nachal razryvat' ih.
     Tut  ona pochuvstvovala  spinoj  teplo. Ona  razvernulas' i  utknulas' v
grud' Ivana Petrovicha, voshedshego v klass i zastyvshego v rassteryannosti.
     - CHto eto vy tut delaete...
     - Ona kulachka! - kriknul YUra.
     Ona  zadohnulas'  ot  ispuga.   Ispug   etot  -  byl  samo  neponimanie
chelovecheskoj zhestokosti.
     - Za chto? - tol'ko i vygovorila ona.
     Mal'chishki  pobrosali  obryvki  listov  i  rvanuli iz klassa,  oshalelye,
razrumyanivshiesya.   Oni  tozhe  byli  napugany  svoim  zverinym   proyavleniem,
vyrvavshimsya vdrug naruzhu.
     Ona  ne  plakala. Tusklo  smotrela pered  soboj,  poka uchitel'  sobiral
klochki risunkov: vot on podobral glaz zhenshchiny, vot uho  starika,  vot ulybku
rebenka.
     Viktoriya  neozhidanno dlya sebya  ochen' surovo, ochen' muzhestvenno sprosila
ego:
     - Esli  ya zavtra narisuyu plakat karandashom, prostym  myagkim karandashom,
eto nichego?
     On ostolbenel. Svet i ten'  ej osobenno udavalis', on i ne zastavlyal ee
nikogda  rabotat'  kraskami,  znaya, chto  grafika  - ee konek. No  chtoby  tak
derzhat'sya.  U nego serdce  krov'yu  oblivaetsya, a ona...  slovno na stojkost'
sebya ispytyvaet.
     - Ochen' horosho. A sumeesh'? CHto-nibud' uzhe pridumala?
     - Tak vy zhe temu ne dali, - vse takzhe tiho proiznesla ona.
     - Tema...  Da  ya  zhe  ne  znayu,  no  nuzhno  produmat'  "Nashe schastlivoe
detstvo", "Mirnoe nebo", "Rodnaya partiya". Vot chto-to iz etogo...
     - Togda ya narisuyu tundru, o kotoroj mne babushka rasskazyvala, - pruzhinya
slova, skazala ona, potom kriknula, - Ruki ee narisuyu!
     - Tiho, tiho, detka, - Ivan Petrovich podskochil k  nej i zazhal rot, - my
ne odni zdes'.
     Ona vyrvala lico iz ego ladoni i dobavila:
     - A mozhet, mne vas narisovat', -  i posmotrela emu  pryamo v glaza, tak,
chto po nemu proshel elektricheskij tok.
     - Ty izvini, chto tak vyshlo, idi domoj, ya zavtra razberus'.
     - Ne nado. YA sama razberus'. YA proshu vas.
     Otkuda v nej byla  eta povelitel'nost',  on ne  ponimal. Ona obshchalas' s
nim  na  ravnyh, slovno  uzhe  osoznavala  svoyu  isklyuchitel'nost'.  Vona  kak
zyrkaet:  moroz po kozhe. Resnicy po shchekam hlopayut, kak krylyshki, vesnushki na
shchekah-to, a uzho baryshnya. On chasto govoril sebe, chto v etoj  devochke zalozhena
ogromnaya sozidayushchaya sila, kotoraya ili vozneset ee, ili... pogubit.
     - Smotri,  - otvetil  on, propuskaya ee vpered,  -  dobro  dolzhno byt' s
kulakami.
     - Nepravda. Dobro i est' sila. Kulakov emu ne nuzhno, - otvetila ona.
     Ivan Petrovich podal ej shubu, podnyal ruku, chtoby pogladit' ee po golove,
no zasmushchalsya  vdrug i ruku polozhil ej na plecho. Vika pochuvstvovala, kak vse
telo ee zadrozhalo ot etogo prikosnoveniya, boyalas' poshevelit'sya, ustremiv vse
svoe vnimanie na etu ruku, derzhashchuyu ee krepkoe plecho.
     -  Ne zhalej  risunkov, glavnoe, chto ty  uzhe  sdelala  odnazhdy  etot mir
prekrasnej, risuya ih. Nuzhno narabatyvat' novye. Pust' eto budet perehodom na
novyj  uroven'.  Na  sleduyushchej nedele nachnem zanyatiya akvarel'yu. Poprosi otca
kupit' v gorode novyj al'bom, kraski i kistochki.
     Vika  radostno  vspyhnula, podprygnula i zahlopala v  ladoshi.  Ej vdrug
pokazalos',  chto   Ivan   Petrovich  lyubit  ee.  Uzhas  sobstvennoj,  otvetnoj
vlyublennosti stremitel'no ohvatil ee, ona gotova byla pripast' gubami k etoj
ruke,  no kto-to vyglyanul iz uchitel'skoj,  ruka Plahova bystro soskol'znula,
on skazal svoe famil'yarno-gorodskoe "poka" i skrylsya v temnote.
     Vika  vyshla  na  kryl'co,  yarkij  svet  prysnul  v  glaza,  postoyala  v
rasteryannosti minut pyat', osmyslivaya proizoshedshee, prislushivayas' k sebe.
     Ona, ne znaya, chto ej  teper' predprinyat', pobrela za shkolu, vdol' okon,
oboshla  ee  s torca, napravilas'  domoj, no  ne uspev projti i  vsej  steny,
uslyshala zhenskij smeh, donosivshijsya iznutri, iz fortochki.
     "Uchitel'skaya", - proneslos' v golove, ona napryagla sluh i ostanovilas',
slegka poskripyvaya kaloshami.
     Smeshki  prodolzhalis'.   Ona  podnyalas'  na  cypochki,   zadrala  golovu,
posmotrela  v  steklo.  V uchitel'skoj  bylo  temnovato,  ona  riskovala byt'
zamechennoj. No  glaz otmetil v etoj  temnote  nekoe shevelenie, i ona uvidela
spinu Ivana Petrovicha. On stoyal na kolenyah pered kozhanym divanom, upershis' v
grud'  fizkul'turshi, a ta  rasstaviv  nogi, prizhimala ego  k  sebe, guby  ee
utopali v  ego vz容roshennyh  volosah, Vika uvidela ee beluyu lyazhku  v tolstom
vyazannom chulke.
     Kaloshi  ee rastopili  sneg i, nogi  poehali nazad po ledovoj korke, ona
ottolknulas'  ot karniza, da tak  sil'no, chto upala na spinu, v  sneg. Tak i
lezhala neskol'ko minut s raspahnutymi resnicami, ne migaya.

     Vesna v stanicu  Temirgoevskuyu vstupala,  kak kupal'shchica v  vodu: odnim
pal'chikom  na  noge  probuya  to  temperaturu, to  dno  -  ne kolko  li.  Uzhe
po-drugomu  peli  petuhi,   uzhe  sneg   so  dvorov  smeli,  a  togo  pervogo
fevral'skogo dunoveniya  zemli,  togo  vzdoha ot  kotorogo  u prirody  treshchat
pozvonki i rvutsya pochki ne predvidelos' eshche, ne nablyudalos'. V  dovershenie k
etomu  massovomu ozhidaniyu  pozavchera  zaryadil snegopad,  da  takoj obil'nyj,
shchedryj,  dobryj  snegopad,  chto segodnyashnyaya snegovaya  pyl'ca kazalas' chem-to
vrode  otgoloska. Stanichniki peregovarivalis',  soveshchalis', horosho  eto  ili
ploho  -  takoj snegopad  naposledok.  Kto  govoril,  chto  horosho,  raz  bez
zamorozkov, kto obeshchal moroku s ozimymi.
     Tak ili  inache,  vse gotovilis'  k  pervoj pahote.  Muzhiki  s neterpezhu
hodili na kolhoznoe pole.
     Obshchee sobranie kolhoznikov shlo v klube tretij chas. Vse molchali, govoril
odin predsedatel'. V storonke sidel partaktiv, smotrel na narod po-hozyajski.
Baby  krutili  v  rukah  platki. Muzhiki  elozili,  perebranivalis',  burchali
popravki  k  slovam   predsedatelya,  no  tiho,   vorovato.   Sosedi   kivali
odobritel'no,  no na ubijstvennyj  oklik: "Voprosy  est'?"  - nikto voprosov
vsluh ne obnaruzhival.
     - Teper'  pyatyj vopros na povestke dnya, - zaglyanuv  v bumazhku, vspomnil
predsedatel', - Tihon pishi. Sorin, gde tvoya zhena?
     Vse zamolchali, kak zamolkaet muha, kotoruyu prikryvayut ladon'yu.
     - Sorin, ty zdes', ya ne vizhu?
     - Da, zdes', - razdalos' neskol'ko golosov, - Zdesya on.
     - Vot,  tovarishchi,  nam  uzhe  eto  nadoelo,  vot chego. Skol'ko  raz tebe
govorit', tuneyadcam ne mesto, ponimaesh',  v nashem  obshchestve. Tak nasha strana
daleko ne ujdet.
     Predsedatel', pruzhinya na dlinnyh ne po-muzhski tesno postavlennyh nogah,
ozadachenno  sdvigal mohnatye  ryzhie brovi,  potom rezko podnimal  ih rovnymi
dlinnymi dugami.
     Vasilij Nikanorovich  eshche  tverzhe  uselsya, eshche  shire rasstavil nogi, eshche
dal'she postavil na nih lokti.
     - Ono tebe ochen' nado? - proskripel sebe pod nos, - YA tebya trogayu?
     On absolyutno byl uveren, chto stanichnikam dela ne bylo do ego Elizavety,
protivostoyanie u nego bylo ne so stanichnikami, a  s Upravoj. Ne zhelal on, ne
zhelala Elizaveta glupoj rabotoj zanimat'sya: kolhoz  shestoj  god, kak iz mora
vylez,  ele-ele  svodil  koncy  s  koncami,  a  po ego  lichnomu  nablyudeniyu,
stanichnikam ot etogo kolhozu  proku bylo  malo,  razve chto darovaya produkciya
rajcentru. Tak-to sami sebya kormili, s ogoroda, da s nadelov, u kogo oni eshche
ostalis'.
     -  Vesna  na  nosu, nam  rabochie ruki  nuzhny, - krichal predsedatel',  -
Tovarishchi, da chto zhe eto za vreditel'stvo. Tihon, pishi: ya budu stavit' vopros
pered nuzhnymi organami. Pust' etomu dadut znachenie!
     V zale nemnogo  rasshumelis' zadnie ryady. Vasilij vzmok, rastyanul vorot.
On davno zhdal etogo napadeniya. Davno hodil na sobraniya, starayas' ne popadat'
na glaza predsedatelyu.
     - Nu chego ty, Petrusha, vz容lsya-to? - proburchal on uzhe gromche.
     - YA  tebe poproshu bez togo... bez etogo,  ne perehodit'  na lichnosti, -
rasteryanno  progovoril  predsedatel'  -  Petr  Savel'evich  YArmoshko, kotorogo
Vasilij v detstve za chub taskal i plavat' uchil, - Ty mnogoe sebe pozvolyaesh'.
     Zal  shurshal  smeshkami,  no  zamolchal, kogda  YArmoshko  sosredotochilsya  i
vypalil:
     - A ty luchshe sam  skazhi, gde ty traktora sobiraesh'sya dostavat', kotorye
razobral po oseni?
     Vasilij vskochil, kak uzhalennyj.
     -  Da  ty  skazivsya chi sho?  Petro!  Uzh  nashel k  chemu  privyazat'sya! Tem
traktoram davno pora bylo v mogilu, hiba zh  ty ne razumiesh', chto zapchastej k
nim uzhe ne delayut?!
     - |von kuda ty zabralsya, - YArmoshko rashodilsya, - Net, ty otvet daj, kto
tebya upolnomachival?  Mne zavtra lyudej v pole vyvodit'! S chem? Pal'cem pahat'
budem, chi sho?
     Ego prodolgovatoe  lico s  ryzhimi brovyami  i ryzhej  shchetinoj  eshche bol'she
vytyanulos', no on eshche prodolzhal govorit':
     - Vot schas k tebe iz "Leninskoj  pravdy"  priidut, iz "Oktyabrya",  ty im
chto nash traktor predlozhish', ali kak?
     Vasilij  polez cherez  ryady, trudno  vsasyvaya goryachij  vozduh pomeshcheniya.
YArmoshko zastupil za stol, vzyal zachem-to v ruku kolokolec.
     - Da ty, Savelich, sam zhe odobril, - iskrenne zhelaya razobrat'sya, no v to
zhe vremya neproizvol'no zakipaya i ne zhelaya sebya sderzhivat', napiral  Vasilij,
- CHego zhe traktoram stoyat'-prostaivat',  koli oni vse ne rabotayut. A tak hosh
odin  pashet. Kto, v  konce-to koncov, nachal'nik  mashinno-traktornoj stancii,
otvet' mne.
     On  vse  eshche  lez  cherez  narod,  podstavlyayushchij emu  svoi  spiny,  a  v
prezidiume obrazovalas' peregruppirovka.
     Akkurat  k podhodu  Vasiliya  na scene  vyros partorg  mestnoj partijnoj
yachejki  Vladimir  Kuz'mich  ZHiharev.  Vasilij upersya v ego  kirzachi,  proehal
vzglyadom  po  gimnasterke, podnyal  glaza  i stolknulsya s  myagkim  vkradchivym
vzglyadom partorga.
     - Tak-tak, Vasilij Nikanorovich, - ulybayas', skazal on, ishcha podderzhki  u
zala,  -  A  sho zh  ty na predsedatelya lezesh',  kogda tebe emu  v  nozhki nado
klanyat'sya...
     Vasilij ozhidal dal'nejshih slov partorga, ne ponimaya, o chem on.
     - YA chej-to ne  urazumeyu, chto u vas tut tvoritsya. Vedat' ne vedayu, kakie
dela tvoryatsya: odin s drugim gutaryat, a vse mimo menya.
     On podnimal golubye  svoi glaza  na  publiku,  prismirevshuyu, lyubuyushchuyusya
etim dvuhmetrovym zherebcom porodistyh kazach'ih  krovej. Mnogo devok poportil
ZHiharev  v  stanice  i  okrestnyh hutorah,  da  proshchali emu baby, potomu kak
rasplyvalis' vse v ego prisutstvii i nemeli, slovno blazhennye.
     - Tut ved' sabotazh, tovarishchi! - on  povernulsya k YArmoshko, -  Da kto vam
pozvolil gosudarstvennym imushchestvom rasporyazhat'sya, kak svoim sobstvennym!
     Vasilij popytalsya vstavit', chto  traktora beznadezhnye byli,  mol, luchshe
uzh odin, da hodovoj, no ZHiharev ne slushal ego.
     - U tebya nachal'nik MTS - vrag, - ZHiharev postuchal sebya po lbu, - On i v
partiyu ottogo ne idet, chto vrag.  On i zhenu, kulackuyu  doch', v  obshchestvennuyu
zhizn'  ne puskaet.  Tovarishchi! - on vozvel  ruku vpered, - Sorin i takie, kak
on, vashe zhe svetloe kommunisticheskoe zavtra poganyat, a  vy ego  tut pozhurit'
reshili?  Da tut,  dorogoj  Petr Savel'ich, vo vse kolokola bit'  nadobno! I ya
zajmus'! YA zavtra zhe etim zajmus'! Vy za vse otvetite, Petr Nikanorovich.
     - A  ved', pravda,  muzhiki, hiba zh vy ne bachite?  - vskrichala  iz  ugla
molodaya  Zozuliha,  -  ego  baba  svoi  barskie  harchi zhrala,  poka  Avdot'ya
Selezneva  -  carstvo  ej  nebesnoe -  svavo  rebetenka. Pomnite v  tridcat'
tret'em? A moj bratel'nik  povesilsya  s zhinkoj  ot goloduhi, a enti vona kak
zhiruyut. Im  trudodni ne nadobny. On  zhe  chinit' nam mehaniku postavlen, a on
palki v kolesa...
     ZHiharev radostno voskliknul:
     - Nu vot! Est' ved' zdravye umy sredi vas, tak chto zh vy.
     Vasilij   zakusil   us,  pojmav  ego  gubami,  obernulsya  na  Zozulihu.
Vstretilsya  glazami  s  Ivanom Petrovichem,  prishedshim  na  sobranie  pozdnee
drugih.  Plahov  vnimatel'no  sledil za  proishodyashchim.  On dolgo smotrel  na
Sorina, zhelaya, chtob on ponyal vsyu ego solidarnost'. Vasilij natyanul kartuz i,
obmatyukav ZHihareva, vyskochil iz izby.

     Vz容roshennyj, dusha naraspashku, on vorvalsya v hatu, napugal syna.
     - Mat' gde?
     - Da net tebya i net, ona poshla vstrech'.
     Vika,  tol'ko chto  otorvavshayasya ot urokov,  vyshla na  gromkij razgovor,
hotela pomogat' otcu styagivat' sapogi, no on, zapyhavshis', stal taratorit'.
     - Docha,  sobiraj svoi veshchi. Vse sobiraj. I bratovy,  i  babku  sobiraj.
Zdesya pol chistyj, mozhno ne myt', a v  nashej mamka soberet. Tepercha tak, - on
brosilsya k sunduku, - materi, koli razminemsya, skazhete, mol, uezzhaem vse my.
Nasovsem.
     - A mamka? - osolovelyj Vanya uzh bylo podumal na otca Bog vest' chto...
     - Ne duri, edem, govoryu, dom zapiraem.  Nagryanut' mogut chasov uzho cherez
pyat'.
     - Stryaslos' chto? - tiho progovorila Vika, - Batya, kuda?
     - Na poezd do Rostova. Tam u brata ostanovimsya. Potom podyshchem rabotu. YA
vot den'gi voz'mu, - on dostal iz sunduka assignacii, zavernutye v holstinu,
-  nado koj kogo umaslit' v uprave, otkreplenie-to vzyat',  aga. I Zaharovnu,
Zaharovnu togo ...sobirajte.
     On vyskochil v temnotu, vihrem promchalsya mimo okon.
     Matrena  Zaharovna, ne zamechennaya nikem, stala povorachivat'sya  na pechi,
nashchupala  pozadi  sebya zheltoj  ssohsheyusya  rukoj kraj,  zanesla levuyu nogu  v
sherstyanom noske i opustila ee vniz, ishcha podstavku. Ona eshche dolgo provozilas'
by, a ne to i ruhnula by nazem', esli by Vanya ne podskochil, ne podhvatil  na
ruki padayushchuyu legon'kuyu starushku. Prishlos' posadit' ee na stol.
     Matrena Zaharovna za  polgoda posle  vozvrashcheniya prevratilas' v skelet,
obtyanutyj   prozrachnoyu  kozhicej,  prinimayushchej  to  polozhenie,  v   kakoe  ee
razglazhivali ili sobirali.
     Ona shatko  slezla so stola, sela,  podderzhivaemaya vnukami,  na  skam'yu,
proskripela:
     - Sobirajtes'. Mne dushno zdes'. Vidat', spasat'sya nam nado, -  s  etimi
slovami  ona  vpervye  sama  vstala  na nogi, i poshla  na oshchup', derzhas'  za
stenku, k vyhodu, - YA po nuzhde. Sama.

     Pozdno noch'yu, kogda mat', revmya  revya,  sidela na bol'shom myagkom uzle s
postel'yu, v  okoshko tihon'ko postuchali. |to byl uslovnyj znak, mat'  otperla
dver'. Vasilij Nikanorovich vorotilsya ne odin, za nim  voshel kto-to v  temnye
sency, proshel po temnu v komnaty. Vika poshla  navstrechu,  uchuyav Plahova vsem
svoim nutrom.  Ona dazhe po shagam v sencah ego opredelila, zaholonulo serdce.
Ona proshla otca, podoshla blizko k Plahovu, hotela  chto-to prosheptat',  no on
operedil ee.
     - Posyl'nyj vernulsya v kontoru. ZHiharev tuda pribeg. CHego-to zhdut.
     - Ne nache, NKVD priedet s chasu na chas, - podtverdil Sorin.
     Mat' zavyla tihon'ko, i Viktoriya  brosilas' k nej, zagorodila ee, snova
opustivshuyusya na  uzel. Za spinoj  materi voznikla  prizrakom nochnym  Matrena
Zaharovna.
     - Nu-ka, ne voj, - vlastno prikazala ona, - Loshad' gde?
     - Sani na zadkah, - otvetil Vasilij, - potoropit'sya by, Liza.
     Elizaveta Stepanovna  vzyala sebya v ruki,  pocelovala  zapyast'e  docheri,
vstala i odernula fartuk. Opomnilas', snyala ego i kinulas' k pechke:
     - Zagasit' by nado.
     - Vot voz'mi,  Vasya,  -  skazala Matrena Zaharovna i protyanula  k  zyatyu
ruku, - |to ya u vas v nuzhnike spryatala eshche pered vysylkoj.
     Vasilij, ne razbiraya,  vzyal brenchashchij kulek,  vzvesil ego v ruke, sunul
vo  vnutrennij karman  tulupa. Matrena  Zaharovna, slepaya,  izmuchennaya, edva
perestupaya,  stala licom v krasnyj ugol  - ne oshiblas'  -  i obmahnula  sebya
krestnym znameniem. Ee poveli v sani.
     CHuvstvo  opasnosti ne  ohvatilo tol'ko  Vanyu, rezkimi molodymi skachkami
podhvatyvayushchego veshchi, otnosyashchego po vtoromu razu v sani uzly.
     Vika  proshla   mimo   Plahova,  volocha  uzel  s   odezhdoj   i  kotomki,
ostanovilas', vynula iz-za pazuhi al'bom:
     - Vot vam.
     - Devon'ka, - laskovo progovoril on.
     Plahov  zametil  ee  uprekayushchij  sadnyashchij vzglyad,  podhvatil  ee  noshu,
uvernulsya i podcepil eshche i chemodan s pola.
     Poslednimi  uhodili otec  i mat'. Elizaveta zazhgla  svechku,  oboshla vse
komnaty, pogladila rukoj  komod, v to vremya Vasilij raspahnul stvorki tumby,
stoyavshej v uzkom prostenke za pechkoj i hvatil glotok samogonu pryamo iz gorla
bol'shoj  mutnoj  butyli, podnyav ee vverh, oblilsya, obzhegsya, sglotnul slezy i
otstavil  butyl' v storonu. Ona otrazila belyj rezkij svet, neponyatno otkuda
prostiravshijsya.  Vasilij  obernulsya,  vzglyanul  na  sinie predmety,  vdohnul
rodnogo domashnego zapahu. ZHena smotrela na nego yarkimi svetyashchimisya zrachkami,
prislonivshis' k pritoloke, podlozhiv polnye ruki pod shcheku.
     - Nu, hvatit, slysh', nespokojno v sele.
     Ona eshche  hotela dobavit', chto  u nih  budet vremya  pomechtat'  o proshloj
molodoj  ih  zhizni, uhodyashchej vot tak  vot stremitel'no, kak opolzen', iz-pod
nog, o tom, chto sginuli  ih molodye zhizni nevedomo  kuda, kak i ne  bylo, no
vspomnila o detyah, o materi, zhdushchih v sanyah, podoshla k muzhu i, poterevshis' o
ego plecho, molcha podtolknula ego k dveryam.
     - Resheno uzho.
     Tihon, obradovannyj ot容zdom Matreny, prishel ih provozhat', no v hatu ne
vhodil. Stoyal  v konce okolicy, nablyudaya v dve storony: ne edut li zhiharevcy
i uezzhayut li Soriny.  Srazu posle  sobraniya, na kotorom  eshche polchasa chestili
Sorinyh,  poka ne vynesli postanovleniya o  peredache dela  organam vnutrennih
del, on  vernulsya k  sebe, v  byvshij  Matrenin  dom.  Vasilij,  probravshijsya
zadami, zashel v gornicu bez stuka, k tomu vremeni Tihon, podzhidavshij Sorina,
uzhe obdumal svoe reshenie: Sorina nuzhno bylo  udalyat' iz stanicy, no pri etom
i  samomu poimet' vygodu.  On  dogovorilsya s blednym, gotovym ego razorvat',
Sorinym na tridcat' rublej, u  Vasiliya otleglo ot serdca. On  vylozhil Tihonu
vse  den'gi i ostalsya  zhdat'  u  nego.  Kak  uzh pronyrlivomu pisake  udalos'
probrat'sya  v  kontoru,  neizvestno,  tol'ko spravil  tot  Vasiliyu  blank  s
pechat'yu, po kotoromu otpuskalsya Vasil' na volyu vmeste s sem'ej.

     Viku odolevalo  oshchushchenie azartnoj igry, pogoni,  priklyucheniya. Ona  byla
ser'ezna,  drozhala melko,  to  li  ot  nervnogo  oznoba,  to li ot  blizosti
Plahova, podsevshego na drovni, no i kogda on sprygnul i poshel za sanyami, ona
eshche dolgo drozhala, poka ne prigrelas'.
     Plahov  otstal na spuske k reke.  Pereezzhat'  reku reshili  po  dal'nemu
pereezdu,  chto za stanicej  verstah  v  treh,  blizhe  k Ustyanskoj. Tak  bylo
bezopasnee i dal'she ot glavnogo raz容zda, vedushchego v rajcentr.
     Zasnezhennaya, osveshchennaya Lunoj doroga vela vniz, k pereezdu. Rechka zdes'
byla  melkaya,  no nikogda  ne  zamerzala: nevdaleke bil  klyuch. V  vodu  byli
sbrosheny dve vyazanki solomy,  svyazannoj  tak, chtoby ne raspolzalas',  vot  i
ves' pereezd. Vika letom begala v Ustyanskuyu, podsmatrivat' za YUrkoj Tolstym.
Tihon  byl  ego roditelem, no  zhil  vse  vremya  zdes',  v  Temirgoevskoj.  V
nebol'shoj  drachlivoj  stanice Ustyanskoj  zhila  ego  zhinka s  synom,  i  YUrke
prihodilos' hodit' v shkolu po dva chasa v odin konec.
     Plahov davno  ischez,  tak i  ne prostivshis' s Sorinymi,  pomahal  Vike,
kogda  sprygnul s  sanej,  ta azh peremetnulas' za nim vsem  korpusom, hotela
dotronut'sya,  uderzhat',  a  on  mirno  pritormozil shag,  ostalsya  stoyat'  na
vzgorke.  Rastvorilsya, ne  uspeli oni  i dvadcati shagov proehat'. Teper' ona
perestala oglyadyvat'sya, kosilas' na sugroby, zapolzayushchie v sani. Sneg myagkoj
rassypchatoj mukoj  otvorachivalsya iz-pod poloz'ev, a osobo tolstye plasty tut
zhe ssypalis' na podstilku.
     - Davno tut ne ezdili, zamelo vse, - progovoril otec, sidevshij vperedi,
ryadom s Tihonom.
     Mat'  i  Vanya  skukozhilis' u nih  za spinami,  v nogah Viki  i  Matreny
Zaharovny.  Zaharovna, kak  shchipanaya  vorona,  pryatalas'  v  shkuru, protirala
koncom vnutrennego  platka glaza, slezivshiesya,  slovno vytekavshie pomalen'ku
iz glaznic.
     - A ty Safrona-to, deda svavo pomnish'? - tolknula ona loktem Viku.
     - Kak vy vse vidite? - udivilas'  Vichka, - Vy zh ne znali,  chto ya tut po
levu ruku. Pomnyu ya deda Safrona, pomnyu. U vas eshche togda sobaka byla, Trezor,
chto li.
     - Glyadi  ty,  pomnit,  - ahnula  staruha i  prizadumalas',  progovorila
tol'ko, - Pomer  v tom godu,  ne dozhil. Golodno tam  bylo, vseh sobak s容li.
Vozvrashchat'sya peshkom prishlos'. Pochitaj, sorok kilometrov goloj merzloty.
     - Vechnoj? - sprosila Viktoriya, vspomniv,  kak Plahov rasskazyval im pro
Zapolyar'e, - |to gde zhe vy zhili? Tam razve mozhno zhit'?
     - Vot tam  i  zhili, za polyarnym  krugom. ZHit' nel'zya,  a  zhili. ZHivuchij
narod, skazhu ya tebe.
     - Kto - sovetskij?
     Staruha podumala, nehotya poshevelila rukoj, opisav pod shkuroj krug:
     - Voobshche cheloveki!  Zemlya tam, skazhu tebe, zvenit, kak kamen', a v nebe
uzory. Tol'ko takaya beskonechnost'  i  est' samaya beschelovechnaya tyur'ma: pytka
pustotoj i beznadezhnost'yu, ponyatno?
     Vika predstavila kraj Zemli i kivnula:
     - Vse chuzhie, da?..

     Plahov  vsmatrivalsya  v  temnotu,  tut  eshche  zaporoshilo,  on  zagorodil
varezhkoj lico, glaza.
     "Vse, resheno,  - govoril on sebe  na obratnom puti, - Zavtra  s  Mar'ej
razgovor  ustroyu. Nechego  babe zhiznyu koverkat'. Puskaj  sebe muzha  ishchet. Vot
hocha  Tihona podbiraet." On  znal, chto emu  ne dadut spokojno  zhit', ZHiharev
podbirat'sya k  nemu ne toropilsya, ono-to i bylo podozritel'no. Ivan Petrovich
uzh stal, kak volchok, krutit'sya na ulice, ishcha  slezhku, spokojno spat' ne mog.
Doshlo do  nego,  chto pacanva k direktoru na doklad begaet, a tot uzh v uprave
izlagaet vse v kraskah, chto skazal  Plahov,  kak sostril,  kak YUrku Tolstogo
velikim  sovetskim realistom narek. Vidat',  sobrali uzh  kompromatu vozok  i
malen'kuyu telezhku.
     Plahov   davno   sobiralsya   v  Kiev  vernut'sya,  v   gazetu   podat'sya
illyustratorom, mozhet, i v shkolu primut uchitelem risovaniya, no chto-to derzhalo
ego  zdes', chto-to derzhalo, no ne Mar'ya.  U toj odni strasti na ume,  lyubila
ona  ego, no eshche bol'she lyubila stradat', revnovat', plakat': nervoznaya baba,
vse  u nee  chrezmernoe,  kak  beg  s prepyatstviyami.Plahov  v  poslednij  raz
obernulsya,  zaputalsya, ne razlichiv  svoih  sledov  v  metre, poshel ne  glyadya
vpered i vse sprashival sebya, zachem  eto on Viktoriyu  s Tolstym za odnu partu
posadil, chto  eto  emu togda,  zimoyu  vzbrelo  v  golovu.  Vika  s  teh  por
izmenilas' ochen'. Kak kamennaya sidela ona na urokah, ruki ne tyanula, vyzyval
k doske - molchala. Da i YUrka boyalsya  na nee smotret', vidno bylo, chto u nego
sheyu zaklinilo, tol'ko vpered i glyadel, a na samom dele - v sebya.
     Ono i  verno, chto po molodosti v krovi takie burnye potoki  burlyat, chto
sam chert ih ne rasputaet, kuda uzh emu, stariku dvadcatipyatiletnemu.

     Tihon v poslednij moment  vzyalsya zabesplatno otvezti  Sorinyh  na ih zhe
loshadi, s  ugovorom, chto zaberet ee  sebe,  v  Ustyanskuyu.  Proezzhali stanicu
ponizu, vdol' rechki, da i domov vidno ne bylo: splosh' mgla.
     Vskore snova  vyehali  naverh, pered nimi  prostiralos' goluboe pole, a
sprava, otkuda-to iz-pod obryva, vypolz  i podzhimal dorogu  staryj Ustinskij
les, dubrovnik.
     Tishina  vokrug  stoyala  takaya,  chto  hrust snega  pod  kopytami loshadi,
tolstonogoj  belobrysoj  vodovozki,  razletalsya  na   desyat'  verst  vokrug,
udaryalsya  o  stenu lesa,  to  cherneyushchego  poodal',  to  nabrasyvayushchegosya  na
processiyu vsemi svoimi  kostlyavostyami, vozvrashchalsya s primes'yu drugih zvukov:
lesnyh, vsparhivayushchih,  treskuchih. No vse ravno, eto byla  mertvaya bezdonnaya
tishina. I nikakoj shoroh ne narushal etoj tishiny.
     Skoro   glaza   nachali   ustavat'   ot   temnoty,   nadoelo   bescel'no
priglyadyvat'sya, starayas' razlichit', ne stoit li v kustah  lihoj chelovek,  ne
bezhit li napererez po polyu materyj volk.
     Vika perevyazala  platok,  nakinula na babku Matrenu shkuru  povyshe,  pod
samyj podborodok. Vse molchali, Matrena Zaharovna sopela po-starikovski. Vika
pokachivalas',  rassmatrivala beluyu Lunu, sverkayushchie  redkie snezhinki, slovno
pyl' v solnechnyj den', osveshchennye yarkim svetom, goryashchie  iznutri. Koe-gde na
sklonah ovragov sneg sovsem  soshel, ogolil zemlyu, protaliny pugali ee svoimi
prichudlivymi,  neozhidanno-odushevlennymi formami.  Zaledenevshaya  proshlogodnyaya
polyn', bagul'nik,  vysokij trostnikovyj kamysh v kanavkah - vse eto zvenelo,
mertvo pokachivayas' na vetru. Vprochem, vetra ne bylo, tol'ko pozemka, da i to
teplaya, vesennyaya.  CHuvstvovalos', chto  vesna  ne  za gorami - v vozduhe dazhe
noch'yu plavali volny, ruchejki, strui tepla, celye plasty  teplogo dyhaniya,  i
Vika dumala, chto etot vozduh, etot  ob容m  laskovogo  tepla prishel  k nim na
Kuban'  iz  dalekih  yuzhnyh stran,  naprimer,  iz  Afriki  ili iz Indii,  ona
voobrazhala sebe dikovinnyh papuasov, vysokie golye stvoly tropicheskih  pal'm
i zamutnennye korichnevye vody Nila.
     Stranno,  no  o  Plahove ona  bol'she  ne grustila,  proverila  sebya "na
fizkul'turshu",  serdce  ne  razorvalos'   ot  revnosti,  kak  eto  chasten'ko
sluchalos'  tam,  doma.  Ona  pripomnila,  kak  na  dnyah  dala  spisat'  YUrke
kontrol'nuyu po matematike, i kak  on ulybnulsya ej, a u nee sovsem po-novomu,
sovsem  kak-to  umirotvorenno i  myagko eknulo  serdechko. Ej  togda mgnovenno
zahotelos'   sladko  zarevet',  no  ona  tol'ko  prysnula  v  otvet  na  ego
blagodarnost', otmahnulas'.
     Ona stala predstavlyat' sebe novuyu shkolu, novyh druzej, novyj prostornyj
gorodskoj  dom s cvetami  v vazah i koshkoj, stala predstavlyat', kakoj  budet
novaya zhizn', i  nakonec  zasnula, a zasnuv,  prospala do  samoj stancii,  do
samogo rajcentra.

     V poiskah spaseniya i very

     Matreninyh  monet hvatilo  do  Rostova i v Rostove eshche Vasilij begal  v
yuvelirnyj,  obmenival  na  sovetskie  rublevki.  Da  tut  vypala vozmozhnost'
podlechit'  staruhu.  Ved'  ona byla  ne ot  starosti  staraya,  a ot  hvori i
tyazhelogo nezhenskogo truda, ne smert' ee zvala, a zhizn' muchila.
     Brat dal na obustrojstvo v novom meste nemnogo deneg, skoplennyh  im na
motocikletku, rabotal on v Oblsovnarhoze, po derevoobrabatyvayushchej linii.
     CHerez paru  dnej storozh privel k Sorinu-starshemu v dom uchastkovogo. Tot
proveril u Vasiliya dokumenty, nichego ne skazal, ushel zadumchivyj.
     Dni stoyali  teplye  i v  gorode  uzhe soshel ves' sneg. Nachali  prosyhat'
krutye moshchenye  bulyzhnikom  uzkie ulochki i  steny domov,  iz otkrytyh dverej
lavok  zapahlo  karamel'yu,  a zazyvayushchij prohozhih parikmaher s pervogo etazha
razbryzgival v vozduh durmanyashchij pronzitel'nyj odekolon.
     Na  vtorye  sutki  Elizaveta  Stepanovna,  ushedshaya  s  utra  na  rynok,
vernulas' s malen'kim  puchkom vnizu  zatylka  i volnoobrazno  razlozhennoj  v
storony ot probora chelkoj. Vika ahnula i stala zachem-to vytirat' i bez  togo
suhie ruki o podol svoego flanelevogo svetlo-ryzhego plat'ya.
     - Ty, kak artistka! - proiznesla ona voshishchenno.
     Ona vsegda staralas' voznagradit' mat' usilennoj pohvaloj, esli ta hot'
nemnogo proyavlyala sebya.
     - A bat'ka ne zarugaetsya?
     Vasilij Nikanorovich uehal s utra s bratom v prisutstvie, uznavat',  gde
nuzhny ego rabochie ruki, tak, chtoby srazu dali zhil'e.
     ZHena  Mihaila  Nikanorovicha,  Agaf'ya,  povezla  Matrenu   Zaharovnu   v
bol'nicu, uznavat' pro glaza. Radi takogo sluchaya, dyad'ka Mihail otdal svoego
shofera.
     Eshche cherez paru dnej Soriny ehali v poezde v storonu Kavkaza, na stanciyu
Hodzhok. V poezde bylo interesno, Vika vse  vremya povtoryala, chto ee hlebom ne
kormi, daj na poezde poezdit'.
     - Ta ty zh pervyj raz i edesh', - smeyalas' mat', kachaya golovoj.
     - Vtoroj. A iz Aleksandrovki do Rostova, zabyla?
     Vse  zdes' bylo interesno: ustrojstvo polok, stolikov, okon, neobychajno
vkusnoj okazalis'  varenye yajca, dazhe  hleb i pirozhki,  ispechennye tetkoj  v
dorogu. CHayu Vika napilas' na vsyu zhizn' vpered.
     Oni  smotreli na  mir,  slushali razgovor koles  s  rel'sovymi  stykami,
dumali  kazhdyj  o svoem,  a  esli  by kto  otkryl ih dumy, okazalis'  by oni
odinakovymi,  pohozhimi nastol'ko, naskol'ko  pohozhi byli eti  dvoe  vzroslyh
detej na dvoih svoih ne prozhivshih eshche i polzhizni roditelej.

     ...Takim ona i predstavlyala sebe eto mestechko. Ovragi zdes' byli uzhe ne
ovragi,  a celye  doliny,  holmy  zdes'  byli - ne holmy, a celye kamenistye
sopki, sopki pokryval zelenyj sosnovyj les, izdali pohozhij na moh, a izblizi
i  vovse  na  park,  potomu  chto travy  i kustov,  sputannyh,  besporyadochnyh
zaroslej  v  nem  ne bylo, a tol'ko  daleko  stoyashchie  drug ot  druga stvoly,
nakrepko srosshiesya vverhu krony.
     Domik,   podzhidavshij  novogo   nachal'nika  Lesozagotovitel'nogo  tresta
Vasiliya  Sorina,  okazalsya  prizemistoj  mazankoj,  davno   ne  belenoj,   s
solomennoyu  kryshej i  boltavshimisya, kak  perebitye  konechnosti, stavnyami. Ih
vstrechala   personal'naya  telega,  kotoraya  v  gorku  sorinskie  pozhitki  ne
potyanula:
     -  Loshadenka hlipkaya, -  skazal pozhiloj  voznica,  sprygnul  na dorogu,
shvatil uzel pobol'she i pobezhal naverh, - priehali, von ono, gnezdyshko!
     Loshad'  vinovato otoshla  k  obochine,  sovershenno  zabyv  o  boltayushchejsya
pozadi,  dozhivayushchej  svoj  vek  telege.  Vsya okruga -  byli  holmy, porosshie
el'nikom, i  Vika glaz  ne  mogla  otorvat' ot  dikovinnogo,  novogo dlya nee
pejzazha. Pahlo sosnami  i morem, eto  byl zapah gor. Za spinoj ee, pryamo  za
zaborom rosli  vysochennye korabel'nye  sosny, vperedi  - ogromnaya  vozdushnaya
kotlovina, po dnu  kotoroj izvivalas' reka Belaya. Poselok  yarusami shodil  k
reke, no  osnovnaya chast' ego vse-taki  shla vdol'  berega: domishki,  domishki,
sarai i konyushni,  na  vyhode iz  poselka - krany, parohody, barzhi - gruzovoj
port.
     Ee  okliknul Van'ka,  Vika  dognala  svoih,  bespokojno oglyadyvayas'  na
loshad'. Ta, ne dolgo dumaya, pochuvstvovav osvobozhdenie, pobrela v gorku vsled
za vsemi.
     Oni voshli  v  staryj  zapushchennyj  sad,  dovol'no  tesnyj,  ryhlyj iz-za
kryuchkovatyh  urodlivyh  yablon', rosshih bol'she vshir', chem vverh;  sozdavalos'
vpechatlenie, chto  snega zdes' nikogda i ne bylo, tak kak pod  nogami vysokim
shurshashchim nastilom lezhali suhie osennie hrupkie list'ya. Vo dvore  bylo temno:
uchastok okruzhali sosny.
     - I vpryam' gnezdo! - usmehnulsya otec, - |ko carstvo!
     -  A zapah-to!  - ocharovanno voskliknula Matrena  Zaharovna,  kotoruyu v
Rostove nachali lechit' horoshimi lekarstvami.
     Teper' ona  luchshe hodila, stepennee i chetche  proiznosila slova, bystree
dumala.  Ona  i  vyglyadet'  stala  opryatnee, slovom,  ozhila.  U  nee  nachali
sgibat'sya v sustavah  ruki, pal'cy uzhe razdvigalis' v storony, a goleni vrach
prikazal obmotat' special'noj dlinnoj lentoj, chtoby veny ne vyskakivali i ne
vzduvalis'.  I vse eto za  kakuyu-to nedelyu, nesmotrya  na tyazhelye  pereezdy i
novyj klimat. Vrach, kotoryj v sushchnosti byl okulistom, prisovetoval ne tol'ko
lechenie sustavov i ven, a eshche i  etot vot  kak raz klimat.  |to okonchatel'no
povliyalo na vybor Vasiliya Sorina.
     Oni po odnomu voshli v dom.  Za porogom bylo cherno, Elizaveta Stepanovna
chut' bylo ne svalilas', ne nashchupav dal'she pola. Posle pristupka pol okazalsya
nizhe urovnya zemli.
     - Starovat  dom, da prozhivem, - tyaguche  sformuliroval  otec, - Vanya idi
pervyj, spichki u nas est'?
     Spichki zhech' ne prishlos', potomu chto yurkij voznica, nogi kolesom, ran'she
byvavshij  v etom dome, zakrutil  lampu, visevshuyu  posredi potolka i  komnata
osvetilas'.
     - Malovato budet  pomeshchenie, - pochesal on  podmyshkoj, - da vy  zh na les
postavleny,  dovedete do  uma bystro.  Nu, ustraivajtes'. Zavtra utrom ya  za
vami  zaedu.  Da! Zdes' v konce ulicy, esli vverh, magazin, shkola  tam,  eshche
podal'she vverh, drugaya v Podole, a tak  esli pojti vniz  i povernut'  vlevo,
kak  my ehali,  tak  tam  uzhe  i  doma nachinayutsya. Sosedi tihie,  nashenskie.
ZHivite!
     Otec rasschitalsya s voznicej, kotoryj byl prislan iz lespromhoza,  samim
Upravlyayushchim.
     Tak  Soriny  nachali zhit' na novom meste. Sorok  pervyj god prines im ne
odnu peremenu, no eta  byla samaya udachnaya. Radost' perepolnyala  ih vseh, tak
kak dumali i chuvstvovali oni vse  odinakovo,  odno chuvstvovali: budto  nashli
oni svoe mesto pod solncem, mesto, gde ih nikto ne tronet, nikto ne razob'et
ih tihuyu, nezamyslovatuyu zhizn'.


     - Osinovyj list, osinovyj list, - taratorila ona sebe pod nos, glyadya na
mel'kayushchie iz-pod podola goleni materi.
     - CHego ty? - mat' oglyanulas'.
     Oni  spuskalis'  vniz, v  nizhnij  poselok,  reshiv prismotret'sya k obeim
shkolam,  nachav s nizhnej:  vse utrom legche vniz  sbegat', chem, vverh tashchit'sya
sproson'ya.
     -  YA  drozhu, kak  osinovyj list,  osinovyj  osennij  list,  - zadumchivo
ob座asnila Vika.
     - Aj, bros', Vika, ili ty trusiha. Da ty ih vseh za poyas tuta zatknesh'.
Podumaesh',  novaya shkola.  U  tebya  uchitelya byli horoshie, odin Ivan Petrovich,
kakoj horoshij chelovek. Vspominaesh' ego?
     Mat' ispytuyushche poglyadela na doch'.
     -  A ved' eto  on otca nadoumil, daleko  glyadel. Skazyvali na stancii v
Aleksandrovke: poehali uzh za nami. Sejchas by sideli v vechnoj merzlote, sobak
eli.
     - Za chto nas, mama?
     - YA znayu, za chto? Ty uzh umnee nas, tebe i razumet'. Mozhe, my meshali im,
oni, mozhe, v nashem prisutstvii svoyu vlast' stroit' stesnyalisya.
     V  shkole, kotoraya im bol'she  priglyanulas', svoej tishinoj i obstanovkoj,
vyshel spor. Okazalos', chto nado bylo iz staroj shkoly predostavit' spravki  i
ocenki,  harakteristiku i  medicinskoe zaklyuchenie.  V  uchitel'skoj,  posredi
kotoroj  Elizaveta Stepanovna stoyala, opustiv dolu glaza, vokrug  nee sideli
tri nemolodyh zhenshchiny, dve cepkie takie, strogie, s nekrasivymi chertami lica
i korotkimi  strizhkami. U odnoj po vsemu licu byli vyemki ot  ospy,  drugaya,
pokrupnee,   i   vovse  zastavila  zamolchat'   Elizavetu   Stepanovnu  svoej
vlastnost'yu, odnako zhe razgovor, tochnee, vygovor, vse nikak ne zakanchivala:
     - O chem zhe vy dumaete, zhenshchina...  Kak  zhe my ej  budem godovye  ocenki
vyvodit'...
     I vse takoe.
     Tret'ya,   uzkoplechaya,   v   ochkah,   s   zhidkimi,   skruchennymi  uzlom,
zasalivshimisya volosami, molchala, proveryaya tetradki, no razgovor slushala.
     -  Bezotvetstvenno  vy  postupaete,  mamasha,  - prodolzhala  direktrisa,
zakinuv lokti  na  spinku lavki,  pozadi  sebya, - Sami-to  vy  kem  sluzhite?
Nebos', portovaya. A u nas klassy perepolneny.
     -  Otec nash,  Vasilij  Nikanorovich,  nachal'nikom lesosplava  prislan, -
skromno otvechala Elizaveta Stepanovna, - YA vot uzh dumayu, pojdem my...
     Lica direktrisy i zavuchihi pri etih slovah podprygnuli, oni sami vstali
i pereseli po-drugomu: direktrisa za stol, zavuch na mesto direktrisy.
     - Tak-tak. Uladim my s dokumentami, grazhdanochka. Gde vasha devochka...
     Tak Vika okazalas' uchenicej vos'mogo klassa  112  shkoly poselka Hodzhok,
Rostovskoj oblasti, v kotorom bylo vsego dve shkoly: sto dvenadcataya i pyataya.
     S nastupleniem vesny vse vokrug izmenilos' do neuznavaemosti. Ne tol'ko
cveta  pomenyalis'  i  rasteniya zablagouhali,  vynashivaya svoi socvetiya,  no i
gorizont kak budto razgladilsya, obmel'chal, sopki stali kazat'sya ne takimi uzh
i vysokimi, sosny - ne takimi uzh i chernyushchimi.
     Otec  naslazhdalsya  rabotoj, prihodil domoj veselyj,  to i delo  pytayas'
provesti rukoj po spine materi - ot zatylka do yagodic.
     Van'ka  gotovilsya  k   postupleniyu  v   FZU,   poselok  imel   i  takoe
udovol'stvie.  Vika  s  podruzhkami,  a  devochki  v   klasse   byli   dobrye,
privetlivye, pryamo deti prirody, uzhe dva raza hodila v kino.
     Elizaveta Stepanovna obustroila hatenku, razvesila po stenam  rushniki i
kartiny v ramah,  a na kartinah teh byla  ee devich'ya vyshivka: rozy na odnoj,
mishki  v  lesu -  na  drugoj.  V smutnoe  vremya prihodilos' ej  vyshivat'  te
kartiny, da takov byl poryadok:  sidish' v  nevestah, gotov' rushniki, vyshivaj,
pokazyvaj svoe umenie.  Vasilij  togda  vokrug  ee okon  belo-kazach'i otryady
gonyal, inogda vyzyval ee zhenihat'sya na posidelki k Zozulihe. Davno eto bylo,
dvadcat' let nazad.
     U Sorinyh dolgo ne rozhdalis' deti. Staruhi govorili, devaha pozdnyaya, ne
gotova.  Tak i  vyshlo,  odnogo  za  drugim  dvuh  synovej  rodila  Elizaveta
Stepanovna, da ne uspela dochku vynosit', pervyj syn umer ot vetryanki. Kak uzh
novorozhdennuyu Viku i godovalogo Vanyu udalos' ot etoj vetryanki uberech',  odna
Matrena Zaharovna znaet: zabrala i vynyanchila u sebya vnuchat, poka dom Sorinyh
ot smertonosnogo vozduha osvobozhdalsya.
     S  kazhdym utrom Elizavete  vse  sladostnee bylo prosypat'sya v malen'koj
komnate, okna kotoroj vyhodili pryamo  na ulicu:  rukoj podat' do  pletnya. No
pleten' tot imel odnu hitrost': stoyal v treh metrah nad  dorogoj,  tak chto s
ulicy vyhodilo: nepristupnaya krepostnaya stena, a ne pleten'.
     V okna probivalsya zhemchuzhnymi vatnymi  oblachkami  vesennij rassvet,  Ona
podkalyvala novymi shpil'kami puchok, zakalyvala chelku, kak nauchil parikmaher,
shla v komnatu, stavit' na plitku vodu, umyvat'sya, budit' detej v shkolu.
     Matrena  Zaharovna  ot  probuzhdeniya do  pozdnego vechera sidela  v sadu,
vozle kalitki, licom k ulice,  k dal'nim vzgor'yam,  kak  budto  chto  videla.
Teper' Sorinym  i vpryam' nachinalo kazat'sya,  chto staruha vidit malen'ko,  uzh
bol'no bystro osvoilas' ona v novom dome i na uchastke tozhe. Vecherom  Matrena
Zaharovna  obhodila dom, vyhodila  v  sad, obhodila  i  ego,  kak samnambula
lunaticheskaya,  vozvrashchalas'  i sama ustraivalas' u okon  v bol'shoj  komnate.
Zdes' zhe po lavkam lezhali deti. Otec otgorodil im polkomnaty, a otgorozhennoe
podelil eshche i shirmoj, poluchalos' na kazhdogo po apartamentam.
     Spustya dva mesyaca Sorina prinyali v kandidaty partii. On stal priodevat'
zhenu  i  vyvodit' ee v narod:  v poselke byl samodeyatel'nyj  teatr.  Na den'
rozhdeniya zheny Sorin vpervye v zhizni privel ee v restoraciyu.

     Zapechatlennaya stihiya

     Devochka  vse  chashche  i  chashche lovila sebya  na tom,  chto pered  ee glazami
voznikali syuzhety kartin. Da, da,  eto byli  ryzhie raskidistye  duby v  luchah
zhivogo, mirovogo Solnca,  kak  u Tolstogo,  eto byli  perlamutrovye haty  na
rzhanom sklone, primolkshem pod tyazhest'yu svincovyh  tuch,  eto byli krugovoroty
krasok, kalejdoskopy mazkov, sostavlyayushchih i zapolnyayushchih holst.
     Ona lish'  odnazhdy  byla v  muzee. V Podole byl kraevedcheskij muzej, gde
viseli chetyre kartiny, narisovannye maslom. Na  odnoj iz nih bylo narisovano
more i dva cheloveka: zhenshchina i muzhchina, stoyashchie pryamo v vode, na obledenelyh
stupenyah. Kartina byla bol'shaya, vnizu na birke znachilos', chto eto  kopiya, to
est'  nenastoyashchaya  kartina,  a  tol'ko poddelka.  Vika dolgo  stoyala odna  v
opustevshej komnate,  gruppu davno uzhe uveli dal'she, v zal pervobytnoobshchinnoj
formacii. A zdes'...
     Ona byla uverena, chto ona odna iz vseh  soten, tysyach lyudej, prohodivshih
mimo  etoj  kartiny,  tol'ko ona odna uznala tajnu,  razglyadela  etu tajnu v
burnyh bryzzhushchih s holsta zheltyh vodah priboya. Ona vglyadyvalas' teper' v eti
prostovatye  neinteresnye  bleklye  cveta  na  holste  ne  dlya  togo,  chtoby
nasladit'sya  prichastnost'yu  k  etoj  tajne,  a  chtoby nasladit'sya  holodnymi
bryzgami,  opasnost'yu, shumom shtorma. Ved' lish' odna ona uvidela, chto  v etoj
vode, nahlestyvayushchej po mramornomu parapetu, pochti skryvayushchej za stenoj voln
bereg, v vode, glubokoj, tyazheloj, obryvom uhodyashchej vozle poslednej stupen'ki
vniz, slovno  saharnye  kubiki, eshche ne rastayavshie,  plotno  nabitye  v vodu,
kolyshutsya obmylki melkih kvadratnyh l'din, l'dinok, hudozhnik - hitrec, skryl
ih  pod  verhnej  navod'yu,  obledenel i  parapet, i Vika,  pogloshchaya  glazami
nevozmozhnuyu etu krasotu, ne uderzhalas' i progovorila po-zhenski:
     - Da kak zhe-to oni ne boyatsya! Soskol'znut ved'!
     - Da,  nemudreno, -  progovoril kto-to za spinoj, - Da i to slovo, kuda
tol'ko chelovecheskaya strast' lyudej ne zavodit!
     Sof'ya Evgen'evna,  shkol'naya uchitel'nica literatury, stoyala za spinoj, v
vechnom  svoem  puhovom platke na uzkih  plechikah,  pohozhaya  na  iskusstvenno
sostarennuyu devochku.
     - A ty prihodi k nam vecherom. Asya budet rada. Pokazhu tebe etu kartinu v
al'bome, i eshche mnogo drugih repinskih rabot. Asya pokazhet.
     Vika obeshchala. Asya  byla  ee  odnoklassnicej,  no s  devochkoj  malo  kto
vodilsya,  osobnyakom  stoyala.  Kto-to  pustil sluh, chto ona opasno  bol'na, a
kto-to  reshil,  chto  opasnost'  eta  kasaetsya  ne  zhizni  devochki,  a   vseh
okruzhayushchih. Vot i  storonilis'. Devochka i vpryam'  byla hilaya, tonkaya, slovno
rastyanutyj kem-to kverhu pyatiletnij rebenok, ona stradala istoshcheniem, ruki i
nogi  ee pugali svoej hudoboj, k tomu zhe kozha u nee byla prozrachnaya, rozovye
myshcy vidnelis' s pul'siruyushchimi niteobraznymi prozhilkami. Vika neskol'ko raz
v razgovore s neyu perehvatyvala sluchajno  ee dyhanie i chuvstvovala toshnotnyj
ego privkus, otvorachivalas', otstranyalas'.
     Kamenskie  zhili  po  sosedstvu.  Vecherom  Vika  otprosilas'  u  materi,
pereplela kosy  i, nakinuv koftochku, pobezhala pod  gorku, potom  na povorote
spustilas' po zemlyanoj dorozhke napryamik  vniz, mezhdu dvumya kamennymi domami,
v kotoryh raspolagalis' uchrezhdeniya, vybezhala na ulicu  Radio  i podnyalas'  v
dom Sof'i Evgen'evny.
     Asya  v teplom svitere i  tolstyh mal'chikovyh  shtanah, sidela v  dal'nej
komnate  za stolom pri zelenoj lampe.  Viku napravili k nej, cherez gostinuyu,
gde pod abazhurom horovodili chernye reznye stul'ya, a vozle stenki  pod temnym
kovrikom stoyal divan s vysochennoj kozhanoj spinkoj. Asya podnyala na nee zheltye
glaza, takie zheltye, kak voda  na repinskoj kartine, ulybnulas' tonyusen'kimi
skladochkami vozle gub.
     - A ya risuyu, uzhe zazhdalas' tebya, budem pit' chaj?
     U Asi byl priyatnyj  barhatnyj golos, ona  razgovarivala, kak  vzroslaya.
Nesmotrya na svoyu hrupkost', ona byla samouverenna i nemnogo vlastna.
     - Mozhno ya tozhe poprobuyu, - poprosila Vika, - Oni dorogie?
     -  Dat' tebe list,  - Asya s  gotovnost'yu  podvinula  k nej korobochku  s
kraskami i  prinesla bol'shoj  belyj vatman, - narisuj,  chto hochesh'.  Snachala
luchshe razmochit' bumagu.  Akvarel' vodu lyubit. Vot kistochki: poshire dlya fona,
melkie dlya prorisovki detalej.
     Pered   devochkoj  lezhal   bugristyj  list  al'boma,  na  kotorom  yarkim
zeleno-zheltym pyatnom  uznavalas'  grusha  na  belom  blyudce.  Na zadnem  fone
vidnelas' okonnaya rama, a za ramoj les i nebo.
     - Krasivo. U menya tak nikogda ne poluchitsya. YA vse bol'she karandashom.
     - Nauchish'sya. Konechno, nemaluyu rol' igraet talant, no nauchit'sya mozhno.
     Vika vdrug ispugalas' oprostovolosit'sya,  shvatila spasitel'nuyu luchinku
s grifelem v serdcevine i pritihla, risuya portret Asi.
     - U tebya uzhe byla pervaya lyubov'?  - neozhidanno sprosila  Asya, ispytuyushche
glyadya na Viku, - Rasskazhi. Voobshche, otkuda vy?
     Vika dernula plechom, razdumyvaya, bylo li vse  to, chto ona ispytyvala  v
Temirgoevskoj, pervoj lyubov'yu, no nichego ne reshila, potomu chto uzhe ne znala,
a  byla li voobshche  Temirgoevskaya,  Plahov,  YUrka  Tolstoj  i ee  nesmyshlenoe
detstvo...
     Devochki  stali  chashche vyhodit'  na naturu, a  vskore otec Asi, malen'kij
dohlyj,  kak vse  ih semejstvo,  pleshivyj vrach  Verhne-hodzhokskoj poselkovoj
bol'nicy,  Mark  Semenovich  Kamenskij  smasteril  dlya  nih  bol'shoj  tyazhelyj
etyudnik:  yashchik na  treh  nogah, kotoryj  devochki perenosili  cherez dorogu  i
ustraivali pod derevom, vo dvore odnogo iz kamennyh uchrezhdenij.
     Vika risovala chashche guashevymi kraskami, vse teper' v ee sem'e zabotilis'
o  tom,  chtoby  u  nee vsegda byli  v  nalichii  kraski  i  karandashi, a Vanya
personal'no  zagotavlival dlya  sestry bumagu. Blizhe k  letu  Vike  razreshili
razuzorit' bokovuyu stenu saraya, otrodyas' nekrashenogo rukoj cheloveka.
     Kak raz  v tot  den', kogda  Vika dobralas'  do saraya, kupiv  neskol'ko
banok  s sinej, krasnoj, beloj i zelenoj kraskami  v  skobyanoj lavke, a Asya,
zabrosiv portfel' domoj, pribezhala pomogat' ej,  Vanya prines  domoj kakuyu-to
korobku i pozdorovavshis' s devchonkami, bystro proshel v dom.
     On teper' prigibalsya, vhodya v  nizen'kij  proem, otrosli ego solomennye
kudri, sestra vse poteshalas' nad nim, sravnivaya  svoyu malen'kuyu nozhku s  ego
ogromnoj  stupnej.  Vika  podnyalas'  s kolen i pobezhala v dom, glyanut': brat
vykladyval na stol kakoj-to konstruktor.
     Voshedshaya   Asya  skazala,   chto  znaet:  eto   samodel'nyj  fotoapparat,
polufabrikat, tak skazat'.
     -  U  menya est'  odin  takoj  budil'nik,  ya  ego sama sobrala,  tozhe iz
detalej.
     Vanya  userdno  rasstavlyal chasti korpusa, zaglyadyvaya v  instrukciyu. Asya,
peregnuvshis' cherez stol, vozlezha vsem svoim nezhnym stebel'kom na etom stole,
podstavlyala k nemu detal' za detal'yu.
     - YA nachinayu, - kriknula, uhodya, Vika.
     Vprochem, ona  ne stala bol'she zvat'  podrugu,  ona vdrug pochuvstvovala,
chto Asya hochet ostat'sya v dome, s Ivanom.
     -  Ty, Vika,  pohozha na gorlicu,  -  smeyalas'  cherez chas Asya, obnaruzhiv
Viku,  s krasnym maslyanym pyatnyshkom na  nosu i sinimi razvodami na skulah, -
Aj, net, na snegirya.
     - A ty na caplyu! Nu, ne  obizhajsya, ne obizhajsya. Capli  oni ved' lyagushek
edyat, znachit, ty pohozha na francuzhenku, madam, vy davno k nam iz Parizha?
     Polusgnivshij, pokosivshijsya saraj, v kotorom zhili tri nesushki i vesennij
vyvodok  cyplyat,  byl,  ochevidno, shokirovan  ne men'she Ivana,  vyshedshego  na
devichij  smeh. Stena saraya byla  pokrashena  v belyj cvet, po kotoromu  plyli
sirenevatye oblaka, a  vnizu paslis' sinie korovy i vstavalo krasnoe solnce.
Vse  eto bylo rastushevano, otteneno,  staratel'no vyvedeny byli zelenye elki
po  krayam gorizonta. Saraj dazhe kak-to vypryamilsya,  priosanilsya i  po-novomu
kudahtal,  vrode   i  ne  kury  v  nem   zhili,  a  kakie-nibud'  korolevskie
pterodaktili.
     - Batya  prib'et! - zagadochno progovoril Ivan i, zaranee prignuv golovu,
poshel v dom, pozval iznutri, - Kto fotografirovat'sya hochet?
     Oni  pobezhali v  dom,  vizzha i  ottalkivaya  drug druga. Na stole  stoyal
sobrannyj apparat.
     - Plenki tol'ko netu. Pokupat' nado. Batya ne dast.
     - Strogij  on u vas,  - rascenila Asya, -  moj vse den'gi na nas s mamoj
tratit. Vot vchera maslyanye kraski kupil: dvenadcat' cvetov.
     - Kak  zhe on  ih dotashchil-to, eto  zh vo! - Vika rasstavila ruki  poshire,
pokazyvaya, skol'ko banok kraski dolzhno bylo byt'.
     - |to zhe hudozhestvennye kraski,  - ulybnulas'  Asya, - oni v tyubikah,  v
banochkah, ponimaesh'?
     Vika  ne  slyshala  ee.  Ona  prosunula  svoj  malen'kij   nosik  vnutr'
fotoapparata i zastyla ot vostorga.  Tam, vnutri,  na steklyshke perevertyshem
stoyala  ih  komnata:  dva  okna, belye  steny,  rushniki  i  Asya,  malen'kaya,
volshebnaya, igrayushchaya vsemi cvetami radugi.
     - Kakoj cvet!  - prosheptala ona zavorozhenno,  - Vot by narisovat' takim
cvetom!

     Ves' iyun' oni risovali staruyu  razrushennuyu  cerkov',  kotoraya  stoyala v
konce Asinoj ulicy, vozvyshayas' obrubkom kolokol'ni pryamo nad obryvom.
     - Tam tvoj otec rabotaet?  - sprashivala  Asya, pokazyvaya  sinim  pal'cem
vniz, na reku?
     - Hochu  kupat'sya, - kryahtela  Vika, otleplyaya ot  spiny koftochku, -  vot
pervuyu prorisovku sdelayu i pojdem na plyazh, aga?
     -  Mne nel'zya, ty zhe znaesh'. Zagorat'  nel'zya,  kupat'sya nel'zya, ostroe
nel'zya, sladkoe nel'zya, rozhat', - ona skripnula zubami. - tozhe nel'zya.
     Asya poser'eznela, podcepila na kistochku gorku ohry, oblepila eyu rozovoe
pyatno cerkovnoj steny na kartonke.
     Zdes' bylo vsegda bezlyudno. Oni nikogda ne zabiralis' vnutr', no vsegda
s blagogoveniem  obhodili cerkov' po samomu krayu holma. S toj storony lezhali
v zemle porosshie travoj kresty, ostavshiesya zdes' s pozaproshlogo veka.
     - Cerkov'  Uspeniya Presvyatoj  Bogorodicy, chto  v Hodezhah,  -  po slogam
chitala Asya. -  |to cerkov'  nestaraya,  vidish'  takie formy  proektirovali  v
nachale devyatnadcatogo. A kresty gorazdo starshe. Kto tam pod nimi?
     Kamenskie  priehali v Hodzhok iz Armenii. No poskol'ku  i  tam  oni zhili
nedolgo, akcenta u Asi sovsem ne bylo, ona govorila tiho, lepetala pochti.
     - Govoryat, tut zasypannye peshchery, a na etom meste ran'she byl monastyr'.
V teh hodah monahi-otshel'niki zhili, kak otec Sergij.
     - A ya ne chitala, - smushchenno skazala Vika, - nekogda.
     Ona byla deyatel'nym chelovekom i potomu nikogda nichego ne uspevala, zato
u nee bylo mnozhestvo planov, osushchestvi ona chast' kotoryh, stala by ona uzhe v
yunosti vydayushchejsya lichnost'yu.

     V  tot den'  Ivan  uvyazalsya s  nimi, predlozhil  dotashchit'  etyudnik.  Ego
zagorelyj golyj tors vidnelsya nevdaleke, v trave. On zhmuryas' na solnce, gryz
travinku:
     - Uh, devchonki, glyan'te, kazhetsya mne ili vpryam' tri samoleta letyat.
     - Mozhet pticy?
     - Samolety, - Vika pervaya uslyshala gul motorov, - A chego tut takogo!?
     Oni vnimatel'no sledili za chernymi krestikami v nebe, poka te ne  stali
vyplevyvat' na zemlyu bomby.
     CHerez pyat' minut v doline reki stali  vzryvat'sya  doma,  plotina, most,
potom  vzryvy smolkli na  neskol'ko minut,  poslednij  zhe razdalsya gde-to na
vzgor'e. Vse  vokrug sotryasalos',  no nichto vokrug ne menyalos', eto eshche byla
ih  staraya  vekovuha-cerkov', ih  Verhnij poselok, ih sosny, ih nebo. Tol'ko
razryvy, sireny i osypayushchiesya  gde-to doma, raskaty bombovyh udarov, pohozhie
na shagi demona, ot kotoryh vzdragivala zemlya.
     "Nasha hata, - proneslos' holodkom po pozvonochniku, - Mama!"
     Vika shvatila  Asyu, rasteryanno vertyashchuyu  golovoj, delayushchuyu neosoznannye
melkie shazhki k obryvu, vytyagivayushchuyu sheyu, naduvayushchuyu guby v obide  na kogo-to
nevidimogo, nespravedlivogo.  Vika uvela ee  nasil'no,  myagko, podtolknula k
obochine polyany, v travu, sama upala pri ocherednom  vzryve, razbila  o kamen'
koleno, tut zhe sverhu navalilsya Ivan, po-muzhski nakryv ih svoimi rukami.
     - Net, eto chto eto? - krichala Vika,  - Vanya, eto kto? Pochemu oni? My zhe
svoi, nashi? |to oshibka, Vanya?
     Ivan,  prizhimavshij  obeih  devchonok k pyshnoj  trave, dyshavshej zharom,  s
moshkaroj i pautinoj, nakonec-to prinyal ruku, vypustil Viku. Asya ne  shevelyas'
lezhala v trave, glyadya na nego kruglymi ot uzhasa glazami.
     - Oni chto tam! - snova progovorila Vika, oglyadyvaya nebo, - Domoj  nado.
Batya-to, a?..
     Ivan potyanul Asyu,  no  ona nikak  ne  mogla vstat'  na nogi,  vse vremya
padala, i togda on podstavil ej svoyu sheyu: "Hvatajsya".
     Oni brosili etyudnik i  kraski i  pobezhali sperva k domu Kamenskih. Ivan
pomogal  Ase, obhvativ ee nevesomoe tel'ce, Vika vse vremya oglyadyvalas'. Ona
ne  to,  chtoby tryaslas' ot straha, no hotela pervoj obnaruzhit' opasnost', i,
esli varvarskie eti samolety stanut vozvrashchat'sya, predupredit' vseh.
     Sof'ya Evgen'evna bezhala im navstrechu.
     - Aa-a! - prokrichala ona po-ptich'i,  uvidev oslabevshuyu doch', -  Ranili?
Devochka moya!
     Ona brosilas' oshchupyvat' doch', a ta vse uspokaivala ee,  pryamo  zdes' na
doroge,  v pyli proezzhayushchih mashin, kotoryh nikogda nikto ran'she na ulice  ne
videl, nu, razve po vyhodnym.
     -  YA ne ranena, - tverdila Asya, monotonno doldonya slova, - eto strashnaya
oshibka, prosto nogi nemnogo onemeli, poka sidela.
     -  YA  zhe govorila tebe,  ne sidi na trave, eshche ne progrelos'! -  nervno
krichala  mat', podderzhivaya doch',  tak oni  dobralis' do Kamenskih. Vsled  za
nimi vorvalsya v dver' Mark Semenovich.
     -  Vojna, devochki! Adol'f Gitler  obrushilsya  na Sovetskij Soyuz,  -  ya v
bol'nicu, - A vy pri bombezhke vse vniz, Sofa, ya proshu tebya, vniz!
     - Kuda? - ne ponimala Sof'ya Evgen'evna, - v Podol?
     - Ne v Podol, Sofa, v podpol! Ne pereputaj!
     Vdrug chto-to vklyuchilos' v nej, ona skoncentrirovala vnimanie na docheri,
potom posmotrela na Viku i bystro sprosila muzha,  budto by on  za vse teper'
otvechal:
     - A deti, Mark?
     Ona  dumala  sejchas o svoem  klasse, o  svoih uchenikah i nikak ne mogla
vzyat' v tolk, chto vojna - vojna nastupila.

     Sorokovye-rokovye...

     Nichego  ne izmenilos' v  etom mire,  tol'ko  nastupila vojna.  Portovyj
poselok Hodzhok stoyal sebe drevesnym  gribom na sklone gory, tol'ko neskol'ko
domov  razbombilo  pri  pervom  nalete. Lyudi ne  verili  v  pravdopodobnost'
nastupleniya  fashistov,  v pravdopodobnost' sbornyh punktov  i opolcheniya,  no
vedomye odnim ob容dinyayushchim chuvstvom  negodovaniya,  prihodili v voenkomaty  i
provozhali muzhej i otcov na front.
     U voenkomata  tolpilis'  molodye i starye muzhchiny, lyudi v voennoj forme
vykrikivali familii, mahali rukoj  v storonu kryl'ca, otpravlyaya  novobrancev
za voennym obmundirovaniem.
     V poselke poyavilos' mnogo voennyh, po ulice Radio teper' to  i delo shli
tanki, zenitnye ustanovki, kolonny s soldatami.
     - Raskoloshmatili vsyu dorogu, - vzdyhali lyudi u magazina.
     ZHenshchiny i muzhchiny ne  othodili ot reproduktora,  provod ot kotorogo shel
cherez vsyu razvilku k magazinu.  Asya  i Vika sbegalis' na  razvilku utrom,  v
obed i vecherom, ostal'noe vremya  provodili v shkole, kuda nastojchivo sozyvala
starshie klassy direktrisa.
     Vasilij Nikanorovich v pervyj zhe den' prishel domoj  v gimnasterke, s teh
por ne snimal ee, propadal po dvoe sutok v Lespromhoze.
     Elizaveta Stepanovna zhdala ser'eznogo razgovora, uvertyvalas', chtoby ne
zaglyanut' v  glaza  muzhu,  boyalas' vechera,  boyalas' utra: chuyalo ee  serdce -
vot-vot muzh velit sobirat' ego  v dal'nij put'. Ona ne  to,  chtoby ne hotela
otpuskat' ego, ne to, chtoby gotovila upreki i slezy, no uzhe tajkom revnovala
ego k vojne,  k razluchnice,  gotovoj otobrat'  u nee  rodnogo  ee  Vasyu. Ona
goryachimi  glazami  lyubovalas'  na  nego po nocham,  kogda  muzh  nocheval doma,
celovala ego spinu, zhelaya vzyat' svoe, poka muzha ne uvela vojna.
     Ej  ne nuzhno  bylo ni  ego  laski, ni  ego sovetov, kak  stroit'  zhizn'
dal'she,  nichego ne nuzhno  bylo. Ona ne hotela, da, ona ni za chto na svete ne
hotela otdavat' ego, otpuskat' ego ot  sebya, ona prizhimalas' k ego  spine  i
celovala lopatki, pozvonochnik, omyvala ih svoimi nochnymi slezami. Celovala i
chuvstvovala, kak Vasilij, boyas'  shelohnut'sya, lovit gubami us i gryzet  ego,
dergaya zhelvakami.
     Ne  proshlo i pyati  dnej, kak vernuvshis'  domoj, on  velel  zhene  zharit'
pirogi  s yablokami  i  rezat' kuru,  upryamo  i  zlo posmotrel,  slovno hotel
skazat': "Radi vas vse", a skazal:
     - Pusti ty menya, ne visni.
     Ona  stavila na stol tarelki, obozhgo  ej vse  vnutrennosti  posle takoj
rechi, tak i podkosilis' nogi.
     - Za chto zh ty menya uprekaesh', Vasil'?
     - Da. Visnesh'. Drugie baby provodyat, a tam uzh voyut. Vse  legche, a ty, -
on staralsya podobrat' slova, no s yazyka sorvalos', -  gotova  zaraz othodnuyu
sluzhit'.
     Podejstvovalo eto na Elizavetu Stepanovnu, glyanula ona na svoego Vasyu s
ponimaniem, no holodno, budto srazu vnyala pros'be.
     - A chto mozhno brat' s soboj na front?
     - Ty pogodi, front! Do fronta eshche  dojti nado. A i gde  on, etot front,
gonyat da gonyat nas.
     - Kak zhe zdesya budet - pridut i syuda?
     Vasilij  Nikanorovich vpervye  podumal ob etom, hot' i gotovil  vse  eti
pyat' dnej svoe vedomstvo k perevozke. Ne ukladyvalos' u nego takoe v golove.
     - A ya zachem voevat' idu? Avos', priostanovim...
     Na sleduyushchij den' glavnym v dome stal Vanya, roslyj shirokoplechij paren',
vihrastyj i  rozovoshchekij.  Oni  vernulis'  v  pustoj  dom, ruki ni za chto ne
bralis', nichego  ne derzhali. Tak i sideli za  stolom, pili vechernyuyu prohladu
vpriglyadku  s  yablonevym aromatom. YAbloni-to prinyalis'  etoj  vesnoj, teper'
stoyali v zavyazi, izdavaya p'yanyashchij samogonnyj zapah.
     -  Uznayu, chto  podal zayavlenie  v  voenkomat,  udavlyus',  - progovorila
Elizaveta  Stepanovna,  ne  glyadya  na  syna,  -  Spryach'  fotoapparat, plenku
sohranit' nadobno.
     Zaskripela  Matrena, spolzaya  so  svoego lozha,  nevalyashkoj  uselas'  na
svalyannoj  podstilke,  vzglyad   ee  uvelichennyh,  zapolnivshih  vsyu  rogovicu
zrachkov, ustavilsya na Elizavetu.
     - V  cerkvu  nado  shodit'. I  tebe  nadobno.  Mozha, mozgi  prochistish'.
Synovej  na  to i  rozhayut,  chtoby  zashchita  zemle  byla. Granicy  ne  chelovek
pridumal, to Gospod' predely kazhdomu narodu polozhil.
     Ona eshche  pokachalas' nemnogo na  krayu  lavki, slovno razdumyvala,  potom
nakonec  vstala i poshla po stenke v sad. Vysokaya, hudaya,  ona slovno  skala,
pugala  Viku svoej kamennym mrachnym likom, svoimi nevidyashchimi, no pronzayushchimi
dushu lazami. Vika boyalas'  smotret' na babku, kazalos' ej, ta chuvstvuet dazhe
vzglyady, obyazatel'no obernetsya, navedet zrachki na nee.
     Vike uzhe  sejchas  ne  hvatalo  otcovskogo prisutstviya,  v  eto vremya on
prihodil s  raboty,  umyvalsya na  ulice  pod rukomojnikom, sadilsya  kurit' v
majke,  zagorelyj, s  vygorevshim  ezhikom,  belesymi usami,  smolil poslednyuyu
"domashnyuyu" papirosu na skameechke vozle kryl'ca.
     I  opyat'  vozniklo  v  nej  ponimanie  svoej  bespomoshchnosti,  ponimanie
neizmenchivosti mira,  kotoryj, kak  ni bombi, kak ni  kovyryaj  nozhikom, a on
kakoj byl trista tysyach let takim i ostaetsya. CHto  zhe togda est' chelovecheskaya
zhizn'  pri takih masshtabah? Proletit i  netu ee: chto  mesyac, kak  u umershego
bratca, chto desyatki  let, kak u babki Matreny? Razve mozhno  za eti mgnoveniya
prozhit' tak, chtoby izmenilsya mir, kogda dazhe vojny ne menyayut ego? Ili mozhno?
Tol'ko srazu  ne  uvidit nikto,  vot razve eti  neuklyuzhie vetki  v sadu,  da
zvezdy, kotoryh zdes' eshche bol'she, chem v Temirgoevskoj.
     Vika predlozhila Ivanu otvesti staruyu Matrenu v cerkov'  Uspeniya, chto na
obryve, chtoby ta pomolilas'. Pochemu-to ej kazalos', chto eto mozhet pomoch'. Ot
chego i kak, ona ne znala. Vanya soglasilsya.

     Vika  prosnulas'  pervaya,  postuchala  v  peregorodku, nachav sobirat'sya.
Odevshis', podvyazyvaya  korzinochku na  zatylke,  ona vyshla  v komnatu i pervym
delom  uvidela Matrenu.  Staruha sidela na lavke v  belom satinovom  platke,
upirayas' rukami v siden'e.
     - Vy, babushka Matrena, vsyu noch' chto li karaulili?
     - Vnuchen'ka...
     Staruha  vpervye  nazvala  ee tak, protyanuv k nej  drozhashchuyu ruku,  Vike
pokazalos' neznakomym, neprivychnym eto zvanie. Slovno ne o nej bylo skazano.
V komnate  materi, teper' odnoj tol'ko materi, proizoshlo kakoe-to shevelenie,
i na poroge pokazalas' Elizaveta Stepanovna, odetaya, s cvetastym sharfikom na
golove. Ona smotrela na doch' prosyashchim, krotkim vzglyadom.
     - YA vas odnih ne  pushchu, - ozabochenno progovorila  ona, no ozabochennost'
eta  nikak  ne sochetalas' s ee naryadnym krepdeshinovym plat'em, tufel'kami  i
etim cvetastym sharfikom, ona, pomyavshis', dobavila, - Proveryayut krugom.
     Vanya,  vz容roshennyj,  pobryzgal na  sebya  vodichkoj  iz  vedra,  natyanul
botinki, prygaya po ryaben'kim  polovicam, i pobezhal vpered, uvidev, chto vremya
blizitsya k semi.
     Vozle  magazina  na razvilke ih  podzhidala Asya. Vika  ochen' udivilas' i
obradovalas'  poyavleniyu  podrugi, ta  izdaleka  mahala im rukoj,  ne obrashchaya
vnimaniya   na   Vanyu,  chto-to  nasheptyvayushchego  ej   v   pepel'nye  kucheryavye
zavlekalochki.  Ona tozhe  byla osolovelaya  i  osobenno  smuglaya v eto utro, s
proglyadyvayushchej skvoz' smuglotu blednost'yu.
     -  Zdravstvuj,   Asen'ka,  -  milo,  no  ocenivayushche  glyadya  na  devushku
ispodlob'ya,  pozdorovalas'  Elizaveta  Stepanovna,  - A  ty chto  zhe, tozhe  v
cerkov'?
     Ona     sdelala     mnogoznachitel'nuyu     pauzu.     Asya     posmotrela
obeskurazhivayushche-nadmenno,  kak  ona  eto  umela, Elizaveta  Stepanovna  dazhe
stushevalas'.
     - A my vot babushku vedem.
     - Mama uzhe tam, - vdrug  skazala Asya, napiraya na  slovo  "tam", - Oni s
papoj pribrat'sya tam reshili, oni ochen' uvazhayut babushku Matrenu.
     Komok  podstupil  k  gorlu u  Elizavety Stepanovny.  Ona  na  mgnovenie
vypustila  ruku  materi,  chtoby  pristavit' kulaki  k svoim glazam i steret'
grubym dvizheniem slezy: muzh zapretil ej plakat'.
     - Otkuda zh ty uznala? - mashinal'no sprosila Elizaveta Stepanovna.
     - Vanya skazal, - s notkoj pobedy v golose otvetila Asya.
     Na razvilke, pod raskidistym, temnym ot pyli, dubom, sobralsya uzh narod,
zadrav golovy,  nachali  peredavat'  svodku Sovinformbyuro. Oni  postoyali  eshche
minut desyat',  Matrena elozila podborodkom,  na kotoroyj  byl  naceplen uzel
platka, vse pytayas' ugadat', otkuda idet zvuk, dazhe zavela platok za uho.
     V svodke peredavali o verolomnosti fashistkoj svolochi, o neudachah  nashih
vojsk  po  vsemu Zapadnomu frontu.  Muzhiki peregovarivalis',  kto pojdet  na
miting v Podol.
     - CHego zh eto on, i segodnya ne vystupit, - chesali oni zatylki, - vidat',
rasteryalsya.
     -  Da, tyazhko  emu. Nu,  my  eto  delo  bystro reshim, - otvechali drugie,
zavtrashnie soldaty.
     Asya s  pripuhshimi brovkami, surovo svodya  ih,  nakinula na sebya platok,
poshla po spusku, chto-to reshaya pro sebya.
     - Skoro u nas kursy zakonchatsya? - tiho sprosila Viku.
     - Da  ne voz'mut nas,  - tak  zhe zagovorcheski otvechala ona, rasstegivaya
zhavshuyu koftu.
     Oni  vyshli  nebol'shoj  verenicej na  polyanu,  v  konce  kotoroj  stoyala
vysokaya, obrublennaya sverhu cerkov'.
     Vanya  prisoedinilsya k  Marku Semenovichu,  povisshemu na prikolochennoj  k
vhodu  doske,  otodral  ee, a  zaodno  Marka Semenovicha  ot pritoloki. Sof'ya
Evgen'evna, nevest' kak probravshis' vnutr', podmetala pol v  apsidnoj chasti.
Pyl' podnimalas' kverhu, truhlyavye doski polovogo nastila progibalis' pod ee
nogami.  V  yuzhnoj stene  cerkvi  ziyala  nebol'shaya  proboina,  skvoz' kotoruyu
vidnelsya zatumanennyj Hodzhogkskij kotlovan.
     Cerkov', obsharpanno-rozovaya, obbitaya,  kak staraya chashka,  gordo  stoyala
nad obryvom, povernutaya v tu storonu, gde byli tol'ko  volny  zeleni, gustye
barashki  sosnovyh kron kolyhalis', skryvaya i rechku Beluyu, tekushchuyu iz  rodnoj
Kuban'-reki, ot samogo Krasnodara, i skalistye otrogi Kavkazskogo predgor'ya,
i skopleniya voennoj tehniki  i pehoty,  gde  konchalsya Hodzhok,  i  nachinalas'
dikaya priroda. No vse eti lesa, obshirnye neprolaznye lesa, hozhenye razve chto
monahami  vstar',  byli  daleko  vnizu,  ottogo cerkov'  kazalas'  ogromnoj,
vazhnoj, davleyushchej nado vsem.
     -  I  eto horosho,  chto ona  takaya...- Asya potrogala  stenu, - takaya  ne
otremontirovannaya,   vidish',  ona,   kak  zamusolennaya   kniga,   chem  bolee
obvetshalaya, tem bolee cennaya.
     Vika i Asya pod bely ruchen'ki vozveli starushku na  stupen'ki, ta oshchupala
dvernoj proem,  vdohnula  vsej  svoej kostlyavoj grud'yu,  poshla  dal'she sama,
krestyas'  i  klanyayas',  razvernulas'  napravo  i  voshla  v zal,  poshlepala k
altarnoj chasti, vynimaya na hodu chto-to iz-za pazuhi. Vika bystro soobrazila,
chto  starushke nuzhno na  chto-to  postavit' obraz, altarya-to v cerkvi ne bylo,
operedila ee i vypalila:
     - Davajte, ya poderzhu, bab Motya.
     Starushka  drozhashchimi  rukami  otyskala  ladoshki  vnuchki,  ulozhila v  nih
obrazok i  provedya po plecham Viki svoimi suhimi neoshchutimymi pal'cami, otoshla
na shag i vdrug zapela.
     Golos  u nee  okazalsya priyatnyj, postavlennyj, ne  tak chtoby tonkij, no
tyaguchij i probuzhdayushchij vse vokrug, kak zhivaya voda.
     Ona pela istovo,  dolgo, bezoshibochno, vse gromche i gromche, slovno vpala
v razh,  ona krepche  i krepche szhimala pal'cy i  udaryala  imi sebya  v plechi  i
zhivot, vse glubzhe klanyalas', vkladyvaya v svoi zemnye poklony vsyu moshch', kakaya
vdrug  obrazovalas' v nej,  vsyu bol' zemnuyu,  vse chelovecheskuyu veru, kotoraya
prosnulas' v nej. Ona vspominala svoego muzha Stepana, vspominala svoyu rodnuyu
Kuban',  svoih  detok,  pogublennyh eshche  v  grazhdanskuyu,  pered  glazami  ee
vstavali nivy, dyshashchie zharom i hlebnym duhom, reki i lesa,  proplyvali  lica
stanichnikov, slovno  te  vstali  iz svoih mogil i tozhe prishli pomolit'sya  za
rodnuyu zemlyu.
     Ona  stoyala, vytyanuv  vverh  lico,  perebiraya  gubami  slova  liturgii,
perehodya  na  molitvy,  snova  podpevaya  sebe,  Sof'ya Evgen'evna,  Elizaveta
Stepanovna, Asya neumelo  krestilis',  povtoryaya za  nej, sklonyaya golovy pered
Vikinoj ikonkoj.
     Delo v tom, chto Matrena Zaharovna, proslyshav pro talanty vnuchki, kak-to
vecherom dozhdalas' ee s gulyan'ya v sadu, okliknula i skazala:
     - Narisuesh' mne obrazok, poluchish' desyat' rublej.
     Vika vzyala  da i narisovala.  I vsego-to kartonka s  ladon' i chelovek s
borodoj. Kak i ugovoreno  bylo, zaplatila  babka desyat' rublej, skazala, chto
eshche v Rostove na obrazok otlozhila, da vot, de, kakoj vypal sluchaj.
     - Lyubya risovala?
     - Kogo lyubya?  -  peresprosila Vika,  stesnyayas' i slovo-to eto pri babke
povtorit'.
     - Voobshche, pusta golova, s lyubov'yu v serdce?
     Vika pozhala plechami:
     - A za chto mne kogo ne lyubit'?..
     Tak  i okazalos', chto  celyj  prihod  Vikinomu Spasitelyu molilsya, a ona
stoyala  licom k  nim, i  slushala,  glyadya vverh,  v osveshchennyj yarkim  solncem
prostornyj baraban,  kak  gulko  i torzhestvenno  zvuchit molitva, kak moshchno i
velichestvenno otzyvaetsya  staraya cerkov', kak blagodarno  smotrit Vsevidyashchij
na nee pryamo s golubogo vycvetshego kupola.
     Dikovinno bylo  Vane  nablyudat' za  zhenshchinami, za Asej, on  kosilsya  na
Marka  Semenovicha, tot  stoyal vozle okna,  osveshchennyj  yarkim svetom, opustiv
golovu i scepiv ruki.  Asya sovsem ne  byla  pohozha  na  nego, ona byla vyshe,
strojnee i nezhnee, slovno gornaya lan', o kotoryh Vanya chital u Lermontova.
     Na obratnoj doroge Mark Semenovich skazal:
     - Na tebya teper', Viktoriya Vasil'evna, vsya nadezhda nasha, Viktoriej tebya
roditeli nazvali, po-latinski, Pobeda.
     -  A po-nashemu,  Vera, - dobavila Matrena Zaharovna,  - vyhodit v odnom
imeni: Vera v Pobedu.

     Eshche cherez  nedelyu  Vanya  pribezhal domoj  sredi dnya, s  ohapkoj  veshchej i
sapogami,  pometalsya  po   komnate,  so  strahu  zavalil  vse  imushchestvo  za
zanavesku,  otdelyayushchuyu  ego krovat'. Uselsya  na  lavku, vskochil,  peresel na
druguyu, reshaya, kak postupit', kak soobshchit'...
     V etot moment voshla Elizaveta Stepanovna.
     - Ty chego s raboty ushel? Ne nuzhon? SHCHi budesh'?
     - Budu, mama, - otozvalsya on, - tut takoe delo...
     Mat' shodu stala iskat' glazami Matrenu Zaharovnu,  poloveshka o tarelku
stuknulas' osobo gromko. Ona obrechenno posmotrela na syna.
     - YA uhozhu  na  front. Komsomol'skij  prizyv. Vot,  - on  vytyanul  iz-za
zanaveski sapog, - Vydali.
     Elizaveta  Stepanovna nachala prisedat', no  peredumala, podoshla k synu,
obhvatila ego golovu i prizhala k grudi, sudorozhno zagovoriv:
     - Otec, batya-to, uhodya, chto velel: detej berech'. A kak zhe ty?
     Ona oseklas',  uchuyav shevelenie  na polke,  ruki  ee  krupno  zadrozhali,
bessil'no razzhavshis'.
     - Skazali, edy brat' na desyat' dnej. Svargan',  ladno.  Ryukzak  u  menya
imeetsya. Pojdu odevat'sya.
     - Kak? - mat', slovno obizhennyj rebenok vypryamila sheyu, - Kogda eto?
     - Dva chasa dali na proshchanie s roditelyami.
     Sapogi byli neveroyatno veliki, shinel' Vanya tozhe primeril, obvernulsya eyu
dva raza.  SHinel' on slozhil v trubu,  kak v kinoteatre vidal,  v  fil'me pro
Lenina.  Sapogi tozhe perekinul cherez plecho, poshel v sandaliyah: podmyshkami po
buhanke  hleba, za  plechami banki  s  varen'em, pirogi, salo, yabloki i kusok
kopchenogo  myasa. Sverhu pomidory i ogurcy. Paru konservnyh banok prikupil  v
magazine, kogda spuskalsya na ulicu Radio, k Ase.
     Mat'  i  babka, obe  oslepshie  ot  neuderzhimyh  slez po dityu,  kotorogo
otdavali  na  vojnu, mahali emu  vsled.  Vskore, kogda on skrylsya za  kustom
ol'shannika, mat' vsporhnula  v dom i  stala sobirat'sya, pobezhala napererez v
voenkomat, eshche raz okinut' vzorom nenaglyadnogo syna.
     Asya i Vika  sideli na vysokih stupenyah  kryl'ca. Obsuzhdali polozhenie na
fronte. Asya vdrug smolkla, otshatnulas' ot chego-to, otmahnulas', ahnula.
     -  Nu,  Vanyusha,  kak ya  tebe  zaviduyu,  - krichala  cherez  minutu  Vika.
voshishchenno oglazhivaya bratovu gimnasterku, - Uspeesh' povoevat', a my,  kluni,
vot poka soberemsya, vojna konchitsya. Nu, nichego, skoro uzhe.
     - Kuda tebe, malyava, sidi  mat' storozhi. Babku na kogo kinete, koli vse
razbezhites'.
     On celoval sestru v visok,  ne otryvayas'  vzglyadom  ot Asi, ta stoyala v
storonke,  prislonivshis'  k  uglu  verandochki, dyshala  v  kulachok. Tak  i ne
skazala ni slova, kogda on podoshel prostit'sya.
     - A to ajda so mnoj! - polushutya predlozhil on, - Do sbornogo punkta, tam
mnogo nashih portovyh, i bratva iz vashej shkoly.
     Asya nagluho zamolkla, ottogo, chto  mnogo slov hotela skazat', a pervogo
podobrat'  ne mogla. Da i  ne verila, chto on ne zasmeetsya, ne mahnet  rukoyu:
"Gluposti".
     Vanya vzhal nizhnyuyu gubu, hlopnul belymi resnicami, poprosil  vody  i  sam
brosilsya v dom. Asya pobezhala za nim, poslyshalsya zvuk upavshej kruzhki.
     Vika  v  eto  vremya  uzhe sobirala razlozhennye  na stupen'kah al'bomy  s
reprodukciyami, reshiv pri pervom zhe udobnom sluchae posledovat' za bratom.
     "Vot by tol'ko uznat', kak eto delaetsya", - govorila ona sebe, zahodya v
prihozhuyu, gde stoyali pripav drug k drugu Asya i brat.
     Vojna prishla v Hodzhok

     Vsyu etu osen', zimu i sleduyushchee  leto Hodzhok zhil  v ozhidanii bedy. Lyudi
po-prezhnemu sobiralis'  u  migafona,  pod starym vnov' temno-burym dubom, no
vojna,  kak  hishchnaya koshka  zalezaya  kogtyami  v  noru,  vycarapala  iz  semej
hodzhokcev vse muzhskoe naselenie, da i zhenshchiny, teper' trudivshiesya za ushedshih
muzhej, vse rezhe vyhodili dnem na razvilku.
     |to leto vydalos' dozhdlivoe. Vanya pisal za sebya  i za otca, chto snachala
ih privezli v gorod Gor'kij, chto potom oni vyshli zhivymi iz Smolenskoj bitvy,
chto tesnyat vraga v verhov'yah Dona,  togo samogo Dona,  kotoryj techet k nim v
dorogie serdcu stepnye kraya. Velel sestre hodit' na rechku i iskat'  v volnah
butyl' s zapisochkoj ot bratca, mozhet, doplyvet. Peredaval privety Kamenskim.
     S regulyarnost'yu  raz  v  nedelyu poselok bombili,  gluhie dalekie  zvuki
razryvov  vse  chashche  stenoj  okruzhali  ih  tihoe  selenie,  vse  rezche,  vse
yavstvennee, no zhizn' vse ravno pobezhdala: kak ni klevali fashistskie samolety
etot  bol'shoj  chelovecheskij   muravejnik,   a   on   vosstanavlivalsya  i  po
protoptannym  dorogam  snova polzli kolonny i prohodili obozy s ranennymi  i
evakuirovannymi v glub' strany, na yug, na vostok.
     Teper' u Kamenskih  zhila sem'ya iz  Leningrada - priehali  zimoj - glava
sem'i,  vysokij  pozhiloj  chelovek  s  sedoj  borodkoj,  v  ochkah  s  tonkimi
metallicheskimi  obodkami,  v  dlinnom zalastivshemsya syurtuke,  Pavel Pavlovich
Nikodimov, govorili,  byl  izvestnym v  svoej oblasti hirurgom, svetiloj! On
rabotal vmeste  s  Markom Semenovichem v bol'nice, stavshej teper' imenovat'sya
gospitalem.  S  Pavlom  Pavlovichem priehala  ego doch' s rebenkom, vnuchke ego
bylo godikov  pyat',  kogda on  derzhal  ee  na  rukah,  ona  kazalas'  sovsem
malyutkoj, zdorov byl svetila.
     On rasskazyval po vecheram,  za chaepitiem, pro Leningrad, pro  blokadu i
svoih  predkov,  zhena Pavla  Pavlovicha toj  zimoj umerla  ot  istoshcheniya,  on
obnaruzhil ee v podvorotne uzhe okochenevshuyu,  no pones, povolok  telo domoj na
shestoj etazh. Tol'ko kogda  doch' nakrichala na nego, on otdal ej mertvuyu zhenu,
pozvolil vyvezti na kladbishche.
     Vike  ne  verilos' pro istoshchenie: Nikodimov byl puzat, zhivot u nego byl
dlinnyj  vypuklyj, slivayushchijsya s grud'yu.  Doch' ego byla zhenshchinoj energichnoj,
deyatel'noj,  v  pervye  zhe dni  ustroilas' na  stancii  v bufet, ona  gromko
govorila, vsegda vseh perebivala i ne  stesnyalas' v vyrazheniyah.  Vike ona ne
nravilas', no Pavel Pavlovich prosil u vseh snishoditel'nogo k nej otnosheniya:
     - Posle goloda ona takaya, chto-to povredilos' v soznanii. YA-to uzh znayu.
     Vika  teper'  vse svobodnoe vremya  provodila za  chaepitiem u Kamenskih,
sidya za obedennym stolom, vokrug kotorogo vse eshche horovodili chernye stul'ya s
reznymi  spinkami.  Pavel Pavlovich po  vecheram vel  s devochkami  blagorodnye
besedy, o dueli Pushkina, o Zimnem dvorce i Neve. Kotoraya byla izobrazhena  na
toj, polyubivshejsya Vike, kartine.
     - Nu,  chto devica! -  hripel Pavel Pavlovich, samim tonom, samim golosom
pridavaya Vike znachimosti, - Vot u tebya pal'cy-to kakie, dlinnye, tonkie! Vam
by,  baryshni,  v hudozhestvennoe uchilishche, v institut.  Nu, nichego,  vot vojnu
zakonchim,  u vas eshche vsya zhizn' vperedi budet!  Znamenitymi zhivopiscami u nas
budete.
     - A mne znamenitosti ne nado, - smushchalas' Vika.
     - Vot kakaya osobaya devochka, - naduvalsya Pavel Pavlovich.
     - My  teper' s Asej zakanchivaem kursy medsester,  i skoro vy ne smozhete
otkazat', - s uporstvom zayavlyala Vika, - Ne k vam, tak v Podol budem hodit',
tam tozhe gospital'.
     - Skoro... Skoro! Kto znaet, chto budet zavtra ili cherez chas. Von vklyuchi
reproduktor, vse tesnyat i tesnyat  nas. Kak by ne zayavilis'. YA voobshche govoryu,
voobshche...
     - I ya voobshche, - kivala Vika, - budu, kak vy, lyudej lechit'.
     - Znaesh', kakaya est' horoshaya professiya, - Pavel Pavlovich  ssazhival svoyu
malen'kuyu vnuchku na pol, -  Pervonachal'naya dlya mediciny:  dve  -  farmacevt,
odna, a drugaya, biolog.
     - |to vse ravno chto geolog?
     -  Pohozhe. I  dazhe  ostroumno. Tol'ko biolog  ne  porody  i  metally po
stranam  i  kontinentam ishchet,  a  novye vidy  zhivotnyh, novye  formy  zhizni,
bolezni v laboratoriyah issleduet - a chto ty dumaesh'!
     S togo  razgovora  stala Vika  dumat' kakuyu zhe  iz dvuh  special'nostej
vybrat', po  himii  i biologii  u  nee v  tabele za  vos'moj  klass "horosho"
stoyalo.
     Pavel  Pavlovich  neskol'ko  raz zahodil k Matrene  Zaharovne  - Vika po
znakomstvu ej takoj konsilium ustraivala. Pavel Pavlovich Zaharovnu oshchupyval,
oprashival,  prisylal fel'dshericu s ukolami.  Na ulice  Elizavete  Stepanovne
klal ogromnuyu pyaternyu na plecho, govoril, chto Matrena Zaharovna  muzhestvennaya
zhenshchina.

     Vot   uzhe   god,  kak  Hodzhok  navodnilsya  perebintovannymi  soldatami,
gruzovikami  s  izuvechennymi   chelovecheskimi  telami,  sanitarami,  voennymi
vrachami   i   hohotushkami-medsestrami,   privozivshimi  svoih   iskalechennyh,
razorvannyh,  stonushchih podopechnyh na sanitarnyh poezdah  -  "letuchkah" -  na
stanciyu.
     Vika  izmenilas' za eto  vremya. Ona perestala rvat'sya na front,  dvazhdy
prosila Marka Semenovicha i Pavla Pavlovicha vzyat' ee sanitarkoj ili uborshchicej
v gospital',  a kogda  te otgovarivalis' ee  vozrastom, ee  talantom, hodila
napryamik k glavvrachu. Ne brali. Asya v  sanitarki ne  rvalas',  ona vse  chashche
bolela, podolgu lezhala v posteli, hriplo kashlyaya v stoyashchij ryadom tazik.
     Elizaveta Zaharovna poshla rabotat' v poshivochnoe atel'e, chto  nahodilos'
tam zhe, gde i bol'nica,  na  samoj gore,  za  kotoroj nichego ne  bylo vidno,
krome  dalekogo  Kavkazskogo  hrebta,  vysivshegosya  i zastilavshego sirenevoj
dymkoj  vse  nebo.  Tam,  na  vzgor'e  nachinalas'  ravnina,  ochen'  medlenno
shodivshaya vniz.  Ravnina  byla  podelena na abrikosovye sady, tomatnye polya,
kabachkovye polya, snova sady - yablochnye, grushevye, slivovye: Vika pyat' dnej v
nedelyu otrabatyvala  na  sbore korolevskih abrikosov, imeyushchih  vkus ananasa,
ob容dalas' imi, prinosila materi v prishitom k iznanke yubki karmane,  vskore,
pered samym otstupleniem sovetskih vojsk, ih perekinuli na sbor kartofelya.
     Odnazhdy, uzhe  v oktyabre,  kogda  ona  vozvrashchalas'  domoj,  ustalaya,  s
gryaznymi po lokot' rukami, peshkom,  tak kak ej bylo  blizhe vseh iz klassa do
doma,  navstrechu ej vyletel iz kustov vsadnik, chernyushchij detina  s papahoj na
golove,  proskakal poperek dorogi, vrezalsya v  zarosli  kustarnika, poskakal
vverh po sklonu vzgorka, giknul  na proshchanie,  skryvshis'  za derev'yami.  Vse
krugom  bylo korichnevyh tonov, opavshaya listva stelila v pridorozhnyh kanavkah
i po sklonam svoi pestrye  polovicy,  sosna ustilala zemlyu  myagkimi hvojnymi
kovrami. CHerez minut pyat' eshche neskol'ko verhovyh proehali v napravlenii gor,
odin dazhe peremahnul  na loshadi cherez  pleten' krajnej haty,  za kotoroj shel
uchastok Sorinyh.
     - Skazhennye! - provorchala Vika.
     I  tut  zhe gde-to  vnizu mnogozvuchnymi treshchetkami  razdalis' avtomatnye
ocheredi, vzryv, eshche vzryv, hlopki novyh vystrelov, snova avtomatnaya ochered'.
Neozhidanno  ona  uslyshala  nebesnyj  gul,  kak budto  tysyachi  barabanov vraz
vstupili  v  hod, tysyachi mashin vzreveli svoimi motorami: leteli samolety. Ih
bylo  mnogo, bol'she dvadcati, oni leteli nizko, ne  bombya, no navodili uzhas,
ot kotorogo Vika zastyla na meste. Ej zahotelos' mel'knut' v kusty, shmygnut'
pod  lepestkovyj  kover,  ukryt'sya  s  golovoj.  Ona,  nenavidya  eti  chernye
gavkayushchie samolety, splyunula na zemlyu i pobezhala bylo domoj,  no  po  doroge
navstrechu ej bezhali lyudi, sredi kotoryh byli i sosedi.
     Sosedskaya  babka, godov  pyatidesyati  zamahala ej  obeimi rukami  vysoko
podnimaya ih  nad  golovoj. Zapyhavshayasya, ona  podbezhala k Vike  i  zakrichala
siplym golosom:
     - Nemcy. Oj, devka, pryach'sya.
     Vika otstupila vmeste so vsemi  vverh po  doroge. Tam,  gde  zakonchilsya
poslednij pleten', oni svernuli v kanavku, zabezhali za kusty, gde  okazalas'
bol'shaya  vyemka  v zemle, napolnennaya  listvoj. Neskol'ko  chelovek,  da  ona
prygnuli  v  to  ukrytie.  Kust  byl velikij,  oblohmochenyj, pochti golyj, no
chrezvychajno  razrosshijsya svoimi  serymi prut'yami.  Sboku,  ot  nego othodila
tropka, o kotoroj Vika nikogda ne podozrevala. Ne uspela ona soobrazit', chto
belaya  ta  tropka vedet  k zadkam  ih uchastkov,  kak iz-za kusta, gde-to  na
doroge poslyshalas'  nemeckaya  rech'.  Ona  obterla  sebe  guby i glaza  svoej
krasnoj  kosynkoj, vdavilas' v  suhuyu  shurshashchuyu listvu,  i ej  sovershenno ne
hotelos' glyanut' na nemcev, idushchih vnizu po doroge.
     Ih  bylo pyatero ili bol'she. Vika prislushivalas' k ih shagam, no ne srazu
ponyala,  chto  shagi priblizhayutsya,  a kogda  ponyala, vpervye glyanula  za kust.
Nemcy, roslye, v kaskah, svesiv ruki s korotkih avtomatov, boltavshijsya u nih
na zhivotah, stupali po sklonu, po kochkam,  kak po  stupenyam, ih golovy,  kak
matovo-blestyashchie  myachi  podprygivali  i uzhe pokazyvalis' iz-za sklona. Vnizu
zhivota poholodelo.
     Proehal  po doroge motocikl.  Za nim eshche odin.  Vika prizhalas' k zhivotu
sosedskoj babki, ta obnyala  devochku svoimi  korichnevymi  ot zagara  krepkimi
rukami,  bol'no vpilas' pal'cami v  ee ruku. Iz-za kusta nakonec  poslyshalsya
golos nemcev:
     - Gutten ta-ak, frau. |z its kold.
     Viktoriya,  svirepo sotryasayas', ponyala tol'ko, chto zovut ne ee, inache by
galantnye fashisty, eti gady naglye, skazali by "frolyajn".
     Nemcam  bylo veselo.  Odin pustil ochered' po  sosednim  kustam, i  Vika
ponyala,  chto im  ih  vlasti pozvolili  delat' vse, chto  ugodno na  sovetskoj
zemle: schet ubitym nikto ne vel.
     Ona  bol'she  ne  smotrela na nih. Pod samym  ee  nosom  s  toj  storony
kornevishcha razdavalsya hrust vetvej,  hrust  osennej suhoj listvy. Snova nemec
pozval:
     - Komen cu mir.
     Avtomatnaya  ochered' srezala dal'nie  kusty. U Viki svelo zhivot  i nogi,
ona ne mogla podnyat' golovy, zhdala sleduyushchih vystrelov, pryamo v golovu cherez
eti  zarosli. "Kust, - molilas' ona,  - ty takoj staryj,  takoj dobryj kust.
Nu,  neuzheli ty nichego  ne mozhesh'  sdelat', neuzheli ne mozhesh'  skryt'  nas v
svoej serdcevine, v samoj kushche, neuzheli ne mozhesh' pojmat' vse puli.
     Ona eshche nadeyalas', chto nemcy ne zametyat ih, chto oni obrashchayutsya k drugim
lyudyam, k tem,  chto  spryatalis' za derev'yami, v  ovrazhkah, slilis'  s pestrym
ryabym pokrovom oseni. "CHto  za mesto takoe". Vike kazalos', chto ona  nikogda
prezhde ne zamechala etogo sklona, za samym poslednim dvorom.
     Nemcy stali  razdrazhenno  begat'  po  polyane,  vytaskivaya i  podvodya  k
ol'shanniku muzhchin i zhenshchin. Te mashinal'no podnimali ruki, no ugryumo opuskali
ih,  ustavyas'  sebe  pod  nogi.  Odin  iz  avtomatchikov  zaglyanul  za  kust,
razdrazhenno garknul.
     Vika podnyalas' i uvidela,  chto stoit  za bol'shoj  gruppoj lyudej. Staraya
sosedka, pohozhaya licom na shirokoskuluyu medvedicu, chernoglazaya, eshche bojkaya, s
setochkoj  belyh nezagorelyh morshchinok  po ugolkam  glaz, ottalkivala ee odnoj
kist'yu, pokazyvala, chtoby ta bezhala.
     Vika oglyanulas'.  Szadi, metrah  v desyati ros eshche odin  kust, tam  byla
kanavka, vnizu nee,  ona znala, dolzhna  byt' tropinka. Vysokie derev'ya zvali
ee  k  sebe.  Ona popyatilas', starayas' ne vyhodit' iz  koridora, kotoryj ona
sebe opredelila.  "Pust' strelyayut, pust' ubivayut,  - reshila ona, - Vse ravno
ubegu. V ruki ne damsya."
     List'ya treshchali, oglashenno skripeli, bryakali, na vsyu okrugu lomalis' pod
ee stupnyami. Ona  svalilas' v yamu, ne smeya perevesti dyhanie. Pered nej byla
chernaya zemlyanaya berloga, vhod v kotoruyu byl zaveshen kornevishchami trav, kustov
i derev'ev. "Monasheskij hod", - proneslos' v golove.
     Ona  ne  pomnila, kak dobralas'  do  zadnego ugla krajnego  na ih ulice
dvora, svoj  sad kazalsya ej  nedostigaemym udovol'stviem, hotya byl on v dvuh
shagah  - za  dvumya domami. Ona ne pomnila, kak perelezla cherez zabor, kak ot
yabloni k yablone, rydaya, obdiraya sebe ruki i lico, dobralas' do haty.
     Mat' uvidela ee v  okoshko, vybezhala i prinyala doch', pomogla ej dojti do
poroga.
     - Donya moya, oni nichego tebe ne sdelali.
     - Ubegla, - sheptala Vika, - CHto  s ostal'nymi-to budet, mama? Oni palyat
iz avtomatov  vo chto ni popadya. Im  vse ravno. Oni  ubijcy, ubijcy! - cedila
ona, razmazyvaya nemytymi posle kartohi rukami obil'nye solenye slezy.
     - Teper' ty mne skazhi, v kogo ty takaya u menya dureha? Na  tebe chto? CHto
eto? - zagudela Elizaveta Stepanovna, - Oni zh tebe  za etot krasnyj  platok,
mogli celuyu golovu otrezat' i zaraz vybrosit'. Vot gore zhe moe!
     -  Pravda,  Vika,  chto zhe  ty ne  dodumalasya! -  vdrug obnaruzhila  sebya
Matrena Zaharovna, - Podi, podi ko mne.
     Vika podoshla k staruhe, otvetila:
     - YA  za  krasnyj etot cvet zhizn' otdam,  tak  i znajte!  Nenavizhu ih, -
vzorvalas' snova, snova zashlas',  zakatilas', bez slez, bez vshlipov, tol'ko
predyhaniya uslyshala Matrena Zaharovna.
     Ona  podnyala ruku i nashchupala lico Viki, legon'ko, no vlastno udarila ee
po shcheke:
     - Eshche raz takoe skazhesh', zapru doma.
     Vika podzhala  guby,  no  vdrug uvidela pod  podushkoj u  babki  obrazok,
ponyala, chto molilis' za nee rodnye, serdce sebe rvali.

     V tot den' v  Podol vstupili nemcy. Posle  poludnya vsyu okrugu sotryasali
vzryvy s  zatyazhnym razryvayushchim barabannye  pereponki ehom.  Po  ulice Radio,
vverh na goru,  mimo ih doma proezzhali nemeckie mashiny  i gruzoviki, vezushchie
soldat v kaskah. Matrena vyshla na kryl'co:
     - Vot i konec sveta nastal. Antihristov chuyu.
     Vika ves' vecher posle  schastlivogo  spaseniya  smotrela v shcheli, pripav k
pletnyu: nemcy byli pohozhi na lyudej. Oni pylili po doroge vol'nym shagom otryad
za  otryadom,  potrepannye  nedavnim  boem.  Vdeleke nebo  pokryvalo  zarevo,
chadyashchee v storonu Hodzhoka smolyanym edkim dymom.
     Mat' zvala ee v dom, no ta sidela na zemle i nablyudala.
     Temnelo v  oktyabre  rano,  no gde-to nad ust'em reki zazhigalas' v yasnom
nochnom nebe ogromnaya zheltaya dyra, slovno vyhod iz tonnelya. Luna otrazhalas' v
rechke, osveshchala gornye sklony i oni siyali svoimi sinimi makushkami.
     Bol'she  ne bombili okrugu.  S  sushchnosti  nichego v  mire ne  izmenilos',
tol'ko  poselok  stal chuzhim. Sovetskaya vlast'  byla  ustranena, a  Sovetskaya
vlast' byla sama  zhizn',  olicetvoryala rodinu. Lyudi ostalis'  sovetskimi,  v
serdcah  u  nih  gorela kommunisticheskaya pravda  bytiya,  nadezhdy  na svetluyu
svobodnuyu zhizn' u  nih eshche ne ostyli, a tam, za predelami  ih ponimaniya, uzhe
byl  inoj stroj, i imya emu bylo - rabstvo. Za odin den' hozyaeva pomenyalis' v
ee  rodnom dome. Ona smotrela na derevo na toj storone dorogi, na kolodec  v
kustah, na skamejku vozle nego  i  ponimala, chto teper' dazhe do nih dobezhat'
ej strashno - kto-to drugoj rasporyazhaetsya ee volej i ee svobodoj.
     Sredi nochi, kogda vse  uleglos', vse stihlo, kak  i  ne bylo  vtorzheniya
nemcev, ona vse eshche tarashchila glaza v okoshko, vyhodyashchee vo dvor. Ej kazalos',
chto kto-to  hodit po doroge, skripit kalitkoj, probiraetsya v  ih  sad, chtoby
lishit' ih zhizni.
     Posle  uhoda Vani shirmu sobrali i Vika teper' nochevala odna v  ogromnoj
temnoj  komnate,  holodnoj i bezdonnoj.  Postel'  kazalas'  segodnya osobenno
zyabkoj, obdavala  oznobom. Babushka lezhala v zakutke u  zanaveski, otdelyayushchej
kuhnyu, mama v komnatke, vhod v  kotoruyu  otec  soorudil pryamo  v predbannik,
drugaya dver' ot materi vyvodila v tot zakutok,  gde spala Matrena. Ona tonko
nazojlivo pohrapyvala v temnote, no Vike kazalos', chto ona spit ne zdes', ne
v etom izmerenii, a gde-to za dver'yu, i sluchis' chto, nikto ee ne spaset.
     Tyazhkij son navalilsya na Viku,  ona  provalivalas' vse glubzhe  i glubzhe,
kogda  vdrug  kto-to  udaril  ee  i  razbudil.  Ona vskochila  ot  pereboya  v
sobstvennom serdce, ono vyryvalos'. No krugom soyala tishina.  Vika zahlopnula
ushnye  rakoviny,  tishina  davila,  muchila,  ispytyvala  ee.  V  dver'  snova
postuchali.  Vika  shiroko   raspahnula   resnicy,  ustavyas'   v   odnu  tochku
prislushivalas'. V gorle peresohlo.
     Elizaveta Stepanovna poshla otkryvat'. U samoj podzhilki tryaslis':
     - Kto tam?
     - Otkrojte, - poprosili za dver'yu s primes'yu voprosa v tone, - Policiya.
     Vike  pochemu-to  stalo  vse  bezrazlichno pri  slove  policiya.  Ona  uzhe
vstavala, zazhigala lampu na svoej tumbe u okna.
     Matrena Zaharovna vse takzhe mirno pohrapyvala v ukrytii. Teper' Vike ne
bylo strashno.  Ona slyshala,  kak  mat'  otkryvaet zapor, kak v  seni  vhodyat
neskol'ko  chelovek,  kak otkryvaetsya dver' v  komnatu i oni  vhodyat. Molodoj
soldat  neset  v rukah kovsh s vodoj,  ih  kovsh, na hodu  zhadno glotaet vodu,
dergaya kadykom i posmatrivaya na nee, Viku.
     " Vot i smert' moya prishla. I na chto ya im sdalas'?!"
     Ona  skazala sebe, chto raz tak suzhdeno, znachit, tomu  i  byt', i tol'ko
rugala sebya za to, chto ne smogla ustroit' etim skotam kakoj-nibud' zavaruhi,
kak-nibud' otomstit'  za sebya, za svoyu  neschastnuyu stranu,  za otca i brata,
mozhet  byt' ranennyh,  mozhet byt', prolivayushchih krov' v  bor'be s fashistskimi
varvarami.
     - Nashli vse-taki, - prosheptala ona sama sebe, - Esli by ne mama, dalas'
by ya vam.
     Ej pokazalos',  chto v  komnatu  zaletela staya voron: a ih vsego-to bylo
dvoe. Nemcy  byli v chernyh plashchah, s emblemami  i nashivkami,  ih bylo  dvoe.
Odin pomladshe, let tridcati, drugoj za sorok, mladshij vnes v komnatu veshchi. V
storonke stoyal skosobochivshijsya  muzhik iz  mestnyh, v  domashnih  shtebletah, v
domashnih bryukah i dlinnom  polosatom syurtuke. Vid u  nego byl dikovinnyj, on
ulybalsya nemcam i zaiskival pered Elizavetoj Stepanovnoj, chtoby  ni daj Bog,
ta  ne  ustroila  scenu. Vika uznala  ego,  eto byl  voznica, hozyain telegi,
privezshij Sorinyh s vokzala, kogda oni pribyli v Hodzhok.
     Tot nemec, chto postarshe, belobrysyj, lyseyushchij, s rovnym priyatnym licom,
oglyadel pomeshchenie i udruchenno pokachal golovoj.
     -  Nu,  kak  vam? - spohvatilsya muzhichok,  - Ubogost',  konechno. No lesa
krugom navalom, mozhno troshki podmasterit'.
     Vika  vspomnila, chto starik tozhe samoe  govoril i ee otcu,  i ej  stalo
obidno. Kulaki sami soboj szhalis'. "Vot zhe zh gad! Nashel kuda privesti, nashel
chej dom oskvernyat'! Da chtob ty s gory upal na kol'ya!"
     Nemcy  pereglyanulis',  mladshij  poshel  stavit'  chemodan  na  stol.  Oni
sovershenno ne obrashchali vnimanie na hozyaek. Muzhichok  neozhidanno podhvatilsya i
podbezhal  k Vikinoj krovati. On  zakatal  vsyu  ee edva  prikrytuyu postel'  v
matrac i podnyal ego v vozduh.
     - Najn matrac, - skripnul belobrysyj, - najn.
     Togda muzhik snova raskatal matrac i  prinyalsya snimat' s nego prostynyu i
navolochku  s  podushki. Vika podskochila k nemu - tam - pod podushkoj lezhala ee
krasnaya  kosynka. Posle minutnoj bor'by, muzhik ponyal  tak,  chto Vike stydno,
chto on kopaetsya v ee bel'e, i on otstupil.
     Vika  obegchenno  vzdohnula  zabezhav v  komnatu  materi  s  kulem svoego
postel'nogo bel'ya.
     Nemcy po-prezhnemu ne  obrashchali  vnimaniya  na  Elizavetu  Stepanovnu,  a
suetlivyj   malen'kij  starik-voznica  vse  podpiral  ee  loktem  k  vyhodu,
prigovarivaya:
     - SHla ba ty, baba, utro vechera mudrenee.
     Elizaveta   Stepavnovna,   ele  sderzhivaya  prilivy  zloby,   nenavisti,
ozhestocheniya,  uhodit' ne hotela,  vyzhidatel'no smotrela za nemcami, no vdrug
starik shepnul ej:
     - Muzhik-to gde? V Krasnoj armii? A synok-komsomoliya?
     Elizaveta  Stepanovna  otpryanula  ot nego,  kak ot chumovogo, obratilas'
bylo k nemcam, chto, mol, mogli  by s hozyajkoj i slovom obmolvit'sya, no nemcy
lish' pereveli s nee vzglyad na muzhika i zhestom pokazali emu, chtoby tot  ubral
zhenshchinu vosvoyasi.
     -  U  tebya est' kamorka, vot i  stupaj, - eshche pushche zasheptal tot, - Idi,
slysh'! A to shchas siloj uvedu, vona bratva za dver'yu dozhidaetsya.
     Elizaveta  ne poverila, no tut  v komnatu  vernulas' Vika, i Eslizaveta
Stepanovna perehvatila vzglyady nemcev: oni zaulybalis'.
     Ona  hotela bylo vyvesti doch'  i ujti vmeste  s neyu k  sebe,  no  szadi
okliknuli ee:
     - Matka, hende hoh.
     Ona zamerla, oglyanulas'. Molodoj nemec,  uhmylyayas', pokazyval v storonu
Matreninoj lavki.
     -  Ubirajtsya,  -  progovoril  on,  obnazhaya  bol'shie  krasivye  zuby,  -
Mitnehmen  hin d'es alt  (Voz'mite  s soboj tuda svoyu staruhu). arbejterin -
gut?
     -  Po domu  budesh'  pomogat':  chto prigotovit',  postirat',  - vmeshalsya
starik, kotoromu, ochevidno,  bylo ne vpervoj ustraivat' nemcev na kvartiry i
ob座asnyat' hozyajkam,  chto teper'  ih zhizn'  visit na voloske,  - togda mozhesh'
zhit',  a  ne  to na  ulicu  vybrosyat,  a to i togo.  U  nih s entim storogo.
Peremelyut' v muku!
     - Nett frolyajn,  - doneslos'  do  uha Elizavety Stepanovny, ona  bystro
glyanuv na nemcev, proneslas' mimo Viki, uhvativ ee za  ruku, vydernula ee iz
komnaty i zatashchila v svoyu spal'nyu.
     - Ty chto  vylupilas' na nih? - v serdcah  zakrichala  ona, - Ty  chto  ne
vidish', kak oni zyrkayut, ali tebe nravitsya? Tak idi - ulyb'sya im!
     Ona eshche chto-to krichala,  plakala, ohala,  kak nochnaya sova, poka Vika ne
protyanula  k  nej  ladoni,  Elizaveta  Stepanovna  pripala  k  ee   grudi  i
zakatilas': iz nih  oboih  vyhodil  cherez  slezy panicheskij uzhas.  Opasnost'
vremenno minovala.
     Vika vstala  i  razlozhila  svoi  tryapochki  na bokovoj skam'e. Poka  ona
perestavlyala ee poudobnee, otodvigaya komod, v komnate  tozhe vorochali chto-to,
gruzno ohaya i kryakaya.
     Kogda cherez  polchasa v  ih dver' poskreblis', oni  uzhe tiho  sideli  na
krovati, s raspuhshimi  licami, no gotovye zhit' dal'she, vyzhivat', chto by  eto
im ni stoilo.
     Ctarik  prosunul  korotko strizhenuyu golovu  v dver'  i  bystro ukradkoj
prosheptal:
     - Babku-to zabiret kto vkonec? - i ischez.
     Elizavetu Stepanovnu obdalo zharom: zabyla ona pro mat'.
     Ona  brosilas' v sency,  raspahnula dver' v komnatu. Nemcy, pokatyvayas'
so smeha,  vodili Matrenu  Zaharovnu za ruku vokrug stola, pohlopyvaya to  po
grudi, to  po ploskim, vdavlennym yagodicam,  dotragivalis' do nee, chtoby ona
povorchalivalas' i shla v drugom napravlenii.  Ona  hodila  po komnate vytyanuv
ruki vpered, otkryv rot i mutnye svoi  glaznicy,  v myatoj prostoj rubahe bez
rukavov, bosaya, prostovolosaya. Vid  ee byl strashen. Ona yavno byla ne v sebe,
iznemogaya, ona pytalas'  prisest', nashchupyvala taburetku, no nemcy s grohotom
otodvigali  ee. Oba oni byli uzhe raspakovannye, v odnih  rubahah i shtanah na
podtyazhkah. Volosy ih byli neubrany, po vsemu bylo vidno, chto zabavlyayutsya oni
uzhe nehotya  - prisytivshis'. Nemcy peredavali drug drugu  ee legkuyu ruku, ona
ceplyalas' pal'cami za ih pal'cy, i, kak  pokazalos' Elizavete Stepanovne, ne
ponimala, chto s nej  proishodit, gde ona i kto eto vokrug nee prikasaetsya  k
ee izmuchennomu telu i bezzvuchno zahoditsya v petushinom, omerzitel'nom smehe.
     -  Mama!  -  kriknula  ona  utrobnym, razryvayushchim  gortan',  krikom,  -
Matyn'ka! CHto oni s vami sdelali?!
     Ej pochudilos' samoe strashnoe.
     Ona  brosilas', rastolkala nemcev i, obhvativ obessilevshuyu,  shatayushchuyusya
staruhu, povela ee k sebe.
     - CHto  oni  s neyu sdelali? - brosilas' ona v sencah na starika, no tot,
ni slova ne govorya, vyskol'znul vo dvor.
     Vika pomogla materi  ulozhit'  bezmolvnuyu Matrenu  Zaharovnu  v krovat',
prigladila  ee volosy, Elizaveta Stepanovna sela na lavku i zavyla v krasnyj
docherin platok.
     Matrena  to  i  delo  sglatyvala slezy  i  metalas',  Vike  prihodilos'
uderzhivat'  ee za  plechi,  nakryvat',  celovat'  i sheptat'  ej  beznadezhnye,
bespoleznye utesheniya.
     - U-u! A-a-a! - gudela Matrena.
     Do rassveta ostavalos' nemnogo vremeni. Nemcy za stenkoj vse hodili: to
li razbirali veshchi, to li iskali edu, to li sovest' ne davala im pokoya.
     - YA ne budu zdes' zhit', mama, pojmi. Nu, neuzheli nel'zya prosto ujti,  v
les, v gory,  v  drugoe  mesto,  k  nashim. CHto  skazhet otec, brat?  Zachem my
ostalis'? Davaj ujdem! - sheptala Vika materi.
     - Ujdem? Davaj,  - zlo  otvechala Elizaveta Stepanovna, - a babku ty  na
sebe v gory potashchish'? A veshchi? A chto ty v gorah teh kushat' stanesh'?
     -  Net-net, mama, my pojdem dal'she, ne vezde zhe oni, ne vezde. Da, hot'
by v Afriku! A Moskva?  Moskvu-to otbili eshche  toj zimoj, slyshala, a teper' i
po  vsej  Volge  boi. I  nashi nastupayut.  Tak  neuzheli  zh  my  budem tut  im
podshtanniki stirat'? |to zhe predatel'stvo!
     - Nu-nu! - prikriknula mat', i shepotom prodolzhila, - Kuda ya pobegu? Kto
menya propustit? Kto tebya propustit? Net, i kuda babku, ya  sprashivayu. Vot ty,
molodost' bestolkovaya, nashi skoro budut zdes', a ty ubegat' sobralas'. A kto
zhe zdes' ostanetsya, na nashej-to  zemlice? v nashih-to rodnyh domah?  Net  uzh,
nehaj prizhivalami zhivut, pust' pohlebku moyu hlebayut, da pust' ona u  nih vse
kishki poobzhigaet! A ya so svoej zemli nikuda ne ujdu! Posmotrim: kto kogo!
     Vika,  vse  eshche v  dushe protestuya protiv  verolomstva chuzhih  neznakomyh
muzhchin, zahvativshih ne tol'ko ee stranu, no i ee dom, ee komnatu, ee krovat'
i krovat' ee brata, ee stol na kotorom ona delala uroki,  chitala  "Taman'" i
"YA pomnyu  chudnoe  mgnoven'e",  pisala sochinenie  na temu: "Sovetskij narod -
stroitel' kommunizma",  risovala  otca,  Vanyu, mamu, prazdnovala pervomaj  i
oktyar'skuyu  revolyuciyu, dolgo ne  mogla usnut',  to i  delo  nachinala  rydat'
bezzvuchno,   no   ostanavlivalas',   zatihala,   boyas'   razbudit'  Matrenu,
rastyanulas' dlya sna  tol'ko pod utro so slipayushchimisya glazami, pridvinulas' k
Matrene Zaharovne i utknulas'  nosom ej v spinu. Matrena Zaharovna spala, ne
slyshno bylo dazhe ee dyhaniya, ustavshee ot  zhizni  telo, kak kamennoe lezhalo u
okna.
     CHerez neskol'ko minut, pochuvstvovav moroznoe dyhanie smerti,  idushchee ot
spiny babushki, Vika  otkryla glaza, otodvinulas', skatilas' na pol, otpolzla
po polovice k lavke materi i stala tryasti ee, udaryayas' zatylkom v ee bedro.
     - Mama, mama! Ona umerla!

     Ona  vyskol'znula nezametno v  okno, dlya etogo ej prishlos' perebirat'sya
cherez telo babushki. Elizaveta Stepanovna, oglazhivala lico materi ladonyami  i
kachalas' nad nim v zabyt'i.
     Vika  pobezhala  vverh  po  sadu,  perelezla  cherez  ograzhdenie,  poshla,
osmatrivayas' vpravo, pod goru, vyshla k  zadnemu vhodu v magazin. Ulicy  byli
pusty, krugom, kak seraya muka,  lezhala laskovaya holodnaya  pyl',  doroga byla
vzryhlena  gusenicami tanka. Ona dolgo ne mogla reshit'sya perebezhat' ploshchad'.
Nakonec, izuchiv vse okrestnye kusty  i ugly, okna doma, chto stoyal v glubine,
na  toj  storone ploshchadi, ona  vyshla iz-za  magazina i, obognuv  ploshchad'  po
okruzhnosti, pod starymi  potreskavshimisya  topolyami probralas' na tu storonu,
otkuda  spuskalas' lestnica vniz, na drugoj yarus,  tam,  na  ulice Radio zhil
bol'shoj  dobryj  chelovek Pavel Pavlovich. On  oblegchit pohorony, on pridumaet
chto-nibud', da i Mark Semenovich pomozhet provodit' Matrenu dostojno.
     Ona  spustilas'  na  zhivopisnuyu,  pohozhuyu  na  svody  hrama,  prirodnuyu
ploshchadku,  vysokie  derev'ya shumno  raskachivali kronami na golovokruzhitel'noj
vysote. Vika zaprokinula golovu i vdrug podumala, chto Matrena uzhe nikogda ne
uvidit etoj krasoty, nikogda ne uslyshit etoj zolotoj listvy, nikogda  uzhe ne
obretet schast'ya prisutstviya na etoj zemle.
     |to  i  est' gore - kogda vsem svoim sushchestvom  oshchushchaesh'  nevozmozhnost'
schast'ya dlya sebya ili dlya drugogo cheloveka.
     Ona reshila  ne  riskovat'  i  zajti  k domu Kamenskih  s  ogoroda.  Kak
takovogo ogoroda Sof'ya  Evgen'evna ne derzhala, no sejchas  ves' uchastochek  ee
bal zapolnen astrami i hrizantemami.
     Ona  podobrala  vetku i postuchala v  okno Asi. CHerez nekotoroe  vremya v
okne  pokazalsya  Pavel  Pavlovich, i eto  udivilo  Viku. Ona  podsunula  ruki
podmyshki,  tol'ko  teper'  oshchutiv  utrennyuyu  probirayushchuyu svezhest',  poshla  k
verande, no uslyshala, kak otkryvaetsya to samoe okno. Pavel Pavlovich podal ej
ruki i podnyal vverh, kak pylinku.
     - CHto stryaslos', devochka moya?
     - Baba Motya  umerla,  ya...  - ona  hotela rasskazat', kak spala v odnoj
posteli s mertvoj babushkoj, chto  mama videla,  kak nemcy izdevalis' nad nej,
chto nemcy! nemcy teper' zhivut u nih, no vdrug  uvidela nerazobrannuyu postel'
Asi, - Pavel Pavlovich, a gde Asya, a gde vse?..
     On popytalsya uderzhat'  ee, no ona - krepkaya, pyatnadcatiletnyaya baryshnya v
belyh  nosochkah,  uperlas' v  pol  i poborola ego, vorvalas' v gostinuyu. Tam
sidela doch' Pavla Pavlovicha, derzha na rukah spyashchego rebenka.
     - Netu nikogo, - rasseyano ob座asnila Larisa, obvodya vzglyadom  komnatu, -
nikogo netu, vseh uveli.
     Fashisty  prishli  k Kamenskim  vchera  v obed,  hoteli  razmestit' v dome
kakogo-to oficera, bol'shuyu shishku. Da stukach-podlec oprostovolosilsya.
     Vika  ne  ponimala.  V  chem oprostovolosilsya  kakoj-to  stukach  i  gde,
sobstvenno, ee Asya?
     -  Uveli ih, ditya moe, - probasil hirurg, - Ty zhe znaesh', oni evrejskoj
nacional'nosti.
     - Ne ponimayu, - zamotala golovoj Vika, - Babushka umerla. Ona lezhit tam,
- Vika mahnula rukoj i vdrug  zakrichala,  - Nu, i chto  zhe chto oni evrei?!  I
chto?!
     Ona,  dejstvitel'no,  ne  ponimala,  v  chem konkretno sostoyala  prichina
ischeznoveniya  Kamenskih,  ona  ne   mogla   poverit',  chto   ee  slaben'koj,
gracioznoj, lyubimoj Asi net, i ee kto-to nasil'no uvel otsyuda!
     -   Larisa  ne   dogovorila,  -   pomyavshis',  prodolzhil  obeskurazhennyj
neschast'em devochki Pavel Pavlovich, - Nemcy obhodili doma s cel'yu, znaete li,
najti zhilishche, a vseh evreev oni uvodili.
     On mahnul rukoj v napravlenii verandy, no tut zhe dobavil:
     - Vprochem nikto ne znaet, kuda ih uveli i zachem.
     |to poslednee  "zachem" vyzvalo takie  podozreniya u Viki, on tak ponyatno
proiznes eto "zachem", chto Vika ne smogla bol'she stoyat' na nogah.
     - Zachem? CHto zachem? - povtorila ona s naporom, - Ih ub'yut?
     -  YA ne dumayu, - Pavel Pavlovich stal sovsem  zhalkim, sovsem  robkim, on
slovno by boyalsya etoj devochki, tak trebovatel'no smotryashchej na nego, - Net, ya
ne dumayu, - proiznes on, potom potupivshis' progovoril, - ne uveren.
     Vika vdrug imenno sejchas vspomnila, chto kak-to v stanice Temirgoevskoj,
ee uchitel' Plahov skazal o nej pri vseh:
     - Vot Viktoriya nikogda ne teryaetsya: ona v lyubyh slozhnyh situaciyah srazu
dejstvovat' budet, srazu probivat'sya k pobede.
     CHto-to v etom rode skazal togda Ivan Petrovich.
     Ona vspomnila o  mame,  o tom, chto  ta  zhdet  ih,  chto teper' na odnogo
Nikodimova nadezhda.
     - Nuzhno uznat', gde ih derzhat, kuda uvezli,  - strogo skazala ona. - Vy
mozhete pomoch' nam s pohoronami? Otmuchilas' moya babushka.
     Ona po-bab'i, po-vzroslomu vzdohnula, posmotrela na Larisu Pavlovnu. Ta
potupilas',  skazala, chto,  esli  by ee sprosili,  ona  by otca  ne pustila,
opasno sejchas.  Malo li kto prijdet,  Kamenskie  vernutsya ili fashisty, a ona
odna v chuzhom dome s rebenkom.
     Pavel   Pavlovich  suetlivo  sobiral  v  eto   vremya  svoj   medicinskij
chemodanchik.
     - Larochka, stydno. U lyudej  gore. Ty vspomni mamu. Pozhalujsta,  vspomni
hot' raz!
     On vyvel devochku na ulicu, i oni poshli k Sorinym.

     Rano utrom,  poka nemcy spali - bylo slyshno ih mernoe sopenie - Matrenu
Zaharovnu  vynesli v  sad. Elizaveta  Stepanovna hodila  na razvedku,  im ne
hotelos', chtoby kto-nibud' pomeshal ih goryu. Telo zavernuli v dve  prostyni i
nastennyj  kovrik,  obvyazali lentami. Vtroem  -  Elizaveta Stepanovna, Vika,
Pavel Pavlovich  -  tiho pronosili etot dlinnyj  torzhestvenno-pestryj  svitok
mimo  dverej, vynesli Matrenu Zaharovnu na belyj svet i  poshli po vypuklomu,
vzdybivshemusya  ogorodu,  prinesli  v  sad,  k  samomu  raskidistomu,  samomu
lyubimomu Vikoj  derevu. Ego vetki byli ustroeny tak,  chto na  nih mozhno bylo
sidet', kak v kresle.
     - Vot tam, mama, - poprosila Vika, - CHtoby sidet' zdes' u nee i dumat'.
     - O chem zhe stanesh' dumat'? - sprosil Pavel Pavlovich.
     I Vika otvetila, ne glyadya ni na kogo i ne slysha nikogo:
     - Kak otomstit'.
     Elizaveta Stepanovna, nakonec, shepnula chto-to na uho Pavlu Pavlovichu, i
tot dernulsya, zatryassya i  glaza  ego  nakalilis'. On  skinul pidzhak, shvatil
lopatu i prinyalsya kopat'  yamu,  i  esli by Elizaveta Stepanovna ne okliknula
ego, tak  i  kopal by do iznemozheniya,  do ischeznoveniya  togo zhguchego zhelaniya
kalechit' i  ubivat', kotoroe vpervye bushevalo  v nem, hirurge, spasshem sotni
chelovecheskih zhiznej.
     Kogda mogila byla vyryta, on, potnyj, v peske i listve, vybralsya naruzhu
i berezhno polozhil telo na krayu yamy. On podnyal golovu, i lico ego iskazilos'.
Vika  ne  uspela soobrazit', chto proizoshlo, kak on rvanulsya vpered,  slovno,
spotknulsya,  oni  s  mater'yu  oglyanulis', no  bylo  pozdno.  Pavel  Pavlovich
naskochil vsem svoim korpusom na nemchika, begushchego k nim po sadu, zalepil emu
v uho, tot upal navznich'.
     Pavel  Pavlovich splyunul  na  nego,  vernulsya,  no  nemchika  uzhe  podnyal
nachal'nik, oni vmeste pryzhkami podleteli k telu i zamerli. Vika ozhidala, chto
sejchas oni skrutyat vseh, Pavla Pavlovicha, ee, chto dostanut pistolety i budut
strelyat', no oni zastyli nad telom.
     Pavel  Pavlovich, kotoryj razve chto ne krichal ot gorya, razvernulsya i eshche
raz zamahnulsya, i skosil by oboih, esli by ne Elizaveta Stepanovna, povisshaya
na nem:
     - Ne nado, Pavel Pavlovich! Zastrelyut'!
     I  pravda,  u starshego oficera chernel  v ladoni  pistolet, on, razduvaya
nozdri i fyrkaya,  naklonilsya  i  vypotroshil  prostyn'  v  izgolov'e  Matreny
Zaharovny. Vika smotrela na mat' iz-za nizkih  vetvej yabloni, boyas', chto ona
ne vyderzhit. Potomu ona boyalas', chto mat' bol'she ne plakala ni razu s samogo
togo momenta, ona  slovno zazhalas' v sebe,  slovno pomutnenie kakoe  na  nee
nashlo, i vot teper' kazhduyu minutu mog sluchit'sya sryv.
     Nemec podnyalsya  i,  kak  pokazalos'  Vike,  byl  obeskurazhen.  On pozhal
plechami,  oglyadyvayas'  na  vseh. Elizaveta Stepanovna,  vidya,  kak  na  lice
oficera zaigrala suetlivaya ulybka viny, podnyala brovi i rasstavila ruki.
     - A ty, sobaka, chto dumal: zoloto  pryachem? Ali oruzhie? - poshla na  nego
Elizaveta Stepanovna, vdrug stav strashnoj, lyutoj, kakoj  nikogda eshche Vika ne
videla ee, mat' stala podnosit'  malen'kie svoi kulachki  k nosu nemca, - Vot
tebe zoloto. A to - ono i est' zoloto, to i est' moe  oruzhie - to  moya mat',
kotoruyu vy  iznasilili vchera, nehristi! Ona i est' samoe  zoloto, rodnaya moya
mat'. I cherez nee ya teper' budu ubivat' vas, gadyuki vy polzuchie.
     Ona snikla,  zarydala,  no  i  u  neponyavshego ee  slov  nemca  na  lice
poyavilas' maska sochuvstviya, poka drugoj  sidel  v storonke, opustiv golovu i
potiraya kulak.
     - Gut, gut, frau, - proskripel  starshij, - Najn vajnen! |nshuldigung! Es
tut mir lejd! ( Ne plach'te, izvinite, mne zhal')
     - Mne  tvoego mira ne  nado, - vshlipyvaya skazala zhenshchina, -  CHtob tebya
sobaki  razorvali.  CHego tebe v moem  dome ponadobilos', chego vam nehvataet,
nehristi zdurmanennye?
     Uslyshav slova  materi  o tom, chto nad staruhoj noch'yu  nadrugalis', Vika
spolzla  na zemlyu  i sidela teper' tak zhe,  kak  molodoj nemeckij soldat,  v
trave. S  neba  tyaguche  padali  zanesennye  vetrom vethie  serye list'ya, vse
kruzhilos': yabloni, lyudi,  mogila, zheltoe lico  Matreny v  prorezi, sdelannoj
nemcem, oblaka...
     Ochnulas' ona v  komnate, ryadom byla tol'ko mama, v glazah Viki  zastyli
kolkie bol'shie kristalliki slez.
     -  Mama, a  Vanya  gde? -  sprosila ona, no mat'  pochemu-to  ispugalas',
brosilas' k nej s krikom:
     - Docha, chto ty?!

     Obyknovennyj geroizm

     Ih zvali Vil'gel'm  i Verner. Vika umela ponimat' ih nemeckuyu  rech':  v
shkole u nee byla pyaterka po-nemeckomu.
     Vernerom  zvali  molodogo,  zubastogo  parnya,  okazavshegosya  ad'yutantom
vtorogo.  Predstavlyayas'  Elizavete  Stepanovne  i Vike,  Verner usmehnulsya i
vinovato skazal po-nemecki:
     - Kogda ya rodilsya, Gete eshche schitali dozvolennym poetom.
     -  Togda  ego  eshche  schitali  gordost'yu  nemeckoj nacii,  -  bolee rezko
vyskazalsya kapitan Klosser, Vil'gel'm Klosser.
     Elizaveta Stepanovna  ispodlob'ya smotrela na nih, ne ponimaya ni  slova,
krome  imen. Vika ponimat'  ne staralas',  no  naschet Gete i geniya  nemeckoj
nacii  ona ponyala. Ona  pomnila  kadry  kinozhurnala o  tom, kak fashisty zhgli
knigi. Ona tol'ko ne ponyala, hvalyat li eti svoego poeta ili hulyat.
     -  Poshli  my,  chto li,  - poprosilas' Elizaveta Stepanovna, -  gotovit'
nado.
     Posle smerti Matreny Zaharovny proshlo tri dnya. Pavel Pavlovich bol'she ne
zahodil, no Vika  znala, chto  nemcy nichego ne sdelayut  emu: ne  takie uzh oni
sil'nye, eti fashisty. Otberi pistolet i mozhno kosit' kosoj.
     - A zdorovo vy ih, - govorila ona Pavlu Pavlovichu, zabezhav na sleduyushchij
den', uznat' pro Kamenskih, - levoj, pravoj.
     - Besstydstvo,  a ne zdorovo!  - provorchala  obizhenno  Larisa, - CHuzhogo
otca ne zhalko, a esli by ego ubili?
     - Ne ubili  by, Lyalya, - samouverenno otvechal Pavel Pavlovich, horohoryas'
pered Vikoj, - kishka, tak skazat', tonka. Pravil'no ya govoryu?
     -  Pravil'no,  Pavel  Pavlovich, -  kivala  Vika, - A pro  Asyu nichego ne
izvestno?
     Pavel Pavlovich tryas podborodkom, opuskal vzglyad.

     Prijdya k  nim eshche  cherez  den', Vika natknulas'  na  nemcev.  Ona,  kak
obychno, po ostorozhnosti zashla s ogoroda,  vyyurknula iz-za  ugla, hotela bylo
vbezhat' na verandu, no pered nej na  verhnej stupeni voznik zevayushchij tolstyak
v  forme esesovca. On  chto-to  vyazkoe  kryaknul  ej, poshlo ulybnulsya, i  Vika
opromet'yu pobezhala domoj.
     Oni s mater'yu ostalis' vdvoem. Sosedi redko  obshchalis' drug  s drugom, u
vseh  na poselenii byli oficery komendatury, raspolozhivshejsya  kak raz v  teh
dvuh kamennyh domah, chto stoyali na spuske ot razvilki k ulice Radio.

     Nachalas' bab'ya  osen'.  Vika  sidela v  sadu na  tolstoj  gladkoj vetke
yabloni,  s zakamenevshej  yablochnoj  tyanuchkoj,  vspominala  babu Motyu, stanicu
Temirgoevskuyu,  eshche tu, v rannem detstve,  kogda  ona  gostila u  babushki  i
dedushki v bol'shom srube, gde vse pahlo  drevesnymi zapahami,  banej, lipovym
chaem i  pryanikami  odnovremenno.  Ona zapomnila  etot  dom neobitym  doskoj,
zolotisto-ryzhim vnutri, s vysokimi potolkami, takimi vysokimi, chto kazalos',
sam bogatyr' Il'ya Muromec umestilsya by v tom dome. Krugom eshche lezhali struzhki
da opilki, eto dedushka Stepan nanosil na  podoshvah valenok iz saraya, gde  on
masteril kon'ka.
     Vospominaniya  sami peretekali v  ee golovu iz vozduha, pahnushchego dymomu
Matreninoj  mogily  s  yablochnym  krestom. Gde-to na  sosednih ogorodah  zhgli
listvu.
     Ona vspominala, kak ee krestili.  Ona teper' i ne znala, gde tu cerkov'
nashli v okruge, tol'ko vveli ee babushka s  dedushkoj v temnuyu malen'kuyu zalu.
Ogon' pobleskival  iz-za bol'shoj ikony,  otgorazhivayushchej odnu chast' cerkvi ot
drugoj.  Plamya  otrazhalos'  na  derevyannom,  krytom  zolotom  altare,   tozhe
malen'kom, hot'  i  v  tri  ryada. Cerkov' byla nizen'kaya, malovmestitel'naya.
Pomnit ona sebya  slovno so storony, vot ona  sovershenno golen'kaya,  puzo  ot
goloda torchkom  torchit, azh  pupok vypiraet,  a  potom v rubashke po koleno, v
tazu bol'shom stoit. Sverhu l'etsya holodnaya voda i vodu tu hochetsya vypit',  a
v rot ona  ne popadaet,  otklonyaetsya  ot  chuba i  l'etsya  na batyushku.  Sboku
Matrena stoit i umilyaetsya. Tol'ko eto sovsem drugaya Matrena, ne eta.
     Baba Motya togda byla, kak teper' mama, molodaya, polnaya zhizni, statnaya i
zagorelaya, kak nalitoe yablochko.  Deda pomnila  ploho:  u nego byla  pushistaya
borodka, sovsem sedaya, ochen' myagkaya, ona  zanaveshivala vse ego lico, Vika ne
mogla vspomnit' ni ego oblika, ni vyrazheniya lica, ni glaz, no pomnila golos.
Golos u deda byl  laskovyj, takoj zhe myagkij  kak  boroda i  usy, govoril  on
ochen'  medlenno,  vsegda  ulybalsya i  rasskazyval  im  s  Vanej  skazki  pro
Slov'ya-razbojnika i eshche pro Ruslana i Lyudmilu.

     K  nej  podhodil  nemec, tot, chto  postarshe,  elegantno vytyagivaya nosok
chishchennogo botinka i vykovyrivaya odnim nogtem gryaz' iz-pod drugogo. Navernoe,
on gulyal po sadu i uvidel Viku.
     Ona nastorozhilas'.
     - Zagoraete? - sprosil on po-nemecki, ne trebuya otveta.
     -  Ne  rabotaete? - sprosila Vika tozhe po-nemecki,  starayas'  podbirat'
slova poproshche.
     - O,  devochka znaet po-nemecki! Nam  nuzhny takie lyudi, - obradovalsya on
sderzhanno, - Vy ne  hotite rabotat' v  kancelyarii zhandarmerii? |to vash shans,
podumajte.
     - Vy  ochen' bystro  govorite, -  spokojno  otvetila  Vika, oskorblennaya
predlozheniem rabotat' na okupantov, -  Esli by ya vashu mat' ili babushku ... -
ona ne mogla podobrat' slova, - ...ubila, vy by stali na menya rabotat'?
     Nemec vpilsya v nee glazami, soobrazhal, staralsya osoznat',  pravil'no li
on ponyal. I vdrug on  nagnulsya k nej, shvatil ee dvumya rukami za plechi, stal
tryasti:
     -  Tvoe delo pomalkivat',  devushka.  Tvoe delo  -  lyubit'  svoih  novyh
hozyaev, ublazhat'. I ni o chem ne sprashivat'. Tebe ne polagaetsya. I ne pytajsya
otkryvat' rot, tebe yasno? I voobshche, tvoya sestra vse pridumala, - dobavil on.

     Mat'  dolgo ne mogla peremenit' v  svoej dushe to, chto uzhe  zatverdelo v
nej, ne verila, otnekivalas', otbivalas'.
     - No, mama, neuzheli ty ne ponimaesh', chto  ty  zazrya  sebya korish', zazrya
terzaesh'sya!
     Mat' otvorachivalas', iskosa glyadya na doch':
     - A ty pochem znaesh', chto ya sebya koryu?
     - Nu, chto zhe ya slepaya? Tret'ego dnya ty im v sup plyunula,  davecha, topor
pod krovat' sunula, chto dal'she-to?
     - Dal'she verevku  najdu i ... begi v  gory,  ot  menya  proku netu, odni
ubytki. Mat' izvergam na rasterzanie brosila, eto ved' ya ee ubila, ya...
     Vika ugovarivala Elizavetu Stepanovnu, govorya ej, chto ne mogli oni, chto
pokazalos'...
     -  Mezhdu prochim, oni nas  s toboyu  za  sester prinyali,  -  pytalas' ona
rasshevelit' mat', - ili ty ochen' molodaya u menya, ili ya sostarilas'.
     - A mozhe  i vzapravdu, - medlenno skazala Elizaveta Stepanovna, - mozhe,
vsya eta zhizn' ee v mogilu svela, ne dala starost' posmotret'.

     Vika  ne  poshla  rabotat'  v  zhandarmeriyu,  zapasov  edy v podpole  eshche
hvatalo, mat' obshivala sosedskuyu nemchuru, brala s nih den'gi.
     Vika ponyala, chto i pri nemcah mozhno bylo vyhodit' dnem na ulicu, hodit'
v  zdanie shkoly, gde  inogda sobiralis'  ee odnoklassniki,  chelovek pyat', ne
bol'she.
     - Pet'ka Romanov, Rafiz Sejfulin, Aza Kirichenko, Vovchik, Lenka Gagarina
uehali s roditelyami  v Tashkent,  za Ural, na sever, -  povedali ej napereboj
mal'chishki,  -  drugie,  Fedya,  tvoya Marusya,  Len'ka -  govoryat  v  gorah,  u
partizan.
     Vika  rugala  sebya  za  to,  chto  ne dodumalas'  ona  pro partizan,  ne
podskazala materi, Kamenskim. Konechno, ne dali by im  propast', esli  by oni
ushli vovremya v gory.
     Nikto iz rebyat  ne  znal, kuda uveli evrejskie  sem'i, gde ih soderzhat.
Odno uspokaivalo, massovyh rasstrelov eshche  ne bylo, rebyata  begali smotret',
kak veshayut vtorogo  sekretarya rajkoma, paru raz fashisty ustraivali pogromy v
domah  kommunistov,  zhenu  nachal'nika  porta  uveli  v  verhnij  poselok,  v
zhandarmeriyu.
     -  Vseh vmeste  ih  kuda-to  otveli, -  razmyshlyal  komandir  ih  klassa
smuglyavyj,   rassuditel'nyj   Renat   Lavochkin,   -   vseh   lic   evrejskoj
nacional'nosti proveli po Podolu tuda kuda-to, k vam, - on kivnul na Viku, -
na ulicu Radio.
     Oni  sideli  za  shkol'nym  ambarom,  na  ploshchadke,  usypannoj  solomoj.
Ploshchadku etu  obramlyali so  vseh  storon  kusty, rebyat ne bylo  vidno  ni  s
futbol'nogo  polya,  ni iz  shkol'nyh okon, ni  s dorogi,  prohodivshej  sovsem
ryadom.
     - Renatik, no ved' u vseh u nas v domah zhivut nemcy, - predozhila  Vika,
- Neuzheli nikak nel'zya cherez nih uznat'. Vot u tebya, kak s nimi?
     -  U menya s nimi ne mozhet byt' nikak,  - otrezal Renat, - Oni menya  uzhe
dva raza izbili, kogda ya za mamku vstupilsya. I sozhrali vse za pyat' dnej.
     - Da  my i nemeckogo ne ponimaem, - pokachala golovoj Letochka Nivinskaya,
- mne Violetta trojku po nemeckomu ele vyvela.
     - |h  ty!  - pristydil Renat, -  Vot teper'  kudahtaj! Kak  zhe lyudyam-to
pomoch'?
     Vika  uzhe  obdumyvala  eto  davno.  Ona  myagko  podbiralas' k  kapitanu
Klosseru, paru raz prosledila za  nim, kogda on utrom shel na sluzhbu. Rabotal
on v zhandarmerii, v pravom kryle: Vika videla ego v okne.
     - Vot chto,  -  zadumchivo  progovorila ona,  - a esli napryamuyu  razgovor
zavesti. Tak,  mol, i tak,  podruzhka... Mozhet,  znaete...  Nu, podkupit' tam
chem-nibud'...
     Renat i Sasha Onoshenko vnimatel'no posmotreli na nee.
     - CHem?
     - Da, podkupat' nechem. I opasno. No ya poprobuyu pogovorit'.
     -  Skazhi,  chto  ona  tebe  dolzhna  kol'co vernut',  togda  oni  bystrej
soglasyatsya, korystnye uzh bol'no, svolochi.
     Renat ne smotrel na nee, vodil raskosymi glazami po drugim rebyatam. Ego
rezkie vostochnye cherty lica nravilis' Vike.
     - Poprobuj prikinut'sya etoj... kochergoj, - posovetoval Onoshenko.

     Kapitan  Klosser  prishel vecherom  pozzhe  svoego  podchinennogo. Tot  uzhe
pouzhinal, mat' begala v ih komnatu s chugunkami, nemcam polyubilos' ee zharkoe.
V  dome vkusno pahlo  zharennym  lukom  i salom, tushennym myasom.  Vika gryzla
yabloko, pritaivshis' za malen'kim oblezlym saraem. Nikakih sinih korov uzhe ne
bylo na ego stene, tol'ko razmyvy ot  oblakov  i sinie podteki, peekrasivshie
dazhe travu pod doskami.
     Kogda Klosser pokazalsya nad kalitkoj sovsem stemnelo.  Pishchali poslednie
osennie cikady v nochnyh kronah.  Belyj  vorotnichok nemca  fosforiciroval nad
dorozhkoj.
     -  Dyadechku  nachal'nik,  dyadechku  nachal'nik,  - shopotom pozvala  Vika  i
perestroilas' na nemeckij, - Pomogite mne, pozhalujsta.
     Ona byla dovol'na  svoim nemeckim, volshebnoj  vozmozhnost'yu  govorit' na
chuzhom  yazyke tak,  chtoby  bylo ponyatno.  No ona nenavidela sam etot yazyk. On
kazalsya ej istochnikom zhestokosti i verolomstva.
     Kogda  Klosser ostorozhno priblizilsya k  sarayu,  ona ponyala, chto vlipla.
Klosser byl p'yan. On shatayas' naklonilsya k nej i progovoril:
     - A eto ty, malen'kaya chertovka. CHto tebe nuzhno?
     On potyanulsya k nej obeimi rukami, uhvatil za plechi i stal prityagivat' k
sebe.
     Otstupat'  bylo  nekuda.  Ona  uvernulas'  i  otskochila  na  bezopasnoe
rasstoyanie.
     - Ah, ty hochesh' igrat'?
     - Dyadechko  Klosser, - propela  Vika zaunyvno,  - U  menya  v shkole  odna
devochka otobrala knigu, ne otdala. A devochku tu kuda-to zabrali. Vy zabrali.
Neuzheli nichego nel'zya sdelat'?
     - Kakuyu knigu? - nasupil brovi  kapitan, i povernulsya, zhelaya nemedlenno
najti i nakazat' provinivshuyusya.
     Vika  sudorozhno podbirala nazvaniya,  no  vse  bylo  ne to. I vdrug  ona
vspomnila o Vernere.
     - "Faust"! "Faust" Gete, - pochti prokrichala ona.
     P'yanyj kapitan podnyal pered nej ukazatel'nyj palec.
     - |to nel'zya! Gete zapreshchen. "Fausta " nado najti i unichtozhit'.
     -  Vot, vot,- podhvatila Vika,  -  Najti.  Nado  najti prezhde vsego moyu
shkol'nuyu podrugu, gospodin kapitan.
     - Ona sbezhala? Ona komsomolka? - vzrychal Klosser.
     - Net, ona evrejka,  i  vy  ee kuda-to  arestovali, - progovorila  Vika
speshno i dobavila po-russki, - Baran neotesannyj!
     - A! Ist jorgen! Pif-paf!
     Vika  pochuvstvovala,  chto eshche odno mgnovenie - i ona razmozhzhit Klosseru
golovu vot etoj vot palkoj ot lopaty.
     - Kom cu mir! Pojdem!- Klosser sdelal vypad v ee storonu, shvatil ee za
ruku i potashchil k kalitke! Budem vmeste iskat' tvoya podruga i ubivajt ee.
     - Bystro  zhe vy po-russki  nahvatalis', - Vika  popytalas'  vysvobodit'
ruku, no Klosser cepko vpilsya, da eshche za taliyu priderzhival.
     Oni vykatilis' na  dorogu, i Klosser,  kotoryj  p'yanel  na  glazah  vse
bol'she i bol'she, potrusil vniz k zhandarmerii,  ne vypuskaya  Vikino zapyast'e.
Vika bezhala za nim, i inogda ej prihodilos' podtalkivat' kapitana, chtoby tot
ne zavalilsya na nee.
     - Kakoj  horoshij devochka! -  krichal  on,  - Ty budesh' umnica! Pojdem so
mnoj! Kom! Kom!
     Ej  na  mgnovenie  rashotelos' iskat Asyu, vdrug pochudilos', chto nikakoj
Asi Klosser ne pokazhet, a tol'ko poizdevaetsya. Oni s容hali so sklona,  ryadom
s  derevyannoj  lestnicej.  Klosser  ele  uderzhivalsya  za  perila  so storony
zemlyanogo spuska.
     Vika  reshila, chto  on  vedet  ee  v komendaturu,  poproshchalas' s zhizn'yu,
prigotovilas' k pytkam i izbieniyam.  Da ona  sprosila  sebya, gotova li ona k
boli, i  prislushalas' k sebe. Ne bylo  v nej ispuga. Svet v zdanii ne gorel.
Tol'ko nad  vhodom  mutno  zhelteli lampochki i  v kabinete dezhurnogo svetilsya
nochnik.
     Poka ona  proshchalas' s zhizn'yu, Klosser dernul ee v drugom napravlenii, v
storonu doma Kamenskih.  Vika, kak vozdushnyj sharik poletela za nim vniz. Oni
prosemenili mimo Asinogo doma  i neozhidanno Vika ponyala, kuda  Klosser vedet
ee.  Tam,  nad  hodzhokskim  kotlovanom  svetilos'  nebo.  Poselok  ne  spal,
slyshalis'  zvuki poezda,  zvyakaniya v portu, tam goreli prozhektory. Iz centra
poselka vyhodil  zhestkij shirokij stolp sveta, on  dvigalsya  po nebu,  i Vike
pokazalos',  chto stolp  etot  upiraetsya v  nevidimyj  potolok,  navisshij nad
kotlovanom.
     Vskore  pokazalsya  mrachnyj  prizrak  Uspenskoj  cerkvi. Pered nej gorel
ogon' kostra, teni  prygali po stenam,  svet ognya  to  raspolzalsya  po vsemu
obluplennomu boku cerkvi, to slizyval sam sebya i svorachivalsya.
     Vokrug cerkvi  raspolozhilis'  fashisty.  Dvoe sideli pryamo na stupen'kah
kryl'ca, kto-to igral na gubnoj garmoshke.
     - Stoj zdes', - prikazal Klosser.
     On  poshel  pokachivayas' k  naryadu,  Vika  smotrela, kak perezhimayutsya ego
zhenskie yagodicy, otkrytye zadravshimsya myatym formennym pidzhakom.
     - U, strel'nut' by po tvoemu tolstomu fashistkomu zadu!
     On otkryl pered nej dveri  sobora, prosunul vnutr'  fakel. Vika zashla v
temnotu, ognennye bliki probegali po licam spyashchih vpovalku lyudej. Pervoj ona
uznala pozhiluyu sosedku, kotoraya spasla ej zhizn' nedelej ran'she.
     Kto-to  pripodnyal golovu: papin  zavhoz, Vika uznala i ego yajceobraznuyu
golovu s zavitkami po krayam.
     Asya spala v obnimku s mater'yu, obe oni lezhali vozle ambrazury - na krayu
propasti. Nemcy,  ochevidno, ponimali, chto nikto  ne pobezhit cherez etot laz -
slishkom otvesnyj, pochti vertikal'nyj sklon vel v dolinu.
     - Nu, nashla, - sprosil Klosser po-nemecki?
     Vika otricatel'no pokachala golovoj.
     - Oni vse budut pif-paf!
     Nemec pricelilsya pal'cem i, proisnosya "paf, paf", strelyal v lyudej.
     - Za chto? CHto oni sdelali?
     - Oni predali Hrista! - byl otvet, - ih vseh rasstrelyayut.
     Steny  nadvigalis'  na  Viku,  ona  chetko  razlichila  fragmenty fresok,
prikrytye  gryaznoj  shtukaturkoj, ran'she ona  ne videla eti  izobrazheniya  nad
oknami,  ona  eshche raz vzglyanula  na Kamenskih.  Mark Semenovich berezhno ukryl
golovy  svoih  zhenshchin rukoj,  drugoj nakryl ih, slovno boyalsya prosnut'sya uzhe
bez nih.
     Klosser vynes iz pomeshcheniya fakel i pozval Viku.
     Ona  pobezhala  domoj, kak tol'ko  cerkov' skrylas' za povorotom dorogi.
Klosser ne pognalsya za neyu.

     Pavla  Pavlovicha Vika podsteregla  v ogorode, u  tualeta. Okliknuv ego,
ona  rasskazala o  vcherashnem,  o Kamenskih, o  polusotne lyudej, tomyashchihsya  v
cerkvi nepodaleku.
     Pavel  Pavlovich zametno pohudel za poslednee vremya, kozha na nem visela,
on byl bleden i rasseyan.
     - Detochka, takih veshchej bol'she ne predprinimaj, eto ty ne mozhesh', eto ty
ne v silah.
     -  Pavel Pavlovich, ya v  silah, v silah. Pavel  Pavlovich,  zdes'  gde-to
dolzhna byt' biblioteka, to est' cerkovnye dokumenty, monastyrskie...
     - V poselke mozhet i ne byt', eto zhe dela takie... A zachem?
     - Hody,  ponimaete.  Asya  rasskazyvala, chto cerkov'  eta  byla  glavnoj
hramovoj  cerkov'yu  monastyrya, vy  ne  videli,  tam na  pod容me  dazhe  korni
monastyrskoj steny sohranilis'. Tam lazy dolzhny byt', dorogoj, zamechatel'nyj
Pavel Pavlovich!
     Hirurg zakusil gubu, zakival sam sebe.
     - Kak zhe ih iskat'?
     Vikin mozg rabotal virtuozno.
     - Mozhet, sprosit' u staren'kih, kto zdes' davno zhivet, kto do revolyucii
zdes' zhil?
     - Aj, umnica.

     Stali iskat' starozhilov Hodzhoka. Pomog Sasha Onoshenko. Ego sem'ya  zhila v
Hodzhoke ispokon vekov, kogda eshche  rechka podhodila k samomu verhnemu poselku,
tak govorila emu prababka.
     On privel Viku k sebe, v  nizkuyu pokosivshuyusya hibarku, pol  kotoroj pod
nogami ne tol'ko prominalsya, no i bukval'no shatalsya, kak kacheli.
     - Stoj, a fricy? - shepnula Vika, perestupiv bylo porog.
     - Net sejchas nikogo, vse na vyezde. Oni chto-to  stroyat za sadami, v toj
storone, gde starye shahty.
     Sasha  Onoshenko, za nim  Renat voshli v  temnyj koridorchik, proshli vpered
Viki v ugol, gde okazalas' dver'.
     - Oni v tom dome zhivut, - dobavil Renat, - Idi ne bojsya.
     Prababka  Onoshenko  byla  dejstvitel'no  drevnyaya,  to, chto  nado.  Sasha
pristupil k nej ot poroga, ne dav staruhe razglyadet' voshedshih.
     - Babulya, vot monastyr' byl v verhnem poselke...
     Staruha, toshchaya,  chernolicaya  ot  starosti, kak steny  doma, s garmoshkoj
morshchin  i zametnym  pushkom  nad verhnej  guboj,  pahnushchaya  vethim  truhlyavym
derevom, posmotrela na Viku i vdrug bystro skorogovorkoj stala ob座asnyat'.
     - Na utese, vona tam, a kak zhe, znamenityj Uspenskij monastyr', tuda do
revolyucii so  vsego Kavkaza i azh s Dona  pravoslavnye  shodilisya. Pomnyu, byl
tam nastoyatelem svyatoj  Filaret,  lechil  lyudej, lyudi  k nemu  mesyacami zhdali
chered.  A  on,  batyushka,  laskovo  posmotrit,  s  dobrym serdcem  vyslushaet,
govorit, idi, matushka,  domoj, molis', vse  tebe vozdastsya.  Sam Gospod' Bog
cherez nego chudesa tvoril, Filaretom ego zvali. On i shoronen tam, v peshcherah.
     Vika  napryagla sluh  do  boli  v  skulah,  vpilas' v  babushku  Onoshenko
glazami.
     - A gde zhe eto?
     - Ne vremya sejchas k chudotvorcu hodit', hotya ono to i nado ba.
     Vika prisela na kortochki vozle starushki, polozhila ej ladoni na koleni.
     - Ish' chernoglazaya, tvoya chto lya, Sanek?
     Sasha  Onoshenko  smutilsya,  skazal, chto Vika  ego odnoklassnica, a Renat
Lavochkin revnivo sledil za tem, kak dvigayutsya ego vlazhnye yarkie guby.
     - Babushka, a hody te mozhno najti? Vy sami tam byli?
     - Hodili. YA-to pered revolyuciej, v ampiralisticheskuyu, zamuzh  vyshla. Tak
hodila prosit', chtoby muzha mavo ne ubilo na fronte. Tyazhelaya ya byla.
     Babushka Onoshenko gladila ruki Viki, pohlopyvala po nim.
     - Pomogla mogilka  starca Filareta. Zahodili my,  pomnitsya,  cherez laz,
chto na verhnem trakte.
     - |to kakoj zhe takoj verhnij trakt?
     - CHto na selo Verhov'e vedet. Tam noncha lekarnya.
     Tut Vika  uzh i sama vspomnila, chto videla - videla!  ona  etot  vhod  v
peshchery.
     - Znayu,  znayu, gde eto! - uverenno skazala ona, - Tak chto  zhe, babushka,
ot togo hoda mozhno i v sam monastyr' probit'sya?
     - Ne znayu, milok, ne znayu. My-to probivalisya.

     Pavel Pavlovich lezhal v ovrage licom k doroge, smeshno vysovyvaya golovu.
     Vika  polzala po polyane, uhabami shodivshej vniz, starayas' najti tu yamu,
v kotoruyu popala, ubegaya ot fashistov. Parni iskali v drugoj storone.
     Vot  on, laz: chernyj pahnushchij chernozemom  vhod,  slovno  l'vinoj grivoj
obramlennyj suhoj travoj i kornevishchami.
     Ne dozhidayas' Pavla Pavlovicha i rebyat, Vika nacepila platok, nagnulas' i
palkoj nashchupala: stupeni.  Ona prisela i  spustila nogu. Okazavshis'  vnutri,
ona zazhgla spichku. K ee udivleniyu,  steny  zdes' byli ne  zemlyanye, a serye,
pohozhie na cement. To li  eto pobelennyj pesok, to li belaya glina. Sverhu, s
potolka  svisali  tonyusen'kie  korni  trav.  Moroz  po   kozhe   probegal  ot
odinochestva,   vot   ona  smogla   vstat'  v  polnyj  rost,  zazhgla   svechu,
predusmotritel'no  vzyatuyu iz doma Onoshenko, poshla vpered. Vperedi  i  pozadi
stoyala neproglyadnaya mgla.
     Naverhu vse pritihli: po  doroge proezzhali motociklisty. Pavel Pavlovich
ponyal,  chto te sboku mogli ego zametit', ovrag vyhodil pryamo na bokovoj vid.
No nemcy  proehali,  ne obrativ vnimaniya na ryzhij holm  i  pryachushchihsya  v ego
listve lyudej.
     - Vichka! - pozval Renat, - Vichka, ty gde?
     No Vika ne slyshala, ona  byla  v  etot mig kak raz pod nim, na  glubine
metrov dvadcati.  Ona shla po zhestkomu suhomu polu, ledyanoj vozduh obdaval ee
dyhaniem potustoronnego mira.
     Poka hod byl pryamoj, odnolinejnyj, Vika predstavlyala kuda on vedet  ee,
chto sejchas  tam  nad nej,  i  ubezhdalas' v tom,  chto hod soedinyaet etu chast'
holma  s  monastyrem.  Ej prishlos'  neskol'ko  raz  spustit'sya  po  zemlyanym
stupenyam, ona  okazyvalas'  na  prostornyh  ploshchadkah i  spuskalas'  dal'she,
popadaya snova v koridor. Vskore poshli otvetvleniya, kel'i - ona prosovyvala v
temnye proemy svechu, v sharoobraznyh malen'kih pomeshcheniyah vidnelis'  zemlyanye
nary. Pahlo vlazhnym gipsom, vse krugom bylo pusto i zhutko.
     Strashnee bylo v uzkih prostenkah, chem nezheli v bol'shih svodah podzemnyh
hodov. Spustya  dlitel'nyj promezhutok  vremeni, skol'ko  ego  proshlo,  ona ne
ponimala, hod  neozhidanno  povel  ee naverh.  Ona uzhe okochenela, goleni ee i
lodyzhki  v   belen'kih   noskah   pokrylis'   murashkami  i  ne   chuvstvovali
prikosnoveniya.  Vika  po  stupenyam podnyalas'  vverh i obnaruzhila pered soboj
stenu  i dver'  v nej. Dver'  byla derevyannaya, skvoz'  shcheli probivalsya belyj
yarkij svet i teplye strujki vozduha.
     Ona popytalas' otkryt' ee, no dver' ot legkogo prikosnoveniya podalas' i
stala padat' na Viku.  Ostupivshis', ona  snachala upala navznich' i pokatilas'
po stupenyam v temnotu, dver', dogonyaya ee, bol'no bilas' o ee boka.
     Vse krugom  osvetilos'.  Kogda  ona  podnyala okrovavlennuyu  golovu, ona
uvidela tol'ko nebo. Ej pokazalos', chto ona na vershine samoj neveroyatnoj  po
vysote gory, i obratnogo puti net.
     Razodrany byli ne  tol'ko tufli, plat'e i kosynka,  no i ee kolenki, iz
guby hlestala krov'.
     Ona  vspomnila,  chto ne vstretila po doroge mogily chudotvorca Filareta,
inache by  on pomog  ej najti podhod k soboru. Tiho stupaya,  ona podnyalas'  k
otverstiyu, legla, vysunula svoi  kosichki, podstegnutye lentochkami  k  svoemu
osnovaniyu, naruzhu i zastyla ot vostorga i zhuti.

     |to  byla hodzhokskaya  kotlovina. Tuman  prostiralsya nad rekoj,  znachit,
bylo eshche utro. Vike kazalos',  chto  proshlo mnogo let  s  teh  por,  kak  ona
spustilas' v peshcheru, i vot on, rezul'tat. Pod nej shla vniz sovershenno pryamaya
stena, vverhu  - ona  popytalas' zadrat' golovu -  vverhu gora zakanchivalas'
metrah v  dvuh ot nee, no  dotyanut'sya do etogo verha bylo  nevozmozhno.  Vika
udarila kulakom po  zemle i bespomoshchno zarevela,  rastyanuv  zapekshuyusya gubu,
guba tresnula i ona pochuvstvovala solonovatyj privkus krovi vo rtu.
     Ej pokazalos',  chto ona uslyshala golosa. Ona  perestala shevelit'sya, da,
eto byli  zvuki chelovecheskogo  golosa. Vika  eshche prislushalas': net, govorili
po-russki.
     Golosa, kazalos', shli s neba,  pryamo nad  neyu vorkovali  lyudi,  golubi,
duhi... Ona prismotrelas' k potolku,  k svodu peshchery. Po perimetru pomeshcheniya
vidnelis'  kirpichnye  osnovaniya  kakogo-to stroeniya. Kakaya-to belaya  poloska
vidnelas' pryamo nad golovoj Viki. Ona podnyalas'  i uvidela, chto naverhu, nad
nej, ne  zemlya, a doski.  Poiskav podstavku, ona nashla yashchik, vstala na nego,
prosunula svoj vzglyad v  shchelku.  |to byla cerkov'.  Ona  pobezhala  k opasnoj
goluboj ambrazure.
     -  |j,  -  shepotom prokrichala ona,  snova vysunuvshis' iz  proema, - |j,
slyshite!
     Golosa zamolkli,  chto-to shmyaknulos' na  travu. Ona uvidela  lico  Sof'i
Evgen'evny.
     - Vika! CHto ty delaesh', kak ty zabralas'? Asya! Asya!
     Ona uvidela nad soboj blednoe lichiko, neuznavaemoe, obrechennoe.
     - Tishe! Asya! Vam nado spasat'sya. Vsem. Zdes' peshchery, hody, pomnish'?
     -  Mark,  idi syuda, -  zasheptala  Sof'ya  Evgen'evna, - net,  luchshe  idi
storozhi, storozhi nas.
     -  A  u nas tut  utrennij  mocion, -  grustno poshutila Asya,  -  Privet,
podruzhka.
     -  Znachit, tak.  Hvatit  boltat'. Idite ishchite vhod v  podpol. V krajnem
sluchae razbirajte doski. Ne segodnya - zavtra vas povedut na rasstrel!
     - O-o, -  zarychala Sof'ya  Evgen'evna, - Net! Oni skazali, chto perevezut
nas v drugoe mesto, tipa obshchiny, poseleniya...
     - YA vam govoryu. Vy Hrista prodali. |to ya dlya yasnosti.
     Sof'ya Evgen'evna pozhala plechami:
     - Esli by my prodali Hrista, my by byli  ochen'  bogatymi. Pochemu zhe  my
zhivem v nevole? Mark, ty slyshish', chto ona govorit, nado razbirat' pol.
     Golovy ischezli, slyshno bylo, kak Sof'ya Evgen'evna probiraetsya cherez laz
obratno  v  cerkov', hodit nad golovoj  Viki. Na ee  probor  poletel  pesok.
Vnezapno kto-to navalilsya na nee  szadi i serdce ee uhnulo v pyatki. V glazah
stalo temno i ona poteryala soznanie.
     Proshlo minut desyat', poka Pavel Pavlovich privodil ee v chuvstva.
     -  Kak  zhe  ty  tak  neostorozhno,  -  ukoryal  on  Sashu,  - Ona  stol'ko
naterpelas'! A ty! YA, vzroslyj muzhik, odin by poboyalsya, a  ona ... kak budto
chuvstvo opasnosti otsutstvuet!
     -  A  tak  byvaet?  Vot  zdorovo! -  ahnul  Renat. - A chego zhe ona Sanyu
ispugalas'?
     - Nu, vo-pervyh, nervnoe perenapryazhenie, vo-vtoryh, delo mozhet byt' i v
Sashinom oblike,  a potom, v usypal'nice  nastoyashchego svyatogo, ryadom s moshchami,
vse chuvstva prosypayutsya!
     Na  etih  slovah  Vika  stala  priotkryvat'  glaza,  i pervoe,  chto ona
uvidela, byl skelet,  slegka  prikrytyj  istlevshej parchoj,  na  pristupke za
spinoj Pavla Pavlovicha.  Ona  teper' uzhe i  ne mogla  tochno skazat', Sasha ee
napugal, ili eto byl kto-to drugoj, kto-to eshche...
     S treskom otlomilas' doska nad golovoj Pavla  Pavlovicha. Ona prisel  na
kortochki, prikryl golovu ladon'yu. Nad nimi stoyali lyudi.
     -  A gde  ostal'nye, - vdrug  sprosila Vika,  - Vas  zdes' noch'yu bol'she
bylo.
     Vse molchali.
     - A gde tetya Tosya? A gde Lev Borisovich?
     Nikto ne otvetil ej.
     Bystro,  po-odnomu sprygivaya v podpol, na  myagkuyu muchnuyu zemlyu  peshchery,
lyudi prohodili mimo nih, mimo moshchej svyatogo chudotvorca Filareta i ischezali v
chernom uzkom koridore.
     - Asya, gde moya Asya, - nastorazhivayas'  vse  bol'she i  bol'she, sprashivala
Vika, vse eshche lezhavshaya na stupen'kah, vedushchih v nebo.
     Poslednim sprygnul mal'chik let pyatnadcati, kotorogo Vika nikogda ran'she
ne videla. On skazal:
     - Begite, rebyata. Skoro  nas hvatyatsya. Nogi nado  delat'.  A  tu sem'yu,
kotoraya  utrom po krayu obryva gulyala, srazu, kak  oni  pro  vas  rasskazali,
zabrali fricy,  vyveli  iz  cerkvi.  Eshche s nimi neskol'ko  chelovek.  Nu,  ne
stojte, uvedite zhe ee.
     Vika eshche dolgo borolas',  pytayas'  obratno podnyat' i otodvinut'  dosku,
brosayas'  v  laz, starayas'  vylezti  naruzhu  cherez proem v  stene.  Vystrely
naverhu prozvuchali, kogda ona smirilas' i dala sebya uvesti.


     Pavel Pavlovich privel ee  domoj. Oni  shli otkryto, po doroge, navstrechu
bespokojno  pronosivshimsya  mimo gruzovikam.  Gde-to so  storony  Kubani,  so
storony Krasnodara uhali raskaty gromovyh  orudij, Vike dazhe  kazalos',  chto
veter donosit mnogotysyachnoe "Ura!", protyazhnoe, osterveneloe!
     Ona proshla mimo svoego doma i napravilas' dal'she, Pavel Pavlovich reshil,
chto ona hochet k nemu, posidet'  v  ih dome, poka ne  otojdet ot proizoshedshih
sobytij.
     - Ne boish'sya? Tam bol'shie chiny, polkovnik |S|S, ad座utanty ego.
     - My nezametno.
     - Nu, pojdem, moya horoshaya, Larisa s  malyshkoj nam  chajku nal'yut, grenki
ispechem.
     - Pochemu vy ne  uehali, mozhet byt', Kamenskie by s  vami uvyazalis'  by.
Teper'  ih net. Sof'ya Evgen'evna byla  horoshej uchitel'nicej, dobroj.  A Mark
Semenovich, on byl horoshim vrachom?
     Pavel Pavlovich kivnul i poshel vo dvor, ostaviv otkrytoj kalitku.
     Vika mashinal'no  proshla mimo, ostanovilas' tol'ko u poslednego uchastka.
Ona nadumala pojti vpered, k cerkvi, posmotret', chto tam proishodit.
     Poskol'ku  so  vremeni  pobega  zaklyuchennyh  proshlo  uzhe chasa  dva, ih,
konechno, davno hvatilis', ocepili dolzhno byt' mestechko.  Ona vyglyanula iz-za
bokovyh,  samyh dal'nih  stvolov, otkryvayushchih  polyanu, uvidala,  chto  polyana
pusta. Znachit,  fashisty uehali  otsyuda.  Nechego im  bol'she zdes' delat'. Ona
podoshla k cerkvi. Koster eshche teplilsya, ot nego  shel vanyuchij rezinovyj zapah.
Ona stala obhodit' sobor po  krayu holma, s trudom nahodya mesto, gde mozhno by
postavit'  stupnyu,  doshla do mogil'nyh  krestov, legla  na zemlyu.  Otkrytogo
otverstiya na  sklone vidno ne bylo. Ona prochitala  nadpis' na starom shirokom
kreste. Ponyala tol'ko imya i datu smerti: chdtv. Filaret, 1834.
     Pereputala chto-to babushka. Ne mozhet zhe byt' ej sto pyat'desyat let.
     Ona stala vozvrashchat'sya, tak zhe ostorozhno stupaya na kochki, no tut vzglyad
ee upal vniz, i ona zakrichala.
     Vnizu,  na odnom  iz ustupov krutogo otvesnogo sklona lezhalo telo  Asi.
Tonen'koe, legkoe, ono kak-to uderzhivalos' na malen'koj ploshchadke, v to vremya
kak drugie tela -  teti  Tosi, L'va Borisovicha  i Asinyh roditelej  lezhali u
osnovaniya  gory,  daleko, tak daleko, kak budto oni byli  uzhe ne na zemle, a
gde-to za predelami.
     Vika zakryla rot  ladonyami, vydyhaya, v nih svoi  rydaniya, ne pomnya sebya
shagnula  vpered.  Moshchnaya  ruka  Pavla  Pavlovicha  podcepila  ee  predplech'e,
uvolokla v bezopasnost'.
     -  Ujdite!  Mne bol'no! -  krichala Vika.  -  Mne bol'no!  Vot  krov' na
stenah. Krov'. Zdes'  v nih strelyali, puskali puli. Zdes' tashchili.  A vash Bog
na vse eto smotrel i radovalsya. On lyubit muchenikov. On ih ne  spasaet. On za
lyudej reshaet, chto tot svet prekrasnee, chem etot. A on-to sam kto?! Izverg!!!
     Vika  orala,  bilas' v  isterike i  pytalas'  stuknut' svoim  malen'kim
kulachkom po krasnoj kirpichnoj stene.
     - Molchi, molchi, dochka, - sipel Pavel Pavlovich, -  Rodnaya, skol'ko lyudej
spasla. Molchi.

     Do svidaniya, devochki

     Nakanune  vecherom  v  poselok nagryanul otryad  ejnzackomandy,  komandiru
podrazdeleniya dolozhili o nepriyatnom incidente s pobegom arestovannyh mestnyh
evreev.
     Vermahtom  eshche  pered  vtorzheniem  v  Pol'shu  byl  razrabotan  plan  po
osvobozhdeniyu vostochnyh  zemel' ot korennogo naseleniya. Vazhnaya rol' pri  etom
otvodilas' karatel'nym organam, v  pervuyu ochered' SS. Rukovodstvo SS aktivno
uchastvovalo  pri  razrabotke  i  vnedrenii  planov  ekspansii,  pri  zahvate
vostochnyh territorij  gitlerovcy  stavili  cel'  -  obezlyudit' prostranstva,
osvobodit' ih ot korennogo naseleniya dlya nemeckoj kolonizacii.
     Osnovnym  dokumentom planirovaniya  zahvata chuzhih zemel'  i  poraboshcheniya
mestnogo naseleniya byl general'nyj  plan  "Ost" -  "Vostok": arhivnyj  nomer
484\173  -  "Provovye,  ekonomicheskie  i  territorial'nye  osnovy   razvitiya
Vostoka".  Razrabotan i utverzhden etot  plan  byl v iyune sorok vtorogo. Plan
soderzhal obzor predpolagaemogo ekonomicheskogo razvitiya vostochnyh territorij,
otgranichenie  kolonizirovannyh rajonov  ot ostal'nyh okkupirovannyh  zemel',
osnovnye  principy  ih  ispol'zovaniya  vplot' do  sozdaniya  kollonizacionnyh
marok.
     V  marte  1942  goda  rejskomissar  okkupirovannyh vostochnyh  oblastej,
general'nyj  upolnomochennyj  po  ispol'zovaniyu  rabochej  sily  v  telegramme
komissaram oblastej  nastaival  na  uvelichenii  ob容ma  otsylki  v  Germaniyu
rabochej sily i forsirovanii etih zadach lyubymi merami,  vklyuchaya samye surovye
principy prinuditel'nosti  truda,  s tem, chtoby v  kratchajshij  srok  utroit'
kolichestvo zaverbovannyh.

     Vecherom,  kapitan Klosser snes kalitku, raspahnul dver' v dom, vorvalsya
v komnatu Viki i Elizavety Stepanovny i styanul  Viku s posteli. On s razletu
vlepil sonnoj  devochke  poshchechinu i eshche, i eshche - poka Elizaveta Stepanovna, u
kotoroj ne poluchalos' ottashchit' ego, ne  vpilas'  zubami v ego plecho. Klosser
zazhmurilsya, shvatilsya za plecho, udaril Elizavetu Stepanovnu oslabevshej rukoj
i ushel.
     Utrom ih razbudilo tarahten'e motora.
     - Matka, vstavaj.
     V kamorku vtisnulis' Klosser, ego ad座utant, i kakoj-to perevodchik.
     - Sobirajtes', doch' edet na zemlyanye raboty.
     Elizaveta Semenovna, kotoraya tak i ne  dopytalas'  noch'yu, za chto ee bil
Klosser, podnyalas', kak  prizrak  iz-pod zemli,  zagorodila doch'. Perevodchik
ustalo i prezritel'no popytalsya ob峴nit' eshche raz:
     - Ona u tebya krepkaya devica. Nado  pognat'  porabotat'  na blago  vashej
novoj strany Germanii.
     Perevodchik byl iz teh, kto  i v  vozraste  soroka,  soroka pyati kazalsya
v'yunoshej-ochkarikom.  On  bezappelyacionno, no v to  zhe  vremya  bespristrastno
vygovarival slova.
     - Tam zhdejt mashin. Vse molodye lyudi edut na desyat' dnej - na pyatnadcat'
dnej na zemlyanye raboty.
     Elizaveta Stepanovna  i  Vika teper' stoyali  pered nimi, zabyv pro svoi
nochnushki...  Vika nikak ne mogla prosnut'sya, vse  kruzhilos' v  golove:  Asya,
Filaret, Pavel Pavlovich.
     I vdrug ee udarilo molniej: uvozyat!
     -  Mamka, veshchi  zobirajt, dva  kofta,  dva  bel'ya,  eda  nemnogo, -  on
hohotnul i hlopnul sebya po zhivotu, - ostal'noe nam.
     Vika perelezla  cherez  prichitayushchuyu  chto-to  nevnyatno mat' i svolokla  s
komoda  chulochki, majku i  halat.  Snachala ona  nadela na  sebya  halat, potom
posmotrela na Klossera:
     - Mozhet, vyjdete?
     -  Odevajsya,  odevajsya,  -  prigrozil perevodchik,  perehvativ  slashchavyj
vzglyad Klossera.
     Mat'  vstala  i styanula s krovati prostyn'. Nadmenno glyadya na oficerov,
ona zagorodila doch'.
     - Zachem ty odevaesh'sya. Oni ne mogut tebya zastavit'.
     U  Elizavety  Stepanovny  bluzhdali glaza  po  krepkomu,  holenomu  telu
docheri,  prygayushchej  na odnoj noge i  poocheredno  podvyazyvayushchej chulki. Ona ne
ponimala znacheniya proiznosimyh slov.
     -  Mama, u  nih  oruzhie  i  oni  zdes'. Oni  Kamenskih  ubili,  mama, -
progovorila Vika.
     -  Oj,  detochka  moya!  -  Elizaveta  Stepanovna polozhila svoyu  krasivuyu
tyazheluyu ladon' na grud', - Kak zhe eto, a?
     - Matka, tebe skazano: na dva nedelya. Rostov, Krasnodar, mozhet i blizhe.
Nado trudit'sya, poka molodoj. Bistro, shnel'.
     -  Kladi,  mama, nitki s  igolkoj, bumagu  s karandashom, hleb s  salom,
plat'e vot eto, plat'e to - matrosskoe. Pal'to dostan',  ya odenu. Sapogi. Na
zimu  puhovoj  platok  i  varezhki.  SHtany.  Zavyazhi  v  bol'shoj   platok,  im
prikryvat'sya horosho...
     - To est' kak, na zimu? - sprosila Elizaveta Stepanovna, povernuvshis' k
Klosseru.
     Perevodchik podnyal na nee avtomat, perekinuv ego vpered. Klosser pokazal
emu rukoj pritormozit'.
     - Ona moya rabotnica, - skazal po-nemecki, - YA tut reshayu.
     Mat' neponimayushche posmotrela na doch'.
     -  YA, mama,  eto  tak...  na  vsyakij sluchaj. Nu,  vot  i  vse.  Proshchaj,
edinstvennaya moya, lyubimaya moya, dobraya moya, mama. Esli chto, ne pominaj lihom.
Vanya i batya otomstyat.
     Elizaveta Stepanovna drozhashchimi rukami obhvatila golovu docheri,  szhav ee
lico,  skomkav neperepletennye kosichki, bol'no sdavila  ej viski,  oficery i
soldat stali  otdirat'  devushku  ot  materi, no  ne v  silah  byli  pobedit'
materinskuyu silu, materinskoe gore.
     Ad座utant  eshche raz dernul  za plechi Elizavetu Stepanovnu, potom  otoshel,
skol'ko  mog,  i  s  razbegu  udaril  ee  rebrom  ladoni  po shee.  Elizaveta
Stepanovna obmyakla i osela vozle krovati. Iz nosa ee polilas' krov'. Viku ne
pustili  k  materi, vygibayushchuyusya vynesli  iz doma, kak vynosili  nedavno  iz
etogo doma mertvuyu Matrenu Zaharovnu.
     Zakrytyj gruzovik, v kotoryj  brosili Viku,  pokatilsya vniz, k vokzalu,
po puti sobiraya yunyh, polnyh zhizni, yunoshej i devushek poselka-porta Hodzhok.

     Oni  ehali v holodnom,  otsyrevshem,  temnom vagone.  Kto-to  v  temnote
predlagal razvorotit' pol i sbezhat'.
     Ehali sutki. Sostav shel medlenno, inogda pritormazhival,  neskol'ko raz,
v osnovnom noch'yu, ostanavlivalsya na polustankah
     Dnem  pod  kryshej  kto-to  prodelal  bol'shuyu  rashchelinu,  sveta  nemnogo
pribavilos'.   Stali  osmatrivat'  drug  druga.  Vika  sidela   v  seredine,
prislonyas'  spinoj  k stene.  Ryadom s  nej  okazalis' neznakomye devushki. Na
platforme  Hodzhok  bol'shuyu tolpu sobrannoj  molodezhi rassortirovali - parnej
otdel'no, devochek otdel'no. Potrebovalos' po dva vagona  na teh i na drugih.
Vika ne  mogla  sebe predstavit',  chto v  poselke stol'ko  molodyh lyudej  ee
vozrasta ili  chut'  pomladshe.  Te,  kto  postarshe, da i  mnogie ee rovesniki
uspeli ujti na front.
     Lica  u  mnogih devchonok  byli zaplakany.  No  byli  i  takie,  kotorye
derzhalis' muzhestvenno, ne rydali, ne prichitali.
     - |to zhe skol'ko narodu povyvezut teper' otovsyudu? - sheptali odni.
     - Ne znaete, kuda nas? - sprashivali drugie.
     - Na desyat' dnej.
     - I vam skazali, chto na desyat' dnej?
     - Da, vidat', pravda.
     - Da okopy ryt' vezut. Okopy.
     - Okopy? Protiv kogo zh te okopy?
     - Da protiv nashih zhe.
     - Vyroem my im okopy. Mogilami stanut te okopy. Ne trus', rebyata...
     - Vyhodit, uzh tesnyat ih nashi-to, raz okopy...
     Vika   slushala  te  razgovory  s  zhadnost'yu,   mashinal'no  vysmatrivala
znakomyh. No ne ona pervaya, a Sanya Onoshenko i Renat  Lavochkin pervye uvideli
ee. K tomu vremeni ih uzhe razveli i rasstavili v sherengu, Vika metnulas', no
eto  vse, chto  ona  mogla -  metnut'sya  k  svoim dorogim mal'chishkam,  gor'ko
pozhimavshim vekami, pytayas' podderzhat' ee, uteshit'.
     Vika  eshche kakoe-to  vremya smotrela iz solomennoj temnoty  na stanciyu  i
vysivshuyusya za neyu goru, na kotoroj v ryzhej  hvoe utopala ee rodnaya hata. Tak
i ne razglyadev, ne otyskav ee, Vika uvidela, chto v vagon zapustili poslednyuyu
devushku,  polnen'kuyu, s  trudom  zakinuvshuyu sebya  v  etu  lovushku - i  dver'
vagona, skripuche proehav po rel'sine, s grohotom zakrylas' za nej.
     Kogda glaza  privykli  k  temnote,  devochki, molchavshie  uzhe  dva  chasa,
potihon'ku razgovorilis'.
     - A ya tebya znayu, - skazala ta  polnen'kaya, chto ne mogla vskarabkat'sya v
vagon, - ty na rajonnom konkurse risunka pervoe mesto zanyala. Tochno?
     - Bylo delo, - kivnula Vika, - A ty otkuda?
     - YA s verhnego poselka, s ulicy Radio.  U  nas  v shkole  takih talantov
netu. Menya sosedka brala na konkurs posmotret'.
     I tut Vika vspomnila, gde ona videla ee.
     - Asya?
     Devochka otshatnulas' ot stenki, posmotrela na Viku.
     - A ty otkuda znaesh'?
     -  |to  moya podruga. YA  tozhe  s verhnego. YA  tebya v ogorode videla, i v
magazine.
     - A gde zhe podruga tvoya, uvilivaet ot raboty? - poshutila devochka, - Oni
hitrye, eti evrei.
     Viku obozhglo, zlost' fizicheski oshchutimo probezhala po ee zhilam.
     - Oni, mozhet, byt' i hitrye, da vot tol'ko my s toboj na  nemcev pahat'
edem, a ona na dne kotlovana lezhit, s pulej v serdce.
     Vika zamolchala, starayas' ne dat' volyu slezam.
     - Ty ne serdis'.  Naschet evreev  -  eto ya za mater'yu povtoryayu.  Mne Asya
ochen' dazhe nravilas', - procedila devochka i vdrug stuknula kulakom po doskam
pola,  - Nenavizhu! |tih gadov! Kak by ih istrebit' vseh, kak ih zemlya nosit!
Fashistov etih!
     Ona  dostala  iz  meshka  kartoshku, kolbasu  i  ogurcy. Rasstelila pered
Vikoj.
     - YA kogda nervnichayu, dolzhna poest'! Vidish', kakaya tolstaya, vse poetomu.
I  zasypayu momental'no. Mamasha menya dovodit. A sama  izvoditsya, govorit, chto
mne vse skandaly, kak ob stenku goroh, mol, lyagu i usnu, a ona vsyu noch' bloh
schitaet. A u menya reakciya takaya. Kushaj, nebos' ne uspeli kartohi navarit'.
     Vika uvidela, chto mesto u belogo glazka v doskah osvobodilos'  i poshla,
rasstaviv ruki, k protivopolozhnoj stene.
     Oni proezzhali krasivyj rovnyj pejzazh. Eshche  kogda poezd  tronulsya,  Vika
ponyala, chto vezut ih v storonu Krasnodara, Rostova, no nikak ne na yug. Ona s
teh por, kak privez ih batya v Hodzhok, pomnila, s kakoj storony prishel poezd,
v kakoj storone ostalas' Kuban', Temirgoevskaya, Plahov i YUrka Tolstoj.
     Konechno, nikto ne mog znat', chto tam zadumali nemcy, chto  zaplanirovali
v svoih zheleznyh  fashistskih  mozgah, no priblizhenie k zamechatel'nomu gorodu
Rostovu radovalo ee.
     Krepkij  nemeckij sostav  bezhal po krasnodarskoj zemle, ogibaya pushistye
kruglye derev'ya na korotkih stvolah,  tumannye luga, bystro perestukival  po
mostochkam,  po vysokim nasypyam nad  bolotnymi topyami, bystro prosvistyval po
shirokim lesnym prosekam i snova vyryvalsya na ravninu, gde v utrennej tyazheloj
dymke prostupali syrye stoga.
     - Hot' by nas razbombilo chto li po doroge, - vzdohnul kto-to za spinoj.
     Drugoj golos otozvalsya:
     - CHtoby ne dostalis' fashistam  na rasterzanie. YA  soglasilas' by. Pust'
by nashi naleteli.
     - Ili partizany by poezd pod otkos pustili, -  dobavil tretij  golos, -
Glyadish' by i ostalis' by zhivy.
     - Devchonki, a kakoj u nas po schetu vagon?
     - SHestoj, chi sed'moj.
     - Uceleem.
     - A parni?
     Vse zamolkli na minutu. Parni ehali v tret'em i chetvertom. V promezhutke
shli platformy s artileriej.
     - Ne, togda ne nado, - protyanul pervyj golos.
     - Nu,  hvatit,  -  razdalos'  nad uhom Viki, -  Daj  drugim posmotret',
podyshat'.
     V vagone,  i pravda, stoyal zathlyj vozduh staroj izby,  kotoryj po mere
potepleniya za predelami vagona, stanovilsya suhim i edkim.
     Devchonki  prosilis' v tualet, dubasili na polustankah v dver', no nikto
ne  otvechal im. K vecheru mnogim prishlos' delit'sya pit'em i edoj s sosedkami,
kotorye ne raschitali provizii.
     Vse oni uzhe rasskazali  drug  drugu  po  krugu,  kak ih zabirali, kakie
slezy lili materi, i Vikechudilsya za poezdom zvuk materinskih rydanij.

     Spat' ne hotelos'. Vika polulezha sidela na prezhnem meste, a SHura, Asina
sosedka, bespokojno posapyvala, prislonyas'  golovoj  k ee boku, podlozhiv pod
uho lokot'.
     Stalo holodno, Vika  davno uzhe  nadela svoe staren'koe fassonoe pal'to,
nakinula  na sebya poverh pal'to shal', ukryla nogi. Na golovu povyazala drugoj
platok, nashchupav ego v uzle, tot stal malen'kim: nemnogo edy i valenki.
     Ona znala, chuvstvovala nastol'ko, chto chuvstvo eto mozhno bylo prinyat' za
dostovernoe znanie, chto zimovat' v Hodzhoke ej ne pridetsya.

     Spustya  dva  mesyaca  ona  snova  ehala  v  tovarnyake, nabitom devich'imi
telami.
     Poezd  shel na Zapad. Ona  stoyala na yashchike  u  malen'kogo nezasteklenogo
okoshka, chto siyal belym svetom neba, kotoroe ne podavalo priznakov zhizni, kak
lico umershego.
     Obtrepavshayasya odezhda ee byla akkuratno zashtopana: ona  odna iz nemnogih
dogadalas' vzyat' s soboj igolku i nitki.
     Varezhki  ona otdala SHure eshche  v samom nachale, kogda  ih  privezli  v na
okrainu Rostova i vydali kirki i lopaty.
     Skol'ko tut bylo narodu!
     Cepochki  lyudej,  molodyh, ugnetennyh  nadzirayushchimi  stvolami avtomatov,
dolbili  merzluyu  zemlyu.  Do  samogo  gorizonta  uhodili  te  cepochki.  Kozha
pristyvala k stal'nym lomam, razdiralas' neotesannymi korenkami lopat.  Vika
davno   osoznala,   chto  ona   obrechena   opekat'  nepovortlivuyu,  nelovkuyu,
neprisposoblennuyu  SHuru.  Vsyakij  raz, kogda ona  vnutrenne vozmushchalas' etoj
obuze, ona  vspominala  Asyu.  Ona govorila sebe,  chto eto Asya  poslala k nej
SHuru,  i  teper'  ona,  Vika,  obyazana  uberech'  etu devochku ot  smertel'nyh
opasnostej i tyagot.
     Ih vodili na okopy cherez ves' gorod i odnazhdy proveli po ulice, gde oni
ostanavlivalis' u  otcovskogo  brata. Ulicy  ne  bylo. Ot doma  ostalsya lish'
pervyj etazh,  tochnee stena pervogo  etazha s  vyveskoj "Parikmaherskaya". Vike
pokazalos', chto ona ulovila tonkij zapah odekolona, shedshij iz vybityh dverej
i ziyayushchih  ram, no vnutri doma ne ostalos' ni nameka na pakimakerskij salon,
tam  lezhala gruda  oblomkov  i  shchebnya,  otchego dom kazalsya eshche ogromnee, eshche
moshchnee, chem cel'nyj.
     Gorod stoyal v ruinah. Osobenno zametno eto  bylo otsyuda s okrainy. Vika
davno  nauchilas'  smotret' na vojnu,  kak  na dannost',  davno ne perezhivala
iz-za sobstvennoj boli i postoyannoj blizosti chelovecheskoj tragedii.
     Oni  s SHuroj druzhili  molcha, pochti ne razgovarivali: obo vsem uzhe  bylo
peregovoreno.
     Vchera vecherom im bylo veleno byt' nautro gotovymi k otpravke domoj.
     - Nu nakonec-to.
     Likovaniya  ih   ne  bylo  predela.  Vse  oni,  chelovek  pyat'desyat,  chto
umestilis' v etom pomeshchenii, v tom chisle i rostovchanki, tak rasshumelis', chto
v klass vorvalas' nadziratel'nica i garknula chto-to po-nemecki.
     SHura v pylu vostorga poshla na tu, utknuv kulaki v boka.
     - Ty zh nasha, ty zh russkaya, sho zh ty po-nemecki gamkaesh'?
     Nadziratel'nica,   kotoraya  velela  nazyvat'  sebya  |mma,  belovolosaya,
korotkostrizhenaya, s yarko krasnymi gubami, snachala otoropela.
     -  Ty zh  luchshe  smotri obratno  uchis'  po-russki,  - prodolozhala  SHura,
kotoruyu uzhe  odergivali  szadi  za plat'e, - A  ne to  pridut nashi  brat'ya i
bat'ki, neznamo sho s toboj sdelayut', tak shob ty hot' kayalas' po-russki.
     |mma udarila SHuru naotmash', ta otkinulas' nazad, uderzhalas' za partu.
     - Svoloch' prodazhnaya.
     - Ne trozh'te ee, - poprosili iz perednih ryadov.
     Vika  ne  verila  svoim glazam, i chto eto nashlo na ee  tihuyu  neuklyuzhuyu
SHuru, chto eto nashlo na nee?  Ona popytalas' protisnut'sya k nej, obhvatila za
plechi, hotela uvesti podal'she, k oknu, no |mma snova garknula:
     - Kom cu mir! Odna! Curyuk!
     Ona otobrala devochku u podrugi i vytolkala iz klassa.
     Vse otoropelo smotreli na zakryvavshuyusya dver', poka kto-to ne vydohnul:
     - CHto eto s nej? Ne vyderzhala...
     Zagovorili  o tom,  kto gde  zhivet, vyyasnilos', chto polovina  devochek -
rostovchanki.
     -  CHtoby uzh  segodnya vas ne  otpustit'... - zadumchivo proiznesla  Vika,
prisevshim  ryadom  na pol Lene i  Vale. Oni davno sbilis' v kruzhok,  s samogo
priezda  v etu  shkolu. Rostovchanki uzhe zhili v klasse,  inogda  u  shkoly,  za
ogradoj ih podzhidali  rodnye: Valyu Katalenko starshaya sestra, Lenu  Krasavinu
tetya.
     U Vali nikogo ne bylo na etom svete, krome sestry,  a u Leny vse, krome
teti,  imevshej  eshche dvoih  svoih malyshej,  ushli na  front. Valya byla  chem-to
pohozha na SHuru,  tozhe krupnaya, no ee krepkoe telo ne kazalos'  takim ryhlym,
naoborot, chuvstvovalas' v nem fizicheskaya sila i energiya. Ona i dvigalas' tak
zhivo, slovno u  nee v krovi zhil stepnoj veter. Lena byla devochkoj  nezhnoj, s
dlinnymi  rusymi  kosami,  vygorevshimi  za  leto,  ona  byla  olicetvoreniem
zhenstvennosti i naivnosti,  odnako v zhitejskih  voprosah okazyvalas'  mudree
vseh ih vmeste vzyatyh.
     Na okopah ih razbrasyvalo na  sotni  metrov  drug ot  druga,  no  posle
raboty sobirali ih vsegda v odin i tot zhe otryad.
     Devochki osunulis' bystro, kormili ih odnoj kartoshkoj i kapustoj. Inogda
rodnye  rostovchanok  uspevali  sunut'  im  koj  kakuyu  proviziyu,  no  eto  s
razresheniya  |mmy. Toj prihodilos'  prinosit' kurevo i samogonki.  |mma  byla
glavnoj v krasnom kirpichnom  dome, stoyavshem v teni seroj  topolinoj  listvy,
cepko  derzhashchejsya na dekabr'skih vetrah. V etom dome eshche sohranilis' party i
karty  polusharij na stenah,  na doske Vika  ponachalu  risovala  svoih  novyh
podrug, poka ne zakonchilsya mel, kotoryj oni otyskali v stole uchitelya.
     Neobychno bylo prisposablivat' pod zhil'e  klass, v kotorom kto-to  pisal
kontrol'nye,  tryassya  iz-za nevyuchennogo  uroka istorii, metal  samoletiki i
poluchal za eto ot geografa.
     Kogda  uveli  SHuru,  Viktoriyu  ohvatilo bespokojstvo.  Dlya  nachala  ona
sobrala SHuriny veshchi, razlozhennye v  ih "kvartire" - otgorozhennom partoj uglu
klassa, vozle  batarei i okna.  Ona slozhila vse v ee pohodnuyu sumku, pohozhuyu
skoree na konvert dlya kartin i mol'berta.
     Skatala  ona  SHurinu  telogrejku,  na  kotoroj  ta  spala,  sobrala  ee
bel'ishko, sushivsheesya na bataree,  iz-pod  batarei  ona  dostala korku hleba,
tozhe sunula v sumku.
     Nad  golovoj vozniklo krugloe  lichiko Vali, a za nej s party  svesilas'
Lena.
     -  Ty znaesh', Vik, -  progovorila Valya, - poslushaj, chto Lenka  govorit.
Ona dumaet, SHurku bol'she ne vernut.
     Vika vstala na koleni, posmotrela snachala na odnu, potom na druguyu. Ona
vdrug razozlilas' na nih, ej pokazalos', chto oni lezut  ne v svoe delo,  chto
melyat yazykom pustoe, chto ne nado im karkat' i vvergat' v tosku, ona, Vika, i
bez nih znaet, vernut ili ne vernut SHuru.
     - YA vot chto vam skazhu, - neuderzhimo suho skazala ona, - vy-to sami... O
sebe pozabot'tes'.
     Ona vstala na nogi i gromko proiznesla:
     - Nu,  podumajte, s kakoj radosti nas po domam raspustyat. Gde vy videli
chestnyh fashistov, vse zhdete, chtoby oni slovo svoe ispolnili?
     - Pravda, devki, - vdrug obernulas' Valya, - my zhe zdes' zhivem, kuda eto
oni nas "po domam" vezti sobirayutsya?
     Oni brosilis' k dveri i  stali dubasit' v nee. No  zapory v etoj  shkole
byli krepkimi. I glavnym byla |mma, predstavshaya pered nimi cherez pyat' minut.
Ona derzhala v ruke pistolet, za spinoj u nee stoyali pyatero policaev, sverkaya
sal'nymi glazami.
     - Nu!! - vskriknula ona, raspahnuv dver', - Kto sleduyushchij?
     Vika chto-to nedobroe pochuyala, tiho napryazhenno sprosila:
     - Gde SHura?
     - Tak  ee SHurochkoj klichut,  -  ulybnulsya molodoj  raspotroshennyj muzhik,
podnyav brov' na Viku, - A vse priznavat'sya mne ne hotela.
     Vika kraem glaza uvidela, kak Lena  zazhala  sebe rot  dvumya  ladonyami i
sognulas', tochno ee toshnilo.
     - Tak to, - kryaknula |mma, - I chtoby, suki, do zavtreva molchkom sideli!
Otpravyat po etapu, hot' otdohnu ot vas, tvarej.
     S etimi slovami ona zahlopnula dver'.

     Vagon pokachivalsya  na rel'sah  mirno,  slovno chokalsya so stykami rel's,
slovno ne toropilsya nikuda, a sovershal progulku.
     - Skoro stanciya, - zametila Vika, - ostanavlivaemsya.
     I  pravda,  poezd  vskore  ostanovilsya  i  cherez  minutu  dver'  shiroko
raspahnulas'. Vika  vse  eshche  stoyala  u  okoshka,  vyhodishego  na  rel'sy, za
kotorymi vidnelsya les, zasnezhennye nasypi i domik strelochnika.
     Ona sprygnula s yashchika i vyglyanula v proem. Kak raz v eto vremya s drugoj
storony  na  platformu  vagona  vpihnuli  neskol'kih devushek. Ih  na  kazhdoj
ostanovke dobavlyali  i dobavlyali,  devchonki vorchali,  no Vika povtoryala, chto
tak teplee.
     Ona poglyadela vniz pod nogi, devushki polzkom probiralis' v seredinu.
     - Nyura!
     Da eto byla Nyura, Nyura iz  Temirgoevskoj,  sosedka, podruzhen'ka, kak zhe
ona srazu ne uznala!
     Nyura  povzroslela, glyadela  tak,  slovno  komplimentov ozhidala, vidimo,
znala  o svoej privlekatel'nosti. Vika  byla ocharovana  ee  krupnymi  karimi
glazami, bol'shim rtom, chernymi poslushnymi volnami volos.
     - Nyurochka! |togo zhe byt' ne mozhet!
     - Vika, podruzhka! - Nyura podnyalas' i obnyala Viku, - Kak zhe eto?
     Poezd tronulsya, i devushki protisnulis' k okoshku, chtoby luchshe razglyadet'
drug druga, za nimi probralis' Lena i Valya.
     - Otkuda ty? Kakaya garnaya stala!
     Nyura ne otvetila vstrechnymi pohvalami, perekinula kosu na grud'.
     - A  u nas sostav povredilsya v dvuh  mestah.  Podorvalsya  na  minah. Da
zhal', partizanam ne udalos' otbit'. Vseh nas izmuchili poka do etogo pereezda
doveli, tut sutki vas dozhidalis'!
     - Davno ty iz stanicy?  Kak tam nashi, kak vy zhivete, kak Ivan Petrovich,
kak rebyata, nu ty rasskazyvaj, rasskazyvaj vse po poryadku.
     Nyura zhemanno podzhala guby, zavela glaza.
     -  Nu, vo-pervyh, togo...Fashisty u  kazhnoj hate  ponatykalis'.  Prishli,
sobrali vseh, vot znachit, posobirali vseh, sognali, togo, v pravlenie. Mamka
moya hodila. Muzhikov, togo,  malovato  ostalos', vse  podchepylis' i  na front
v展haly. Nemcy,  raz,  i govoryat, mol,  kolhoz  raspuskaemo  na  vsi  chetyre
storony, no daleko  ne vbegaty. Vot vam, tak skazaty, norma, po skol'ku yaic,
po skol'ku moloku sdavaty v komendaturu.  Polovinu skota kolhoznogo ugnali v
neizvestnom  napravenii - v  rajcentr. Govoryat,  chi  uvezli  v Germaniyu,  chi
s展ly.  Teper' tak:  ostatne  skotinu razdali po dvoram. Na vseh ne hvatilo,
tak tem  kur  otdali,  togo  samogo, telegi  tam  vsyakie... A sho? Koj-komu i
ponravilos'. Tvoya babka byla b, ej by ponravilos'!
     -  Ni  tebe ob  etom  rassuzhdat', - otrezala  Vika  i uvidela, kak Nyura
ispugalas', - Ladno, ne budem ob etom.
     Vika slushala i ogorchalas', ej  ochen' hotelos' sprosit'  Nyuru, kogda ona
poslednij raz chitala hot' kakuyu  knigu, no ne stala obizhat' doroguyu podruzhku
detstva.
     - A nashi? Kto ostalsya? Timosha, ZHiharev, Plahov...
     -  Nashi ostalisya.  Aga.  ZHiharev vozglavlyaet partizanskij otryad. YA  ego
odin raz  na  ogorodah u Timofeya Tolstogo  videla. Timofej  i  est'  tepercha
glavnyj - starostoj naznachili ego, vot. A ya tak dumayu, chto nehaj budet svoj.
On,  pravda,  stal  zlydnej, s  knutom hodit.  Svora iz desyati  sobak za nim
tyrkaetsya po dvoram.
     - Otkuda u nego stol'ko sobak? - udivilas' Vika.
     -  Ta ne, ce ya tak. Prihlebateli, razumiish'? Tak, pro kogo jshche. Plahov?
Oj, - vskriknula Nyura, - tak ty zhe zh nichego ne znaesh'! On zhezh yak vy v展haly,
on zhezh  obzhenilsya  s goryu. Na fizkul'turshe, pomnish'? Dite  uzhe spracali,  na
front ushel. Oni pered vojnoj s ZHiharevym druz'yami zakadychnymi stali.
     Vike stalo  grustno, no ne ottogo,  chto ee Ivan Petrovich zhenilsya na toj
ryzhej  uchitel'nice,  a  ottogo, chto iz  Nyurinogo  rasskaza  vyhodilo, chto  i
pravda, lishnie  byli  Soriny v stanice. Meshalis'  tam. A  vot uehali i  dazhe
Plahov  pomirilsya s ZHiharevym,  kotoryj  vyzhil Sorinyh  iz  Temirgoevskoj. A
chuvstvovat' sebya i svoyu sem'yu izgoyami, nenavistym  kamnem  pretknoveniya: eto
vnov' vsplylo v nej i pokazalos' nevynosimym.
     - Nu, a YUrka? Drugie rebyata? - ostorozhno sprosila ona, - Vse cely?
     - Ne vse, - otvetila  Nyura i opustila dlinnye resnicy.  - My  zh,  togo,
pozhenit'sya reshili.
     Lena i Valya voshishchenno vobrali v sebya vozduh:
     - Ty - zhenit'sya?
     - U nas mnogie rano vyhodyat, mamka moya v chetyrnadcat' zamuzh vyshla.
     - Na kom, - ne ponimala Vika, - Za kogo ty zamuzh-to sobralas'?
     - Da uzhe, vidat', ne vyjdu.
     Nyura stala shlepat' gubami, sil'no zadrozhala i zaplakala:
     - Snachala  oni YUru  pytali.  V rajcentr uvezli  i  pytali.  Oni  hoteli
partizan najti i znali, chto YUra  znal... A  YUra pravda  znal. On  sluchajno v
stanice zaderzhalsya. Iz-za menya. A oni ego i zahvatili.
     - Rodnoj otec? - vdrug sprosila Vika, - Timofej-to?
     - CHto ty? CHto ty? Skazylas'! Timofej tut ni pri chem. Vojna.
     Ona obmyakla, zardelas', stala  utirat'sya. Potom oglyadyvat'sya stala, ishcha
svoih  zemlyachek,  no te byli v  dal'nem  uglu vagona. Vagon kachnulo, i  Nyura
upala na grud' Viki.
     - Nu, hvatit, hvatit.
     - Teper' prodadut v rabstvo... - vshlipnula Nyura.
     V vagone  stalo tiho. Vse  prislushivalis',  eto byla pervaya informaciya.
Vse, kak odna, pochuvstvovali, chto Nyura chto-to znaet.
     - V kakoe rabstvo? - sprosila Lena, - Govori, chto slyshala?
     Nyura obernulas' i zagovorcheski stala rasskazyvat'.
     -  Kogda  nas  vezli v  rajcentr,  policai  vse  shutkovali:  prodatut v
rabstvo, prodatut v  rabstvo. Mamka moya  pol dorogi begla  za  telegami. Nas
ved' mnogo zabrali, da v raznye sostavy zapihnuli.
     - Nu! Oni chto zhe vsyu stranu vyvezti reshili?
     -  Strast'  skol'ko  poezdov idet,  - podtverdila Nyura,  -  Vezde lyudi,
oborvannye, bol'nye. Nu, tak vot, bachte, my policaya pytaem, kazhi, kuda  nas.
On kazhe, chto v Berlin. Kazhe, chto vzhe tam est' nemec kako-to bogatyj, kotoryj
nashih devok skupaet, tak, devki?
     S  drugogo  konca vagona  podtverdili, vse  povernuli  golovy k Nyurinym
zemlyachkam.
     - Po pyatnadcat' fenigov, - dobavila odna iz nih.
     - Sluhajte dal'she. Vot tot nemec, byurger po-ihemu,  bude nas smotret' i
rasprodavat'.
     - Kak CHichikov - mertvye dushi, - ahnula Lena Krasavina.
     - Ne, kak na vostochnom bazare nalozhnic, - grubo poshutila Valya.
     - Ne, kak obyknovennyh rabov, - utochnila  Nyura, - to est' rabyn'. SHCHe te
policai skazyvali,  chto  otpravlyayut nas  navsegda,  chtoby porodu ih tamoshnih
rabov uluchshit',  my  zh vse rukatye, rabotyashchi,  a ihnie  hlipkie - nu, razom,
nemci!
     Ne bylo im smeshno. Oni uselis' na pol, kak po komande, proiznosya tol'ko
dva slova: "Berlin" i "navsegda".

     YUNOSTX YAKOBA

     Vopli Hajl' uchinyayut raspravu nad dostoinstvom nashim
     Sapogi uchinyayut raspravu nad ulicej nashih progulok
     Duraki uchinyayut raspravu nad nashej mechtoyu
     Podlecy uchinyayut raspravu nad nashej svobodoj...
     Pol' |lyuar

     Napadenie na Bel'giyu

     Vesnoj  sorokovogo  goda osnovnye  sily  armij Evropy byli  privedeny v
polnuyu boevuyu gotovnost'  i  tol'ko zhdali prikaza svoego komandovaniya. Armii
byli  sosredotocheny  na  franko-germanskoj  granice,  vdol' kotoroj s  obeih
storon tyanulis' moshchnye  ukrepitel'nye linii. So storony  francuzov eto  byla
liniya Mozheno, s nemeckoj - liniya Zigfrida.
     Liniya Mozheno  byla vozvedena na  styke  Francii,  Germanii,  malen'kogo
goristogo Lyuksemburga i otrezka granicy Bel'gii.
     Hotya  Bel'giya  prichislyala  sebya  k  gosudarstvam,  ob座avivshem  o  svoem
nejtralitete, i  vsyacheski  zhelala etot nejtralitet sohranit',  Franciya  byla
uverena  v  tom,  chto pri razvertyvanii nastupleniya  so  storony  nacistskoj
Germanii, Bel'giya vystupit na storone Francii,  predostaviv poslednej i svoi
nemalye  resursy  vooruzheniya, i  sebya  samoyu  v  kachestve  placdarma  boevyh
dejstvij.
     Poetomu  v severnoj  chasti  granicy  Bel'gii oboronitel'nyh sooruzhenij,
imenno  v silu togo, chto  Franciya  schitala  Bel'giyu  svoim  soyuznikom,  a ee
sobstvennye ukrepleniya na granice s Germaniej - prodolzheniem linii Mozheno.
     Liniya   Zigfrida,    sostoyavshaya   iz    dolgovremennyh   oboronitel'nyh
fortifikacionnyh  sooruzhenij, protivotankovyh i protivopehotnyh zagrazhdenij,
prolegala ot Ahena do Bagelya.
     Nado skazat',  po tehnicheskomu  osnashcheniyu i kollichestvennomu sostavu  i
tehniki  i vojsk  protivostoyashchie storony byli  ravny.  No Germanskie  vojska
imeli  prevoshodstvo v voennoj vyuchke. Podgotovka germanskoj armii velas' na
vysshem urovne, predmetno i celenapravlenno.
     Eshche  v  tridcat' devyatom  godu  odnovremenno s provedeniem  operacii po
napadeniyu  i  zahvatu Niderlandov, Nemeckoe komandovanie  nachalo  podgotovku
operacii, osnovnoj zadachej kotoroj byl zahvat Francii i Bel'gii.
     Udar bylo resheno nanesti po centru soyuznyh  armij i unichtozhit' severnuyu
gruppirovku  protivnika. |tot udar planirovalos' provesti cherez  sever linii
Mozheno,     yuzhnee    rajona     razvertyvaniya    franko-britanskih    vojsk,
prednaznachavshihsya dlya vydvizheniya v Bel'giyu.
     Bel'giya  -   kompaktnoe  gosudarstvo  s  drevnej,   pozhaluj,  odnoj  iz
samobytnejshih istorij v Evrope - byla zazhata so vseh storon  plotnym kol'com
armij,  namerevavshihsya poborot' drug druga. Sprava, s  vostochnoj granicy  na
bel'gijskij  ring  gotovilas'  vyjti  Germaniya,  a  s  neyu   i   Niderlandy,
kapitulirovavshie  godom  ranee,  snizu, s yuga  tesnila  Franciya,  sleva  - s
zapada, za La-Manshem - anglichane.
     K mayu 1940 goda vooruzhennye sily Germanii na zapadnom fronte  polnost'yu
zakonchili strategicheskoe sosredotochenie  i razvertyvanie  na severnom  kryle
linii  Zigfrida, na  vsem  protyazhenii ot poberezh'ya Severnogo  morya do Ahena.
Zdes' razvernulis' tri armii gruppy armij "B", kotorymi komandoval Buko. Pri
podderzhke  vtorogo  vozdushnogo flota  oni  dolzhny byli zahvatit'  Gollandiyu,
prorvat' oboronu protivnika na Bel'gijskoj granice i otbrosit'  ego za liniyu
Antverpen.
     Gruppa  armij "A"  pod  komandovaniem generala  Runshtedta  dolzhna  byla
prorvat'  yuzhnuyu  chast' oborony protivnika, projti Lyuksemburg i vtorgnut'sya v
yuzhnye   rajony  Bel'gii,  forsirovat'   Maas  mezhdu  Denanom  i  Sedanom   i
stremitel'no prodvigat'sya k ust'yu Sommy.
     Nadezhdy  i  plany   Germanii   osushchestvilis'   vtochnosti.  Bystrotechnaya
kampaniya,  raschitannaya  na  to,  chto  taktika vydvizheniya  tankovyh  vojsk  v
trudnoprohidimye  gornye  rajony Lyuksemburga i  lesnye rajony yuzhnoj Bel'gii,
gde net  ni  zheleznyh  dorog,  ni  shosse, yavitsya  polnoj  neozhidannost'yu dlya
protivnika, - zavershilas' polnoj kapitulyaciej etih stran.
     Uchityvalis'  i  takie faktory,  kak  vnutrennie protivorechiya  v Anglii,
Francii, Bel'gii i Gollandii. Znachitel'noe vliyanie kapitulyanskih elementov v
pravyashchih  krugah  etih  stran.  Konservatizm  i  shablonnost' vedeniya voennyh
dejstvij priveli voennoe komandovanie vojsk soyuznikov k krahu.
     Udar  vermahta  ozhidalsya  cherez  Bel'gijskuyu   ravninu  vo  francuzskuyu
Flandriyu. Soyuzniki,  neverno  proschitav  strategiyu  protivnika,  razrabotali
operaciyu "Bel'", zadachej  kotoroj  pri  vstuplenii  Germanii v Bel'giyu  bylo
vydvizhenie v tu zhe Bel'giyu dvuh francuzskih i odnoj anglijskoj armii. Tak zhe
oni  stavili  na to,  chto  sobstvenno  bel'gijskaya  armiya sumeet  do prihoda
podderzhki  uderzhat'  protivnika  na rubezhe -  kanal Al'berta - L'ezh.  Oni zhe
dolzhny  byli sovershit'  manevr v Bel'giyu i vyjti v rajone Antverpen, sozdat'
front na reke Maas. Takim  obrazom soyuznoe komandovanie namerevalos' sozdat'
prochnuyu  oboronitel'nuyu polosu  ot  SHvejcarii do  Severnogo morya. Pri  etom,
ochevidno, na zaklanie otdavalas' dobraya polovina yuzhnoj Bel'gii i Lyuksemburg,
ne govorya uzhe o poteryannoj soyuznikami Gollandii.
     V Bel'gii  gotovilis' k  vojne. Malen'koj strane  legche  poteryat'  svoe
budushchee  v  vojne  bol'shih  derzhav.  Poetomu  bel'gijskoe  pravitel'stvo  ne
osobenno shlo  na  polnoe soglasie  s soyuznymi  derzhavami,  v  obshchestve  byli
populyarny nastroeniya samosohraneniya nacii putem mirnyh ustupok vermahtu.
     K momentu nemeckogo nastupleniya soyuznikam  tak  i  ne udalos' polnost'yu
dogovorit'sya  s  Bel'giej  i  Gollandiej,  tem  ne menee  armii  etih  stran
uchityvalis'  v  planah  Anglii i  Francii  v  kachestve  sil,  protivostoyashchih
Germanskim vojskam.
     Bel'giskaya   armiya   sostoyala   iz  22   divizij,   osnovnye   ee  sily
sosredotachivalis' na rubezhe L'ezh-Antverpen i L'ezh-Namyur-Tomaas.

     10 maya 19940 goda nemeckaya aviaciya sovershila nalety na goroda, osnovnye
aerodromy  i  drugie  voenno-strategicheskie  ob容kty  Bel'gii  i  Gollandii.
Suhoputnye vojska vermahta pereshli v nastuplenie. Vermaht  verolomno narushil
suverenitet eshche ne uchavstvovavshih v vojne nejtral'nyh gosudarstv.
     Soyuznoe  komandovanie  pristupilo  k   osushchestvleniyu  operacii  "Dil'".
Naibolee boesposobnye soedineniya shli v Bel'giyu, oslablyaya udar vermahta v tom
meste, gde ego i ne dumal nanosit' sam vermaht.
     SHestaya   nemeckaya   armiya  bystro   prorvala  bel'gijskie   pogranichnye
ukrepleniya, forsirovala Maas,  a na sleduyushchij  den'  zavyazala  boi na kanale
Al'berta. Odnovremenno,  vozdushno-desandnye  podrazdeleniya, vysadivshiesya  na
planerah  i  parashyutisty  polnost'yu  paralizovali  L'ezhskie ukrepleniya i  za
neskol'ko dnej boev prorvalis' k Antverpenu.
     Trinadcatogo  maya  proizoshlo  neskol'ko  tankovyh  strazhenij  po  vsemu
frontu,  bel'gijskaya  armiya,  podderzhivaemaya vojkami soyuznikov, otstupila za
liniyu Antverpen.
     Teper' na fronte ot ust'ya SHel'dy do Namyura  nastupali nemeckie divizii.
Udachi nemcev  na yuzhnom fronte  povergli soyuznikov  v  begstvo.  17 maya nemcy
zanyali stolicu Bel'gii Bryussel'.
     V Bel'gii  byla uchrezhdena germanskaya voennaya administraciya. Bel'gijskij
korol'  Leopol'd  3  pytalsya  dogovoritsya  s  Gitlerom  o  smyagchenii  rezhima
okkupacii.
     Na yug po dorogam i rekam  peredvigalis' tysyachi bel'gijskih bezhencev  so
svoim   nezamyslovatym  skarbom.   V   pervyj  zhe  den'  puti  lyudi   nachali
osvobozhdat'sya  ot  dorogih im veshchej, neredko na  obochinah  dorog  mozhno bylo
uvidet'  chemodany, shvejnye  mashinki, buhanki hleba i  banki  s tushenkoj  ili
varen'em. Vybivshiesya iz sil,  bezhency  zhertvovali  neobhodimym radi spaseniya
zhizni.
     Regulyarnye aviacionnye nalety kosili sem'i, unosili zhizni bezhencev. Te,
kto prishel k poberezh'yu, uspel zanyat' shhuny, pereplyl na  anglijskie korabli,
organizuyushchie evakuaciyu, pereplyval v Angliyu, esli po puti  ne pogibal ot teh
zhe fashistskih avianaletov.
     Lyudi  klyali  nemcev,  klyali  pravitel'stvo,  klyali  vojska soyuznikov  i
polzli,  polzli pod kryl'yami samoletov  vo  Franciyu, v Angliyu, vse  dal'she i
dal'she ot svoih domov, ot svoih razbomblennyh derevushek i gorodov.

     Kak eto bylo, kak sovpalo?..

     - Menya zovut  Gretta, - skazala ona  i plyuhnulas' v kreslo, - Skol'zkoe
sidenie.
     - CHto delaem? - delovo sprosil master i dobavil, - Gretta?
     - Podrovnyajte szadi, a zdes' pokoroche.
     Ej ne ponravilos', chto  on ne ponyal ee blagozhelatel'nosti. Ved' devushka
predstavilas'. Znal by etot tyutya, skol'ko minut ona sidela v kafe  naprotiv,
a potom stoyala za steklom, nablyudaya za nim i ne reshayas' vojti.
     Ej vse-taki udalos' pridat'  sebe bespechnyj vid, na hodu snyat' shlyapku i
protyanut' ee masteru:
     - Menya zovut Gretta...
     On  byl  chrezvychajno  molod, mozhet byt',  molozhe ee. Ona znala vsyu  ego
sem'yu, tak kak  okna ee kvartiry vyhodili na ego balkon. ZHal' tol'ko eto byl
balkon gostinoj, a ne ego spal'ni.
     - Pochemu u vas tak temno?  Razve svet nevazhen  v vashej  rabote? U nas v
shlyapnoj masterskoj nel'zya bez sveta. Madam lichno sledit za etim.
     - Poka svetlo na ulice,  moj  hozyain  berezhet elektroenergiyu, - poyasnil
on, - Moem?
     - Bez shampunya moi tonkie volosy ne ulozhish', - otkryto ulybnulas' ona.
     -  Zachem  vy  tak govorite,  u  vas ne samye  uzhasnye  volosy, mojte ih
zheltkom.
     -  Nu,  spasibo,  uteshili.  Znachit, ne  samye  uzhasnye?  -  ona  nervno
rassmeyalas',  - A  zheltkov, piva,  prochej narodnoj  mudrosti moi  volosy  ne
priznayut. Da. Im podavaj himiyu. YA sama takaya zhe - lyublyu silu.
     On  otognul ee golovu nazad, pod kran, nanes  holodnyj shampun'  i vzbil
penu.  U nee  byli nedlinnye  volosy, kare, s  permanentnoj  zavivkoj. Posle
soprikosnoveniya s vodoj oni stali zhestche.
     - U  vas  dobrye  ruki.  Posle  vashej strizhki, navernyaka, volosy bystro
otrastayut.
     - O, da. |to ochen' vygodno dlya salona.
     On nakryl ee golovu polotencem i pomog pravil'no sest'.
     - Pochemu zhe?
     - Klienty chashche prihodyat, u nih zhe otrastayut shevelyury.
     On brosil  vzglyad na ee  vyrez:  glubokaya shchel'  mezh  belyh tugo  szhatyh
grudej tak i primagnichivala vzglyad.
     - Nu, chto zhe, pristupim.
     - Kak vas zovut, - sprosila ona.
     - YAkob. Mozhno prosto ZHak. YA nedavno zdes'.
     - A do vojny gde rabotali?
     -  Do vojny  uchilsya  v kolledzhe,  potom  na kursah parikmaherov,  potom
rabotal podmaster'em na tom beregu SHel'dy, za soborom.
     U  nee  chut'  bylo  ne  vyrvalos':  "Tak vot pochemu  ya  nikak  ne mogla
prosledit', gde  vy rabotaete". Na mostu vedushchem ot ratushi i Domskogo sobora
na  levyj  bereg  byl vystavlen  otseivayushchij  kontrol'nyj  punkt. Zachem  eto
delalos' nikto iz zhitelej goroda ne  ponimal,  vse ravno po sosednim  mostam
prohod byl neogranichen. No ona skazala:
     - Da, dalekovato ot doma.
     - Pochemu vy tak reshili? Otkuda vy znaete, gde moj dom?
     Ona ochnulas', smutilas'  i skazala,  chto eto bylo by logichno,  rabotat'
poblizosti s domom.
     - Prinimayu, - ulybnulsya on svoim bol'shim  rtom, pohozhim na klyuv ptenca,
- No mozhet byt' vy otvetite eshche: zachem vy tak dolgo stoyali pered vitrinoj?
     Ona dernulas', i master  chut'  bylo ne  otrezal  ej poluha,  no vovremya
razdvinul nozhnicy.
     - Sidite, po vozmozhnosti  spokojno.  Vot, dajte  ya  popravlyu  salfetku.
Vidite li, vas nevozmozhno bylo ne zametit', zdes'  dejstvitel'no temnovato -
etot rezhim ekonomii - a vy zagorazhivali i poslednie ostatki  dnevnogo sveta.
Krome togo, zdes' krugom zerkala...
     Salon    byl    malen'kij,    prodolgovatyj,    predmety    otbrasyvali
poslepoludennye   myagkie   teni,   nikelirovannye   pribory  pobleskivali  v
polumrake. Zdes' bylo vsego  chetyre rabochih  mesta,  no  dva  mastera ne tak
davno  uehali  iz   Antverpena  k  rodstvennikam  v  derevnyu,  spasayas'   ot
priblizhavshihsya nemeckih vojsk; s ostavshimsya Rollandom - smenshchikom ZHaka - oni
peresekalis' tol'ko v obedennoe vremya, a inogda i rashodilis', ZHak toropilsya
uspet'  na obed domoj, a  Rolland staralsya prihodit' tyutel'ka  v tyutel'ku  k
chetyrem, kogda uzhe nachinalas' ego smena.
     Gretta  kazalas'  smeshnoj.  V  ee   razgovore  promel'kivala   zhestokaya
neposredstvennost', kotoraya svojstvenna tol'ko otchayannym lyudyam.
     -  Vot kak? Pochemu vy, sobstvenno menya doprashivaete? Hotela  i  stoyala.
Nevezhlivo ukazyvat' devushke, kak ej sebya vesti.
     ZHak posmatrival na ee otrazhenie v zerkale, a ona otvodila vzglyad ot ego
otrazheniya.
     -  Mezhdu  prochim, dolzhen sdelat'  vam kompliment,  vy striglis'  sovsem
nedavno  u  ochen'  horoshego  mastera.  YA  by  s  udovol'stviem pouchilsya  ego
tehnologii.
     - Vy opyat'? -  vozmutilas' ona, - Vam nravit'sya podshuchivat' nad lyud'mi?
Nu, dopustim, ya ishchu sebe drugogo  mastera, - fyrknula Gretta,  iz-pod kresla
pokazalas' ee tufel'ka, - A tot... tot ochen' dorog.
     - Nikogda ne otkazyvajtes' ot togo, chto vam dorogo, milaya Gretta.
     - Ego zabrali nemcy, on byl to li evrej,  to li kommunist. Vot vy takoj
molodoj, a takoj staryj, -  zametila ona, nachav  ser'ezno, a pod konec frazy
rassmeyavshis'.
     On ulozhil ee lokony shchipcami, predvaritel'no  vyliv na nih  dobruyu chashku
skreplyayushchego rastvora, nemnogo nachesal ponizu, tak, chto ee kare prevratilos'
v malen'kij maket bal'nogo plat'ya, s belesymi zavitushkami vnizu.
     - Ugodili, - koketlivo skazala ona, - Mozhet byt', stanete vsegda delat'
mne takuyu prichesku, ne zabudete, kak eto u vas poluchilos'?
     - Nu, naschet strizhki, my s vami eshche potolkuem, podberem  vam chto-nibud'
potryasayushchee. A vy nedaleko zhivete?
     "Da  ya  zhivu podle  tebya!" -  hotela ona skazat' emu, podnimaya lico dlya
poceluya, kak eto delayut v kino, no vnov' uderzhalas', skazala:
     - YA zhivu ne nastol'ko daleko, chtoby zabludit'sya. Ne provozhajte menya...
     A pro sebya ona podumala: " Nu, chto zh, eto tol'ko probnyj  shar. YA eshche ne
pokazala vsej svoej pryti. Ty budesh' moim!"
     Gretta  rasplatilas'  i   vyshla  na  svet.  Strannoe,  dvoyakoe  chuvstvo
poselilos'  v  nej. S  odnoj  storony,  ona  likovala ot  novogo oblika,  ot
prikosnovenij etogo vysokogo  hudogo parikmahera, celyj chas zanimavshegosya ee
pricheskoj, gladivshego ee viski, povorachivavshego ee kreslo  i zadevayushchego pri
etom  ee  kolenki  svoimi,  s  drugoj storony, ona videla  po-novomu  i  eti
rozovo-golubye cvetochki  na oknah, i eto nebo v  proeme krysh,  i etih lyudej,
kuda-to  speshashchih  po  Antverpenu,  obychno pustomu,  molchalivomu, a  segodnya
takomu vz容roshennomu, slovno u goroda zud ili oznob.
     Ee  nastorazhivalo to, chto ona ne ponimala, chego  ona dobilas'. Ved' dlya
prodolzheniya  znakomstva  ej  pridetsya  dozhidat'sya,  kogda  ee  volosy  snova
otrastut,  i  uzh  vo vsyakom  sluchae, kogda u nee  poyavyatsya  novye den'gi  na
ukladku.
     Madam Sentinen ne davala ej zakazov uzhe nedelyu. Gretta nachinala dumat',
chto chem-to  ne  ugodila ej - dejstviem ili  bezdejstviem.  Ona  boyalas', chto
opyat'  ne  predusmotrela  kakogo-nibud' obychnogo chelovecheskogo podhalimazha v
tom meste, gde ego nado bylo proyavit'.
     Ob etom ona vsegda  zabyvala.  Ej  kazalos', lyudi dolzhny po opredeleniyu
otnosit'sya  drug k drugu blagozhelatel'no, a raz ty zhelaesh'  blizhnemu  dobra,
znachit, ty i  delaesh' ego. Tak ona schitala. Ee vsyakij raz  porazhali poucheniya
Dacy, podrugi po masterskoj shlyapok, kotoraya postfaktum o座asnyala ej, kak nado
zhit' i probivat'sya v etoj zhizni.
     -  Plyun' ty na gordost' i  ne govori  erundy, - nasedala  zvonkogolosaya
Dace, -  prinesi  ej  korobku shokoladnyh  konfet  ili  ustroj  v  masterskoj
prazdnik - den' rozhdeniya, priruchi ee, a potom trebuj svoe.
     - Neuzheli iz-za korobki konfet ko  mne izmenitsya otnoshenie, neuzheli ona
tak  melka, chto tol'ko  i zhdet moih konfet, a  bez konfet ya uzhe i ne chelovek
dlya nee. To est' ya ne tak hotela skazat', ty ne ponimaesh'.  YA  hochu skazat',
neuzheli ya mogu vystroit' otnosheniya s chelovekom tol'ko posle podnoshenij.
     - Nu, vo-prevyh ... da. Vo-vtoryh, ty prava v odnom: korobkoj konfet ne
otdelaesh'sya. Inogda my i za shlyapku deneg ne berem, propuskaem, tak  skazat'.
Inogda i dezhurim za nee v kontore. Oj, tol'ko ty nikomu...
     Dal'she  Dace  rasskazyvala  ob  ocherednyh  pohozhdeniyah madam  Sentinen,
kotoruyu Gretta  nikak  ne  mogla  sebe predstavit'  v  ob座atiyah muzhchiny.  Ej
kazalos', chto madam byla dlya etogo slishkom stara, razve muzhchiny mogut lyubit'
sorokaletnih, kogda stol'ko moloden'kih nezamuzhnih krasotok vokrug?

     Ona  odernula kostyumchik  i  zashagala  po trotuaru  v storonu  Lionskogo
bul'vara. Slava Gospodu, eta ulica ostalas' cela posle majskih bombardirovok
Antverpena. Severo-vostochnaya chast' goroda postradala sil'no. Tam eshche koe-gde
ne razobrali zavaly. Ne dohodya do samogo bul'vara, peresekayushchego ee marshrut,
ona voshla v svoj pod容zd i podnyalas' k sebe.
     Tol'ko  tut, zhelaya dostat' iz sumochki klyuchi, ona obnaruzhila, chto zabyla
sumochku  v  parikmaherskoj.  Poka  ona bezhala obratno,  ej  pochemu-to  stalo
stydno.  Ona vdrug  podumala, chto esli by special'no ostavila etu  sumochku v
salone,  to so  storony  eto  byl by uzhe  perebor.  Poetomu ona vorvalas'  v
parikmaherskuyu s obizhennym i odnovremenno trebovatel'nym krikom:
     - YA nenarochno!
     - CHto  ne narochno?  -  udivilsya i ispugalsya ZHak,  neskol'ko  otstupaya k
kabinetu hozyaina.
     Pri  etom ego klient popytalsya vskochit' i nashchupyval  na boku  portupeyu,
kotoraya lezhala pered nim u zerkala.
     - Sumochku zabyla nenarochno.
     - Kto  zhe  zabyvaet  chto-nibud' - narochno?  Tak ne  byvaet.  Narochno  -
ostavlyayut. No razve ona zdes'?
     Oni nashli ee na svobodnom kresle, u vhoda.
     ZHak vernulsya k  svoemu vspotevshemu  ot stremitel'nogo vtorzheniya devushki
klientu, a Gretta krasneya i izvinyayas', popyatilas' k vyhodu.

     Sredi nochi on uslyshal zvuk, pohozhij na skrezhet kamennyh zhernovov, kakoj
on  slyshal  odnazhdy,   gostya  u  tetushki  na  ferme.  Ona,  tochnee  ee  muzh,
otremontirovali vodyanuyu mel'nicu, tam byli takie zhernova.
     Skrezhet  -  shirokij,  vseob容mlyushchij, sotryasayushchij  stekla  v  ramah.  On
vyglyanul v okno,  no  ponyal, chto zvuk shel  s  bul'vara, i  chto tam dvigalas'
ogromnaya massa tehniki.
     On nakinul halat  poverh nochnyh bryuk i vyshel v gostinuyu,  odnovremenno,
iz svoih spalen  vyshli mat' s  otcom  i sestra s sobakoj Taksoj.  Sobaku tak
zvali - Taksa, i  na progulkah predstavlyaya  ee drugim sobachnikam, milovidnaya
madam Smejts dobavlyala:
     - Taksa u nas ne sobaka, a malen'kaya ledi.
     Ta  vilyala  polovinoj  korpusa,  uvivalas'  vokrug  nog,  obvivala   ih
povodkom.
     Sobaka Taksa pervaya podbezhala  k balkonnoj  dveri. Sonnye, oni vysypali
na  balkon, ZHak peregnulsya i  uvidel, kak v svete fonarej po bul'varu polzli
beskonechnoj gryaznovato-travnoj gusennicej tanki so svastikoj na bashnyah.
     Da eto byl skrezhet gusenic  tankov o bulyzhnik. Vot na ih ulicu vyrulili
motocikly, neskol'ko mashin proehalo i umchalos' v storonu ratushi.
     - CHto-to  mne eto ne nravitsya, - skazala mama, - Uhodite  s balkona, ne
nado, chtoby vas zametili.
     Ona poezhilas' i, zapahnuv svoj temno sinij pen'yuar, pervoj  udalilas' v
dom. Za nej ushla huden'kaya hrupkaya |lizabet, hohotnuv:
     - Ne upadi, bratishka.
     Otec hotel bylo zakurit', nervno  pohlopal  sebya po karmanu, no sigaret
ne nashchupal,  otkuda oni  v  pizhame?  Ushel, nyrnul v  kabinet,  zakrylsya tam,
boyas', kak by Barbara snova ne stala nazojlivo  prosit' ego brosit' kurenie.
Tol'ko  ne sejchas. V  kabinete viseli  litografii  voennoj  tematiki, mundir
podpolkovnika, kotoryj Barbara  otdavala v chistku kazhdye tri mesyaca. Hendrik
uzhe god byl v zapase, korolevskaya armiya pered vojnoj usohla na dve  treti iz
chisla  staroj  gvardii.  Zato  ponabrali   bezusyh,  tak  nazyvali   molodyh
vypusnikov voennoj akademii. Da eshche i kuratorov i  specialistov iz Francii k
nachalu voennyh dejstvij v armii bylo prud prudi. No eto ego uzhe ne kasalos'.
Hendrik schital  eto  vreditel'stvom,  osobenno  rugal  ogromnye  zatraty  na
soderzhanie  otstavnikov  - deshevle  bylo  by  soderzhat' bol'shuyu  armiyu,  chem
obespechivat' uvolennyh  zhil'em, rabotoj i prilichnym pozhiznennym soderzhaniem.
Rezul'tat  vsej  etoj bezalabernosti  -  skoraya kapitulyaciya Bel'gii  i sdacha
Antverpena.
     Oni sypalis' s neba i vylezali iz SHel'dy, kak komary, eti nemcy. Krugom
grohotali vzryvy, a letyashchie desantniki  pryamo s vozduha rasstrelivali gorod.
Skol'ko zhitelej pogiblo  na ulicah.  Staryj  Hendrik s samogo  utra proveril
podval, oboshel  vse  kvartiry na  lestnichnoj  kletke, napomniv  o tom, chto v
sluchae artnaleta nuzhno spuskat'sya vniz. K schast'yu dom ne postradal, no  poka
gorod  sotryasalsya,  lyudi   v  podvale  sudachili  o  tom,  chto  luchshe  by  uzh
pravitel'stvo poslushalos' vallonov, kotorye  provozglashali  idei germanskogo
nacional-socializma sovpadayushchimi s nacional'nymi interesami Bel'gii.

     YAkob sobiralsya bylo ujti s balkona, no vdrug  uvidel Grettu. Ona stoyala
na protivopolozhnom balkone, emu pokazalos', chto on  smozhet dotyanut'sya do nee
rukoj.  Ona  byla  nenakrashena,  pohozha   na  malen'kuyu   feyu,  tol'ko   chto
prosnuvshuyusya.  Na nej bylo  prosvechivayushcheesya  domashnee  plat'e  iz  kakoj-to
vozdushnoj  materii.  Tak  i  svetilas'   vsya,  oreol  pushistyh  volos  siyal,
podsvechennyj komnatnym svetom.
     Kogda on ostalsya odin na odin s nej,  to vdrug pochuvstvoval skovannost'
i smushchenie.
     - Nu, kak ukladka? Derzhitsya?
     - Namertvo. Ne mogu spat', - poshutila Gretta.
     - Iz-za tankov?
     - Net, ukladka slishkom zhestkaya, neudobno.
     On,  to li ot nochnoj prohlady  i morskogo  briza, to li ot volneniya, ne
smog zasmeyat'sya, a kak-to sudorozhno ulybnulsya.
     - CHto vy obo vsem etom dumaete? Kak zhe nash korol'?
     - Korol'? - ZHak  pozhal plechami, - Korol' blagopoluchno kapituliroval. Vy
zhe chitaete gazety. |to dolzhno bylo sluchit'sya. No tak ili inache...
     - strashno, - kivnula Gretta.
     - Vam  strashno? Hotite,  ya budu stoyat' tut s vami vsyu noch'  i nichego ne
sluchitsya?
     -  Luchshe  idite  spat'. I  tak  nichego ne sluchitsya.  YA znayu  neskol'kih
nemcev.  Oni prihodyat v  nashu masterskuyu, zakazyvayut sebe shlyapy s vot takimi
polyami,  kak  budto  oni  ne  naci,  a  kovboi.  Oni  ne zveri.  Oni  prosto
idioticheski lyubyat svoego fyurera, stroyat svoe  gosudarstvo, gulyaya pri etom po
vsej Evrope.
     - Vryad  li vy  vo vsem pravy, no v odnom tochno: segodnyashnyaya noch'  i eshche
skol'ko-to nochej projdut  spokojno. Im  ne do nas.  No skoro nachnetsya drugaya
zhizn'.  Bylo by  horosho,  esli by  etot vot segodnyashnij son,  v  kotorom  vy
poyavlyaetes'  v  moej   zhizni,  sbylsya,  pust'  dazhe  prihod  nemeckoj  armii
obyazatel'noe uslovie dlya etogo.
     Gretta  vil'nula stupnej  v  korotkom  belen'kom  nosochke i  ubezhala  s
balkona.  Svet  v  ee okne pogas.  ZHak voshel v  tepluyu  natoplennuyu komnatu,
prisel k stolu.
     "Strannaya  devushka.  Kakaya  strannaya.  Otkuda ona  vzyalas'? Nikogda  ne
zamechal ee zdes'. Mozhet byt', ona upala s neba?"

     Sobirayas' v utrennyuyu smenu on posmatrival v okno Gretty. ZHak rasschital,
chto v ee kvartire  bylo  dva okna, vyhodyashchih  na ulicu.  Ta komnata,  chto  s
balkonom,  ochevidno, byla gostinoj, kak i u nih:  uzh bol'no tyazhelye, sudya po
ih nepronicaemosti, gardiny viseli na  okne. Spal'nej byla  ta komnatka, chto
sleva ot balkona, tret'ya ot  ugla fasada. Tam na  oknah viseli belye zhalyuzi.
Poyavleniya v takuyu ran' Gretty on ne dozhdalsya.
     V  odinnadcat'  chasov v  masterskuyu nachali  prihodit' nemeckie oficery.
Pervye osmotreli pomeshchenie, vypili  u  hozyaina  po  ryumke kon'yaku. Sleduyushchie
pozhelali pobrit'sya,  a sleduyushchie za etimi myli golovu, striglis' i brilis' -
vse srazu. Prihodili  oni  po dvoe, po  troe.  ZHak nikogda  tak ne  ustaval.
Hozyain vse  vremya  vyhodil  k klientam  i povtoryal  ZHaku,  chto na  nem lezhit
bol'shaya  otvetstvennost'.   On   blagosklonno  ulybalsya   molodym   lyudyam  v
zelenovato-goluboj forme, vlyublenno smotrel na oficerov v vozraste, odetyh v
chernoe. Esli b  on ne brosil praktikovat' let  sem' nazad,  on konechno by ne
doveril ZHaku stol' vazhnyh i dorogih klientov.
     ZHaku kazalos',  chto ves' gorod kishit soldatami. Oni chasto mel'kali mimo
vitriny, mashin stalo bol'she v pyat' raz. V kafe naprotiv igral nemeckij marsh.
Vse eto pohodilo na prazdnik - pir vo vremya chumy.

     Po okonchanii  smeny  on  zashel  v kontoru  hozyaina  i  poprosil u  nego
telefonnuyu knigu.  ZHak prolistal vse  shlyapnye  masterskie i  vyyasnil,  chto v
blizhajshih  kvartalah  est'  tol'ko  odna  shlyapnaya  masterskaya  -  masterskaya
Buklera. |to kak-to ne vyazalos' s upomyanutoj Grettoj madam, nachal'nicej vseh
shlyapok, no ZHak reshil popytat' schast'ya i pokazat' ej,  Grette, chto tozhe umeet
vyslezhivat'.
     On proshel  cherez ploshchad' svyatogo Pavla i napravilsya  na uzen'kuyu temnuyu
ulochku,  podnimavshuyusya  kruto  vverh,  da  tak  kruto,  chto  kazalos',  esli
doberesh'sya do vershiny, obyazatel'no svalish'sya obratno na ploshchad'.
     K  schast'yu,  zabirat'sya  naverh  i  padat'  obratno  emu  ne  prishlos',
masterskaya Buklera nahodilas' v nachale ulochki. On oglyanulsya, do salona  bylo
rukoj podat'.
     Segodnya  mama  prosila ZHaka  ne  opazdyvat' s  raboty.  Ona  boyalas'  i
otpuskat'-to  ego v takoe  vremya,  no ZHak davno zasluzhil reputaciyu vzroslogo
parnya. Madam Smejts ne osmelilas'  posovetovat' synu  ne  hodit'  na sluzhbu.
Teper' on chuvstvoval ugryzeniya sovesti: ona budet volnovat'sya.
     ZHak  otkryl dver',  za kotoroj  visel  kolokol'chik. V nebol'shoj  obitoj
temnym derevom komnate goreli  tusklye lampy,  iz-za zanaveski pod lestnicej
na vtoroj etazh vyshla krupnaya zhenshchina let soroka.
     - YA  hotel  by zakazat' shlyapu, - skazal on  vstretivshej  ego hozyajke, -
fetrovuyu, na osen'.
     - Ochen' horosho, molodoj chelovek. Lyublyu optimistov, - grustno ulybnulas'
ta.
     - Pochemu vy tak govorite?
     - Vy videli, chto tvoritsya v gorode?  Dace, Karl, - pozvala ona, a kogda
sverhu  vyglyanuli  zhenshchina  i  muzhchina, ochen'  pohozhie drug  na  druga,  ona
obratilas'  k nim, - |tot simpatichnyj yunosha hochet samuyu luchshuyu  shlyapu fasona
"Britan'"  svetlo-korichnevogo  tona  razmer,  - ona  ocenivayushche vzglyanula na
ZHaka, - razmer shest'desyat odin. |to na osen'!
     SHlyapnye   mastera  pereglyanulis',  ulybnulis'   novomu  klientu,  madam
razvernulas' i poplyla za zanavesku. Na hodu ona oglyanulas' i progovorila:
     - ZHizn' prodolzhaetsya.
     Ot  Dace i Karla  ZHak  uznal, chto  u nih  dejstvitel'no rabotaet  nekaya
Gretta,  ochen' milaya devushka, delaet lentochnye ukrasheniya na zhenskie  shlyapy i
obtyagivaet tes'moj muzhskie. Rabotu  beret na dom, potomu chto zdes'  tesno. I
dejstvitel'no,   krugom   stoyali   derevyannye  formy  s  natyanutymi  na  nih
zagotovkami, na stellazhah gromozdilos' neskol'ko rulonov fetra i shelka.
     Hot' i pahlo kakimi-to specificheskimi rastvorami, v fortochku proryvalsya
prohladnyj veter, takoj veter vsegda prinosil ZHaku vospominaniya  detstva. On
lyubil vspominat' gody uchenichestva,  mushtry, obyazalovki,  lihih druzej. Gody,
provedennye v kolledzhe, kazalis'  emu samymi yarkimi v ego zhizni. No  detstvo
uhodilo vse dal'she i dal'she. Teper'  u nego bylo  men'she svobody, potomu chto
on sam otvechal za svoyu zhizn'.
     Ploshchad' svyatogo Pavla  byla obramlena  polukrugom vysokoj metallicheskoj
ogrady  gorodskogo parka.  Glavnaya alleya  parka napryamuyu vyhodila k sobornoj
ploshchadi, ryadom s kotoroj sosedstvovala gorodskaya ratusha. Emu  ochen' hotelos'
projti posmotret',  chto proishodit  za  etim bol'shim lesnym massivom, no  on
predstavil sebe, kak doma perezhivaet mama,  i chto s nej  budet, zaderzhis' on
eshche na dva-tri chasa: alleya byla ochen' dlinnoj. On reshil otlozhit' progulku na
vecher.
     Mama vstretila ego vinovatym vzglyadom:
     -  Prihodila  kons容rzhka,  skazala,  chto  ej  veleli  sostavit'  spiski
zhil'cov. Razdevajsya. Segodnya lukovyj sup i gorbusha v klyare.
     - Idet. YA moyu ruki.
     Taksa procokala nestrizhenymi kogtyami po parketu, a zatem  po  kafelyu za
ZHakom. Lyubopytnaya.
     Otec prihodil s raboty tol'ko  vecherom, srazu  posle uhoda  iz voennogo
departamenta  Antverpena on ustroilsya na  sudoremontnyj  zavod  zamestitelem
direktora. |lizabet uchilas' do shesti.  Otec teper'  zabiral ee iz kolledzha i
privodil  domoj. Vyhodilo dazhe nemnogo pozzhe. Madam Smejts  privykla udelyat'
vse  svoe  vnimanie starshemu  synu v seredine dnya. Uzhin  i  ves'  vecher  ona
posvyashchala docheri.  Muzh ne  treboval vnimaniya, naoborot, vsyacheski obosoblyalsya
po vecheram  v  budnie  dni.  No Barbara i ee deti znali,  chto otec lyubit ih.
Prosto eta lyubov' darovalas' im pod usloviem sohraneniya  suvereniteta. Vot v
vyhodnye  -  drugoe delo.  Vyhodnye Hendrik  Smejts  ne predstavlyal sebe bez
domashnih hlopot, progulok po parku ili  piva  na bul'vare. V vyhodnye zhena i
deti mogli  prosit' vse, chto hoteli:  oni imeli vse prava na  nego, osobenno
|lizabet.
     - Tak chto ty govorila pro Katarinu?
     Barbara v chepce i fartuke nalivala synu sup iz beloj oval'noj supnicy.
     -  Da.  Kons'erzhka. Ona prihodila  skazat', chto  nemcy  sobirayut spiski
zhil'cov.
     - Razve v municipalitete net opisej?
     -  Ne  znayu.  Im  nuzhny imena,  professii  i vozrast. Mne  vse  eto  ne
nravitsya. Nachinayutsya vsyakie syurprizy. Pustili ih po-horoshemu,  pust' i vedut
sebya delikatno.
     - Nu,  vo-pervyh,  nashi  rebyata  dali  im  zharu v  L'ezhe  i  na  Maase.
Vo-vtoryh, eto zhe voennaya vlast', mama.  Ej ne budesh' diktovat'. Mne nedavno
odna  klientka skazala: neprilichno  diktovat' devushke, kak ej sebya vesti.  A
tut ne devushka, a celyj velikan Antigor. Ty skazala nashi dannye?
     - A chto mne ostavalos'? Nuzhno budet peregovorit' s sosedyami. YA davno ne
byla u Poliny. Kak tebe sup? A chto za klientka?
     - Nravitsya, - otvetil ZHak i, uvidev, kak napryaglas' mama, rassmeyalsya, -
Sup nravitsya. A klientka ... klientka eshche bol'she.
     - Vot kak? -  Barbara potupilas', - I  ty ot menya skryl.  I davno eto u
vas? Kto ona?
     - Mama,  mama, ostanovis'.  YA znayu tol'ko, chto  ee zovut Gretta, i  ona
sejchas smotrit na tebya iz togo okna.
     Madam  Smejts   vstrepenulas'   i,   rezko  obernuvshis',  dejstvitel'no
natknulas' vzglyadom na kurnosuyu kukolku v okne naprotiv.
     - Kakaya bespordonnost'! Ona smotrit tebe pryamo v rot!
     - A  chego  plohogo,  chto  zhenshchina smotrit v  rot  muzhchine?  Davaj  svoyu
zamechatel'nuyu rybu.
     Ona otkryla zharovnicu, po gostinoj razletelsya zapah nastoyashchej gorbushi v
sobstvennom soku i podzharennom luke. Sok, vylivshijsya iz nee,  eshche bul'kal na
dne posudiny.
     - O! Kak vkusno!
     - Ne zagovarivaj mne  zuby, pozhalujsta! Tebe  peredalas'  skrytnost' ot
tvoego otca. Kto ona? Kto ee roditeli?
     - Luchshe  by ya tebe o nej ne upominal, mama, - myagko zametil ZHak, - ya ee
sovsem ne znayu, videl odin raz.
     - No ty skazal, chto ona tebe nravitsya?
     - Posmotri na nee. Razve ona mozhet ne ponravit'sya? Ona zhe milashka!
     Mama pokachala golovoj.  ZHak ulybnulsya, ponyav, chto emu  udalos'  otvlech'
mamu na druguyu temu: teper' ona ne budet dumat' ob  okkupacionnyh vlastyah, a
stanet revnovat' k neznakomke, o kotoroj ZHak, kak  emu kazalos', znal vse na
svete.
     Ne dozhidayas' vozvrashcheniya sestry  i otca, on prigrozil  Takse,  chtoby ta
molchala, i vyskol'znul za dver', ne preduprediv  mamu ob uhode: tak byl shans
vyjti na ulicu eshche zasvetlo.  Kons容rzhka besedovala vnizu s dvumya soldatami.
Oni byli  v  pilotkah  i,  ochevidno,  prosto kleilis' k  dorodnoj  Katarine.
Odnako,  kogda  ZHak prohodil  mimo, odin  iz nih  popravil visyashchij  na grudi
avtomat.
     ZHak vyshel  na ulicu  i uvidel  Grettu. Ona vyshla iz  svoego pod容zda  i
netoroplivym shagom napravilas' v storonu ploshchadi svyatogo Pavla.
     On ulybnulsya i ne stal oklikat'  ee.  Vernulsya i snova zashel v pod容zd.
Nemcy zamolchali i smotreli emu v zatylok.
     - Vas ist das? - sprosil odin drugogo.
     ZHak, podhodivshij  im  po vozrastu v priyateli, ne glyadya  na nih,  podnyal
ruku, prosya ne  meshat'  emu nablyudat' cherez dvojnye  steklyannye  dveri. On s
radostnym  vozbuzhdeniem  i azartom  uvidel,  kak  Gretta obernulas', ishcha ego
glazami,  potom i  vovse razvernulas'  i  obizhenno rasstavila nogi na urovne
plech.
     Odin  nemec  peregnulsya  cherez plecho  ZHaka  i  zarzhal,  podzyvaya svoego
naparnika. Tot navalilsya szadi, uhvatilsya na plecho pervogo i tozhe zagogotal,
sotryasayas'  i  pokazyvaya  pal'cem  na  Grettu.  ZHaku  bylo   veselo,  no  on
prokruchival  v  golove:  pristojno  li  pozvolyat'  im smeyat'sya  nad  upryamoj
Grettoj. I smeh-to u nih byl kakoj-to zhivotnyj.
     On opustil svoe plecho nastol'ko, chtoby pervyj soldat otcepilsya ot nego,
i  vyshel navstrechu  Grette.  Toj nekuda bylo devat'sya.  Ona  pozelenela,  no
ulybnulas' rozovymi gubami i obnazhila nemnogo vydayushchiesya vpered belye zubki:
     - Vot tak vstrecha! Nu chto, idem v park?
     On byl sovershenno obeskurazhen ee pryamotoj i agressivnost'yu. Vzyav ee pod
ruku, on povel  Grettu v park, osypaya komplimentami ee nochnoj prosvechivayushchij
kostyum i eto  dovol'no  korotkoe cvetastoe  plat'ice,  tak  garmoniruyushchee  s
bezhevym pidzhakom,  shlyapku,  sumochku,  kotoruyu ona  zabyla  vchera  v  salone,
masterskuyu  Buklera i  voobshche ves' etot  mir, podoslavshij  emu takoe chudo  v
per'yah.
     Slava Bogu, u nee  bylo chuvstvo  yumora. Ona dovol'no prosto prinyala ego
shutlivyj ton,  i otvechala emu tem  zhe.  Oni poshli  po  glavnoj allee  parka,
kotoraya  iz-za svoej  pryamizny i  prosveta  v  konce  parka  kazalas'  bolee
svetloj, chem drugie, uzen'kie allejki, rashodivshiesya v storony.
     Na kazhdom shagu zdes' byli zakusochnye, karuseli vstrechalis' rezhe, krugom
bylo  mnogo  molodezhi  i  nemeckih  soldat,  i  te, i  drugie prishli  v park
priglyadet'sya  drug  k drugu,  ponyat' ot  kogo  ishodit bol'shaya  opasnost', i
uznat',   k   chemu  gotovit'sya   v   budushchem.   Slyshalas'   nemeckaya   rech',
kontrastiruyushchaya s myagkim shelesteniem flamandskogo.
     - Oni ne razgrabyat nashi muzei? A oni ved' katoliki?
     - Net, kazhetsya, oni ne veruyushchie voobshche.
     - Znachit, oni razgrabyat i kostely. Mne govorili,  chto im v obyazatel'nom
poryadke predpisano kazhduyu nedelyu  posylat' domoj posylki s nagrablennym. Vot
uzhe  mesyac  oni  rastaskivayut  neschastnuyu  malen'kuyu  Bel'giyu.  Neuzheli  eto
dostavlyaet ih zhenam radost'?
     Ona zakazyvala emu morozhenoe, pirozhennoe,  tartaletki s gribami, bilety
na karuseli,  a sama upivalas' schast'em, o kotorom mechtala s detstva. Imenno
o  takom,  kogda mnogo morozhennogo i karuselej, i  vse, o chem  ni poprosish',
ispolnyaetsya. Ona dazhe byla uverena, chto  nastoyashchemu muzhchine  tol'ko  etogo i
nado: besprikoslovnogo  podchineniya zhenshchine - nu hotya  by  v takih bezobidnyh
melochah.
     Gretta byla na sed'mom nebe.
     -   Posmotri,  kakoj   horoshen'kij  ochkarik,  -   govorila  ona   ZHaku,
raskachivayushchemu  otdel'no  stoyashchie  kacheli,  i  pokazyvala malen'kim  rozovym
kogotkom,  -  No  zachem  oni  tak korotko  strigutsya.  Slovno  gotovyat'sya  k
gil'otine.
     - Tishe, Gretta. Na tebya uzhe smotryat.
     -  Pust' oni sami...  katyatsya  k chertyam, u-u,  -  ona  sostroila rozhicu
kakomu-to pyalivshemusya na nee oficeru.
     - Moj  brat  vsegda hodil  s  dlinnym  hvostom, ya  ne  privykla k takim
britogolovym.
     - Hodil? A sejchas on gde?
     Ona  skrivila gubu, potom pozhala plechom, slovno skazala sebe, naplyuj na
vse, ne tormoshi sebe dushu, i ochen' suho proiznesla:
     - Vo vremya  bombezhki  -  aviabomba  popala v  nash  dom. YA  v  to  vremya
obzhimalas' s odnim  paren'kom  na senovale ...  shuchu, shuchu.  YA byla v shkole.
Zametno, chto ya zakonchila shkolu?
     U nee zabegali glaza, ona zlo vypleskivala ostroty:
     - Tak vot. Aviasnaryad - takoj bol'shoj - s etu skamejku. On upal na nashu
fermu.  Pryamo  v cel' popal. Navernoe,  Gitler oshibsya. Ne dumal  zhe on,  chto
imenno moya sem'ya -  ego  glavnyj vrag. Hotya,  net. V chem-to on byl  prav.  V
obshchem,  vse  umerli  - devyat' chelovek. Oni  obedali. A  ya  byla  v  shkole  -
ispravlyala dvojku po peniyu. YA pela v eto vremya.
     - Kak zhe ty pela v moment bombezhki? Gretta, ostanovis', uspokojsya.
     On priderzhal nizkie nadezhnye kacheli. Pogladil ee volosy.
     - Lipkie.
     - Eshche by, stol'ko laka na nih vylit'! YA pela vo vremya bombezhki! YA pela!
Ha-ha-ha! - ona vzyala ego za lackany kurtki, - ya pela ot straha.
     - Kak zhe ty odna? Kak zhe ty ustroilas' v Antverpene?
     -  Vse  den'gi  hranilis'  u  otca  v  "sejfe":  ya  stala  edinstvennoj
naslednicej.  Ha! Gitler  pozabotilsya obo  mne, nakryv ves' nash drevnij  rod
odnim udarom.
     - Ne govori tak, molchi!
     - My vsegda bedno  zhili. Ochen' mnogo rtov, - ne unimalas' Gretta, -  Ne
na chto bylo kupit' groby, zakazat' messu. Mne  pomogali horonit' sem'yu chleny
cerkovnoj obshchiny: otca, mat', troih brat'ev s sem'yami,  malyutku Gretthen. Ee
nazvali v chest' menya. YA prinimala rody u svoyachenicy.
     - Ne mozhet byt'! Ty prinimala rody? - on voshishchenno posmotrel na nee, -
Kakoj uzhas!
     -  Uzhas  byl,  ne togda. Uzhas  byl,  kogda ya ukladyvala  v  grobik  eto
nevinnoe ditya.  A potom,  razbiraya  ostavshijsya  hlam, chtoby  pereselit'sya  k
podruge, ya nashla u otca za sundukom  chemodanchik. Tam  dolzhny byli  hranit'sya
instrumenty.  YA  udivilas':  chto oni delayut v spal'ne roditelej? A  tam byli
serebryannye monety. Mnogo deneg. |to i byl sejf. Pohozhe, otec kopil  na  dom
starshemu  synu,  Livonu. YA razozlilas', pomnyu. Kak ya  orala togda, dubasya po
oblomkam kryshi, lezhashchim  peredo mnoj. Bomba byla  nebol'shaya. Ona razorvalas'
pochemu-to vverh. Sidevshih za  stolom snachala prosto prishiblo kryshej, a potom
i poubivalo  vzryvnoj  volnoj  i oskolkami. YA ne  hotela ostavat'sya  na etom
svete.  A potom podumala i  reshila borot'sya. Reshila  ne  sdavat'sya. I teper'
hochu vzyat' ot zhizni vse. Esli eti, - ona slegka dvinula skuloj, - dadut. Vot
i  poehala v  gorod. Mogu  ne rabotat'. Mogu uehat' v Angliyu - so sredstvami
vse dorogi mne otkryty. Mogu vybrat' sebe parnya i ukrast' ego u rodnyh. Mogu
ubit' kogo-nibud'.
     Tol'ko  tut on  zametil, KAK ona  smotrit na nemeckih  parnej.  Skol'ko
skrytoj nenavisti i  izdevki  bylo v  etom  zelenom prishchurennom  vzglyade. Ee
malen'koe ostren'koe lichiko kazalos' v teni derev'ev  blednym. Ej  sovsem ne
bylo veselo. Ona ochen' hotela podelit'sya s nim, ona hotela sostradaniya.
     - Tak u tebya nikogo net na svete?  -  ZHak kivnul ej i  pridvinul  k nej
svoe ostroskuloe lico.
     -  Nikogo, krome tebya, - vdrug lukavo  ulybnulas' ona, chertyata v glazah
ee snova zaprygali, i ona pobezhala vpered po allee.
     Ona  znala,  chto  eyu  dvizhet  zhelanie  ustroit'sya  v  etoj  zhizni.  Ona
kul'tivirovala v sebe eto zhelanie, ishcha nailuchshij sposob  ego realizacii. |to
stalo ideej-fiks.  Ona vse by otdala  za to,  chtoby svit' svoe gnezdo, chtoby
byl muzh, kotoryj  voz'met na sebya  otvetstvennost' za nee i ee blagopoluchie.
Gretta  mechtala imet' svoj dom,  ona hotela, chtoby  u nee byl  svoj semejnyj
ochag, zabotlivyj muzh ...
     On ne uspel soobrazit', kak dorogu  ej pregradili dva nemeckih soldata,
pereshagivaya tuda zhe,  kuda ona  v nadezhde obojti  ih. Ona  kriknula ZHaku. On
uzhasnulsya mysli, chto ona mozhet nagrubit' im.
     |to byli  te zhe soldaty, kotorye zaigryvali dnem  s kons容rzhkoj  v  ego
dome.  Oni  privetstvovali  ego   druzhnym  "O!",   pohlopali  po  plechu,   i
zainteresovanno o chem-to sprashivali, pokazyvaya na Grettu. Potihon'ku oni vse
vmeste dvinulis' k Sobornoj ploshchadi.
     Gretta,  kak  sonnaya ryba, ne ponimaya, otkuda u nego takie  znakomstva,
brosala  prezritel'nye vzglyady  na  ZHaka.  Ne mog zhe  on  ej ob座asnit',  chto
proizoshlo  v pod容zde, kogda on nablyudal,  kak ona zaputalas' v  sobstvennyh
setyah.

     Revnost' v krovi

     Pili  vechernij kofe. |to ne bylo tradiciej, no vse neizmenno sobiralis'
u kruglogo semejnogo stola v gostinoj  k devyati vechera.  Barbara, nevysokaya,
hot'  i shiroj  kosti, no yurkaya, zhenshchina, s korotkimi kashtanovymi kudryashkami,
kotorye hozyain salona razreshal ZHaku postrigat' dva raza  v  mesyac besplatno,
vse taki - mat', s neskol'ko poteryavshim svoyu chetkost' ovalom lica, raznosila
chashki: muzhu v kreslo,  |lizabet na divanchik stilya ampir, kotoryj Barbara tak
vygodno priobrela eshche do denezhnoj reformy tridcat' shestogo, ZHak pil kofe  za
stolom  vmeste  s mamoj,  on  ochen'  lyubil  sladkoe,  a  tryufelya  i  pechen'e
nahodilis' na stole.
     - CHto slyshno? V dokah uzhe komanduyut nemcy? -  sprosila otca |lizabet, -
Otvlekis' ot vcherashnej gazety. Neuzheli to, chto tam pishut eshche aktual'no?
     Otec podnyal uzkoe lico na doch', obvel auditoriyu vzglyadom:
     - Vot chto ya vam skazhu. Ne tol'ko komanduyut, oni vystavili v kazhdom cehu
svoi  posty,  po  pyat'  chelovek,  otpustili domoj direktora,  prigroziv  emu
gestapo, so mnoj besedoval  dva chasa  oficer, tozhe gestapovec. Ne  tol'ko ob
ustrojstve sudoremontnyh cehov, ne  tol'ko  o kadrah, kotorye, kak  vy, byt'
mozhet, znaete, ya kuriruyu, -  v glazah Hendrika promel'knula usmeshka, -  no i
ob  ih planah.  YA vyzval  ego  na  doveritel'nyj razgovor,  sprosil, kak oni
planiruyut organizovat' upravlenie svoej novoj koloniej.
     - Mater' Bozh'ya! - vsplesnula rukami Barbara, - Tebya zhe mogli arestovat'
za ernichanie! Hendrik, Hendrik!
     - Prekrati, Barbara! Nikogda ne uzhasajsya tomu, chto uzhe v proshlom!
     Otec stal  peredavat' pochti  doslovno  besedu  s gestapovcem,  kotorogo
postavili dlya nachala komandovat' sudoremontnym, o tom,  chto polovinu rabochih
planiruetsya otpravit'  v Germaniyu, a  on,  Hendrik  Smejts,  ne  mozhet etogo
pozvolit', eto dlya nego - predatel'stvo interesov  bel'gijcev, nikto ne dast
garantii,  kakovo tam budet etim lyudyam, kak s  nimi budut  obrashchat'sya. A kto
pomozhet ih sem'yam?
     - Hotya oni garantiruyut pomoshch'.  Pogovarivayut  o vvedenii novyh deneg, o
pereregistracii naseleniya, ob otmene komendantskogo chasa.
     -  Nu,  eto vryad  li, otec,  -  otstranenno  proiznes  ZHak, - V  rezhime
chrezvychajshchiny ne mogut otmenit' komendantskij chas.
     Otec i mat' nachali obsuzhdat' perepis', obmen deneg, otec po obyknoveniyu
nachal sporit' ob ochevidnyh veshchah, nastaivat' na svoej pravote.
     ZHak i slushal i ne slushal ego. On sidel licom k oknu, smotrel na ee okna
i mechtal.  Mechtal  o  tom,  chto  v sleduyushchij raz, on ne  pozvolit Grette tak
neostorozhno draznit'  nemcev, kotorye dazhe i ne  ponimali vsyu  dorogu, kakie
oskorbleniya v ih  adres ona proiznosila po-flamandski, lyubezno ulybayas' im i
davaya brat' sebya pod  ruku. Ved'  oni mogli prinyat' eto  za zaigryvanie.  Na
obratnom puti,  kogda oni uzhe nauchilis' ob座asnyat'sya mimikoj i zhestami, nemcy
perestali obrashchat' vnimanie na ZHaka, vzyali Grettu pod ruki s obeih storon, i
ona paru raz dazhe podprygnula, podtyagivayas' na ih rukah.
     YAkob  plelsya sledom  i  chuvstvoval sebya oskorblennym.  On pylil  melkim
graviem,  special'no  vrezayas'  v  nego myskom  botinka.  Kameshki  paru  raz
nabivalis' v ee tufel'ki i ona  snimala ih  i vytryahivala musor,  derzhas' za
ruku Fridriha ili Al'berta.

     - No  ved' tebya ne uvolyat  s raboty, Hendrik?  -  bespokojno sprashivala
Barbara, - Ved' na posobie nam ne prozhit'.
     - Mama, kakoe  posobie, otkuda? - vspyhnula  |lizabet, - On zhe sluzhil v
Bel'gijskoj korolevskoj armii, a ne u etih otmorozkov.
     - |l'za, chto ty  sebe  pozvolyaesh'?  - Barbara rasteryanno  posmotrela na
muzha, - No togda nam ne na chto nadeyatsya? Da? A tvoj  syn hochet zhenit'sya! Vot
i dumajte sami!
     YAkob ochnulsya i umoritel'no posmotrel na matushku.
     -  ZHak,  kak  ty  mozhesh'?  - iskusstvenno sgushchaya  kraski,  peredraznila
|lizabet, - Mama ne perezhivet etoj tragedii!
     - Liz! ZHak, o chem eto oni?
     -  Pustyaki. Ot  mamy  nel'zya  utait' dazhe  predchuvstvie, dazhe ...  dazhe
vzglyad... Ona iz vsego delaet svetopredstavlenie!
     Vecher zakonchilsya uhodom mamy v  spal'nyu, kuda ona ne zahotela  vpuskat'
nikogo,  krome  Taksy,  zaskulivshej  bylo  pod  dver'yu  i  rascarapavshej  ee
kogotkami.
     -  ZHivite,  kak  znaete,  - progovorila Barbara,  chekanya  slova,  kogda
zapuskala k sebe miloserdnuyu sobaku.

     |lizabet  byla  horoshen'kaya. Pravda, iz-za  hudoby ee  chasto draznili v
kolledzhe.  Ona imela rezkie  cherty lica,  no  eto delalo  ee neobyknovennoj,
yarkoj,  ZHak  vsegda  govoril,  chto  na  ee  fone  vse ee  podruzhki  vyglyadyat
seren'kimi  myshkami. U nee  byl  tol'ko odin nedostatok: ona byla  roslaya, i
stesnyayas' etogo, vse vremya sutulilas'.
     Vot ee  treugol'naya mordashka s ostrym  podborodkom,  chernymi brovyami  i
korotkim vzdernutym  vverh nosikom prosunulas' v ego komnatu, ulybka sozdala
na ee shchechkah i podborodke  glubokie rovnye voronki, chego obychno ne byvaet  u
hudyh lyudej:
     - Tak komu podvalilo schast'e?

     Noch'yu  po  vsemu  gorodu  stoyala  mertvaya  tishina,  narushaemaya  redkimi
korotkimi   vystrelami.   Izredka  prohodili  po  ulice  nemeckie   patruli,
peregovaryavayas',  izdavaya smeshki. ZHak  ne  mog  spat', vytyagival sheyu,  chtoby
doglyadet'sya  do  okna Gretty. Emu kazalos',  chto u nee v spal'ne gorit svet,
chto skvoz' zhalyuzi protiskivayutsya skupye luchiki.
     CHasa  cherez  dva,  prolezhav  v kakom-to zabytii, v poludreme, on  snova
vzglyanul na  ee okna i udivilsya: svet v gostinoj byl zazhzhen, plotnye gardiny
napodobie pal'cev, kogda skvoz' nih smotrish' na lampu, prosvechivali rozovym.
On prihvatil sigarety i poshel na balkon. YAkob dolgo  prislushivalsya, puskaya v
zyabkij  vozduh  sladkovatyj dymok.  Kto-to peredvigalsya tam,  za  gardinami,
tuda-syuda, slovno sobiral veshchi v chemodan.
     "CHto by eto moglo byt'? Neuzheli nasha  vstrecha razocharovala ee, i teper'
ona  uezzhaet? Ili  ona  ubiraetsya? V tri chasa nochi?  Vprochem,  ot  nee mozhno
vsyakogo  ozhidat', sumasshedshaya devushka.  Ona sovsem nepohozha  na razmerennuyu,
zhivushchuyu po pravilam, mamu, ne pohozha i na |lizabet, s ee grubymi slovechkami,
s  uglovatost'yu  i  mal'chisheskoj   samouverennost'yu.   |lizabet  vse   ravno
mamen'kina dochka.  Prosto  u nee drugie  pravila i drugoj leksikon. No i ona
vospitana  na tradiciyah.  Inogda dazhe hodit po voskresen'yam k  messe. |to ne
meshaet ej nazyvat' mestnogo svyashchennika lysym  heruvimom. Liz umeet zalezt' v
dushu, no redko obnazhaet svoyu. Kak mama, toch' v toch'. Ej do vsego est'  delo,
no dlya chego ej znat', kto mne ponravilsya, budet li u menya nadbavka, svozhu li
ya ee na tancy - tol'ko dlya nee samoj.
     Gretta drugaya.  U nee vsya dusha  navyvorot  -  vsya obnazhena. Ona  boitsya
skvernoslovit', vsegda  podbiraet drugie  bolee blagozvuchnye, hot' i rezkie,
no vsegda smeshnye vyrazheniya. Ona upornaya. Ona ne  razbrasyvaetsya po melocham.
I esli  mne nado budet vybirat', ya vyberu  ee, ona dast mne samogo menya. Ona
pomozhet mne poznat' svoi vozmozhnosti,  podnyat'sya,  obresti istinnuyu svobodu.
Ot nee tak i ishodit zhelanie zhit'."
     Vskore, ZHaku pochudilos', chto s  toj  storony  razdalsya  hohotok. Serdce
uhnulo. No ego obnazhennye nervy skazali, chto eto sluhovaya fantaziya, a nochnoj
vzdoh reki tol'ko podtverdil eto. On vzyalsya za vtoruyu sigaretu, kogda svet u
Gretty  pogas. A cherez  dve  minuty vnizu  hlopnula  dver' paradnogo. Kto-to
vyshel naulicu. No eto byla ne Gretta. Lyudej bylo dvoe  i oni byli v nemeckoj
forme.

     S  utra  on  reshil napravit'sya  k nej i vse vyyasnit'. YAkob ne  spal vsyu
noch', ugovarivaya sebya, chto on ne imeet na nee nikakih prav,  chto nepravil'no
ponyal ee druzhelyubnoe k sebe otnoshenie, chto ona dazhe nravitsya  emu ne  mozhet,
potomu  chto ona iz gluhoj  vallonskoj provincii, i  tomu podobnoe. On reshil,
chto  te dvoe byli noch'yu  u nee. CHto  ona dogovorilas' s  nimi po  doroge,  v
parke, poka ego posylali za fruktovoj vodoj.
     ZHak  vstal spozaranku, dolgo brilsya v vannoj,  dolgo  podstrigal chelku,
dushilsya i chistil botinki.
     Den' byl solnechnyj, podrazhayushchij vesennemu, aprel'skomu, vse krugom bylo
eshche nenagretym,  vlazhnym, a solnce uzhe  shparilo vo vsyu, udaryalos' o holodnyj
bulyzhnik,  stoyalo pryamo  nad  ushchel'em, tak  chto ni  ta,  ni eta  storona  ne
otbrasyvali teni.
     V dome naprotiv ne bylo kons容rzhki, ochevidno, Katarina prirabatyvala na
dva pod容zda. |to  byla vzroslaya  zhenshchina let tridcati, besstydno polnaya, ne
beregushchaya  figury,  pochemu-to ne  zhelayushchaya  prichesyvat'sya, hotya  i prilezhno,
chisten'ko odevayushchayasya.
     - Katarina, zahodite ko mne v salon, ya sdelayu vam prichesku "A lya Tretij
Rejh!"  -  brosil on ej  na  hodu,  - I voz'mu  nedorogo  - tol'ko vostochnuyu
Prussiyu.
     Katarina  vygnulas' cherez  otkrytoe  okoshko svoej storozhki,  vylozhiv na
prilavok pyshnuyu grud', sprosila vdogonku, pravda  li est' takaya pricheska. No
ZHak uzhe perehodil ulicu, dver' za nim medlenno, nehotya zakryvalas'.
     Provorot klyucha v zamochnoj skvazhine razdalsya neskoro, eshche by tak  pozdno
lech' spat'. Nu, nichego pust' znaet, kak igrat' s nim v takie shutki. Poka ona
shla otkryvat',  a on zhal na  knopku, ZHak vdrug ponyal, chto ne imeet nichego ej
pred座avit'! On  s uzhasom  othodil ot ee  dveri, i vdrug rvanul  naverh,  eshche
vverh,  pribilsya  k protivopolozhnoj stene, skryvshis' za vystupom lestnichnogo
proleta. Gretta  priotkryla dver', sprosiv slabym siplym golosom "kto zdes'?
est'  kto-nibud'?",  vyshla  na  ploshchadku,  proshla po  nej,  zaglyanula vniz i
zabezhala v kvartiru, hlopnuv dver'yu.
     "Pobezhala smotret' v okno".
     On  ostorozhno spustilsya, proshel vdol'  steny  i  zavernul za  ugol,  na
bul'var. On uzhe  znal, pochemu v  poslednij  moment ne  reshilsya  vorvat'sya  k
Grette, vyyasnyat', kto u nee byl noch'yu, nakrichat' na nee, porvat': on nikogda
by ne stal riskovat' possorit'sya s  nej, on  znal,  chto ona emu otvetit, kak
vyputaetsya i kakim on okazhetsya merzavcem posle ee toroplivogo:
     - Ty chto - malen'kij? Kakie nemcy?

     On  dolgo  sidel na skamejke,  v  skvere, chto  nachinalsya  nemnogo vyshe,
glyadel na  suetlivo perebegayushchie  volny listvy, perebirayushchie vozduh pal'chiki
kashtanov, ni o chem ne dumal, vdyhal morskoj briz. Tam gde nachinalsya Lionskij
bul'var,   stoyali  vysokie   zdaniya,   vylozhennye  izrascami,   s   krasnymi
konusoobraznymi  kryshami,  to  li  pohozhie  na  starinnye  zamki,  to li  na
gorodskie vorota. Horosho, chto oni ostalis' cely.
     Esli  eto  byli te nemcy, a eto navernyaka  byli oni, Fridrih i Al'bert,
odinakovye, roslye, krepkie, s licami cezarej, rasholazhennye otpryski staryh
prusskih semejstv, znachit  - znachit im podskazala  adres Gretty Katarina, ih
davnyaya znakomaya.
     Nuzhno  by sprosit', ne  uznavali  li  u  nee  nemeckie soldaty, v kakoj
kvartire zhivet Gretta, devushka iz togo doma. Oni mogli obidet' ee, vorvat'sya
v  dom i  sdelat'  vse, chto  ugodno. No  on po-prezhnemu sidel na  skamejke i
podstavlyal lico prygayushchim solnechnym  blikam, delayushchim emu tochechnyj solnechnyj
massazh.
     On  vernulsya domoj k obedu. Proshel  mimo  kons容rzhki, s gotovnost'yu emu
ulybnuvshejsya, zabyv o svoem namerenii.
     - CHto-to ty bleklyj  kakoj-to, -  zametila  mama, otkryvaya dver', - a u
menya segodnya  celyj den' bolit serdce. Vse iz-za vcherashnego. Lyubite vy  menya
obizhat', navalyatsya vtroem i delayut iz menya kuklu dlya bit'ya.
     - YA lyublyu tebya, ma, ne ugnetaj.
     On proshel  v  svoyu  komnatu  i  buhnulsya  na  krovat'. Dosada  na sebya,
neuverennost', neopredelennost'!
     I  vse-taki  on  sdelal  eto.  On  spustilsya vniz,  v pod容zd,  vytyanul
ukazatel'nyj palec i postuchal im o ramu otkrytogo okoshka Katariny.
     -  Milaya baryshnya. Vchera pozdno vecherom dva simpatichnyh naci byli v  tom
dome, - on pokazal na okna  Gretty, - |to vy podskazali im adres zhivushchej tam
devushki?
     - Net, sudar',  - ozhivilas' ona i zataratorila, - Gretta moya podruga, ya
provodila  ih  k nej,  no  oni  ne  zahoteli  menya otpuskat'.  My  prekrasno
poveselilis'.  No vy ne  podumajte nichego takogo.  Oni  ochen' korrektno veli
sebya. A chto? YA imeyu pravo na lichnoe vremya?
     Emu  v  etot den'  popalis'  nekachestvennye  nozhnicy,  ih  lezviya  byli
nerovnye  i  ceplyali  klientov  za  voloski,  vydiraya  ih  s  bol'yu.  Hozyain
vyskakival  na ojkaniya i  grozil ZHaku uvol'neniem. No k vecheru  i problemy s
nozhnicami ushli sami soboj.
     Poslednij klient prishel v sem' vechera. V devyat' nachinalsya komendantskij
chas,  nuzhno   bylo  upravit'sya  za  chas.   No,  kak  nazlo,   nemec  popalsya
razgovorchivyj, da  eshche i razgovarivayushchij po-francuzski. Poskol'ku  ZHak  uchil
francuzskij v  kolledzhe,  da  i  na  kursah,  sredi ego  druzej  bylo  mnogo
razgovarivayushchih na vallonskom dialekte francuzskogo, on neploho ponimal sut'
rechej tolstyaka.
     Nemec byl  v oficerskom  zvanii, naskol'ko mog razobrat' ZHak,  v zvanii
majora. On byl  pohozh na postarevshego cyplenka, s zheltymi volosami i chernymi
blestyashchimi klopami vmesto glaz.
     -  Vot  vy  bel'giec,  vy  pedant,  vy  uvalen',  kotoryj  zarabatyvaet
skurpuleznym trudom  na lekarstva  materi,  na  obuchenie bratca,  soderzhanie
doma, ili sobstvennuyu svad'bu. Skazhite, a ne hoteli by  vy peremenit' zhizn'?
Poputeshestvovat'?
     - Mozhno, - pozhimal brovyami ZHak, - no vojna...
     - Znachit, vy  soglasilis' by poehat' v Germaniyu,  pereselitsya  tuda  na
kakoe-to vremya? A ponravitsya, tak i navsegda?
     - Zachem?
     - Vam dadut rabotu - ved'  eto ne delo: molodoj krasivyj paren' bryacaet
nozhnicami celyj den', pudrit damochkam  mozgi, vam by kirku da lopatu v ruki,
oblagorazhivat' zemlyu, stroit' goroda, mashiny!
     On govoril dovol'no-taki uvlechenno. Nemec nachinal  nravit'sya  ZHaku.  Ot
nego ishodila chelovecheskaya energiya, kotoraya byla  i u Gretty. |ta energiya ne
to, chtoby zarazhaet, ne to, chtoby vdohnovlyaet tebya na velikie dela, ona - eta
energiya  -  ih  lichnaya  sobstvennost', oni  eyu  ne delyatsya, no ty postepenno
nachinaesh' zavidovat' ih umeniyu oborachivat' dela,  hochesh' nauchit'sya, perenyat'
u nih etu naporistost' i hvatku.
     -  Vot ya  proizvozhu  nabor molodyh rebyat dlya  otpravki  v moj  gorod, ya
ottuda rodom. Tam zhivut moi docheri, u starshej uzhe svoya sem'ya. A mladshaya - da
zdeshnie  devicy ej v podmetki  ne  godyatsya. I tam  vse takie! Vse!  Konechno,
kakoe-to  vremya  nuzhno  budet  pozhit'   v  lagere  dlya  pereselencev,   poka
oformlyayutsya pasporta, vy ponimaete?
     - A kakaya rabota?
     -  O,   rabota  velikaya  -  rabota  po  sozdaniyu   samogo  grandioznogo
gosudarstva,  ob容dinyayushchego vseh nas v odnu bol'shuyu sem'yu. Tretij Rejh! - on
voshishchenno  vzdohnul,  -  U  kazhdogo svoi funkcii.  Russkie  -  prirozhdennye
holopy. Francuzy - drugoe delo, eti mogut sosluzhit'  intellektual'nuyu sluzhbu
-  ha-ha, skazhem,  varit' vino, ha-ha. S bel'gijcami razgovor osobyj -  vashi
mozgi, vashe  trudolyubie  nuzhno  vam samim. Vse zavisit  ot  vas.  Prihodite,
molodoj  chelovek.  Zapisyvajtes'  i  begite  ot etoj nudnoj zasasyvayushchej vas
melanholii, vy pogibnite, esli ne ot skuki, tak ot radikulita ili podagry.
     Okruglyj zhivot majora torchal myachikom, srazu pod ploskoj hudoj grudinoj.
On byl pohozh na cheloveka, kotoryj vybaltyvaet novyj sposob legkoj zhizni, sam
togo ne soznavaya.

     ZHak  ni razu  za ves' vecher,  poka pili kofe,  ni potom, pered snom, ne
smotrel  v ee okna.  Za  kofe vyyasnilos', chto otec bol'she ne budet hodit' na
sluzhbu. On  ne pozhalel na soobshchenie celyh treh slov.  Bol'she nikto nichego ot
nego  ne dobilsya. Ego vpalye  shcheki i pochernevshie meshki pod glazami doskazali
za nego vse ostal'noe.
     K pyati chasam sleduyushchego dnya  ZHak pribyl k municipalitetu, nashel kabinet
polkovnika  Blyuma, okazalos', chto  k nemu ochered'  chelovek dvadcat',  i  ZHak
vernulsya domoj rovno  v  devyat', kogda  Barbara Smejts uzhe  vyglyadyvala ego,
stoya v dveryah pod容zda.
     On podoshel k nej i berezhno obnyal za plechi:
     - Vse horosho.
     V tu zhe minutu za spinoj razdalsya oklik:
     - ZHak, - eto byla Gretta, ona stoyala u protivopolozhnoj storony ulicy, -
ZHak, ty dolzhen vyslushat' menya! Ili my navsegda rasstanemsya!
     ZHaka  udarilo tokom,  i on zashagal  k nej, perehodya  ulicu. Teper' mama
zvala ego, no on, ne oborachivayas', kriknul:
     - Pridu, vse rasskazhu.
     -  CHto  ty  rasskazhesh',  -  sprosila  Gretta,  soblaznitel'no  ceplyayas'
kablukom za vystup fundamenta, - Obo mne?
     - Net, o  tebe rasskazyvat'  ya  ne budu,  - skvoz' zuby proiznes ZHak, -
Nechego.
     - Pochemu  zhe,  a  ya  chut' bylo ne  poznakomilas' s  tvoej sestrichkoj  v
bakalee. Ona lyubit konfety, tvoya sestrichka.
     ZHak neozhidanno osoznal, kak  ona daleka ot nego. Ona ne znaet, ne mozhet
znat', naprimer,  chto |liza  ne  est'  konfet,  pokupaet dlya nego,  konechno,
otkuda znat' o takom sovershenno chuzhomu cheloveku.
     Gretta  ponyala,  chto  ego  razgovorit'  ne  udaetsya, prishlos'  pomenyat'
taktiku i pojti napryamuyu:
     - Katarina  vse nepravil'no tebe prepodnesla.  Nikakoj vecherinki u menya
ne bylo,  ya vyturila ih troih srazu, kak tol'ko oni prishli. Ish', modu vzyali!
A  ty  tozhe, takoj  bestolkovyj, mog  by i  sam  dat' im otpor, esli by  byl
poshustree. I nehorosho podsmatrivat' v  okna  molodoj nezamuzhnej, to  est'  -
absolyutno svobodnoj - devushke.
     ZHak vzyal ee za zapyast'e i zavel v pod容zd.
     - Otkuda ty vzyalas' takaya?
     -  Iz  pomest'ya  SHarmolen,  -  naivno  otvetila   ona,  pokachav  svoimi
pruzhinyashchimi zavitushkami.

     Germanskaya koloniya

     V  pervye  mesyacy  posle kapitulyacii bel'gijskoe obshchestvo nahodilos'  v
sostoyanii nevoznoj zatormozhennosti. S prihodom nemcev  v Antverpen, v drugie
goroda,  aktivizirovalis'  pronacistskie  gruppirovki, teper'  oni  otvechali
pered vermahtom za nastroeniya v obshchestve. A lyudi, bol'shaya chast' ostavshihsya v
naselennyh punktah  lyudej, vse  nikak  ne  proyavlyali  radushiya po otnosheniyu k
agressoram.
     Koe-gde otryady  Solidarnosti provodili antifashistskie vylazki, vzryvali
sostavy,  mosty,  osvobozhdali  iz  tyurem  zahvachennyh   nemcami   bel'giskih
kommunistov,  perehvatyvali  na  pustyh  dorogah  oficerskie  avtomobili   i
proviziyu.
     V   osnovnom  k  koncu  leta  1940  goda  nemcy  sozdali  svoj  poryadok
upravleniya,  vveli   novye  marki,  zamenili  starye  rukovodyashchie  kadry  na
gosudarstvennyh  predpriyatiyah  na  svoi,  voennye  kadry.   Naselenie  stalo
privykat' zhit' po  komande, pod neusypnym okom fashistkoj  tajnoj  policii, v
rezhime  voennogo  vremeni.  |to  vremya ne  sobiralos'  zakanchivat'sya  i etot
poryadok tozhe.

     Staryj Hendrik prosizhival sutkami v svoem kabinete, a kogda vyhodil, to
vyhodil na ulicu. SHel v tavernu ili v doki, k svoim starym priyatelyam.
     - Hotel  zashchishchat' ih, imeyu  v vidu  rabochih,  ot  uzurpatorov,  a  menya
vygnali, i chto ya teper', chto ya mogu? - rassuzhdal on v kompanii takih zhe, kak
on, vybroshennyh na ulicu pozhilyh lyudej.
     Oni  druzhno  podnimali  svoi  torchashchie po-kapitanski  korotkie borodki,
davali razmerennye pustye nazidaniya.
     - YA ved' i sam ponimayu,  vsyu nesoglasovannost' mirozdaniya,  - prodolzhal
Hendrik, - zachem  ya  nuzhen  nemcam: meshat'  im ugonyat'  rabochih  na rabotu v
Germaniyu?  davat'  svoi rekomendacii po  naboru personala? ili  pomogat'  im
remontirovat'  voennye katera s etoj  uzhasnoj svastikoj na korme.  |to zhe ne
emblema, a sposob massovogo gipnoza!
     V taverne bylo dymno, ne  razglyadish', kto tam  za  tvoej spinoj, teplo,
uyutno. Hendrik prihodil v spal'nyu, propahshij potom, zapahom tabaka  i spirta
odnovremenno.
     Odnazhdy, on zastal svoyu zhenu eshche odetoj.  Ona  sidela  v uglu malen'koj
pustoj  beloj spal'ni v nizkom  stule, zapahnuv  domashnij halat i  pokachivaya
shlepancem.
     -  Ty  ne spish'? CHto, zhdesh'  menya?  Solidarnost'?  - sprosil  on slegka
zapletayushchimsya yazykom, na hodu snimaya sviter i rubashku.
     - Hendrik! - ona neozhidanno vstala i brosilas' k nemu, - Hendrik, snova
prihodili, sprashivali tebya!
     - Kto snova? - ne ponyal muzh.
     -  Hendrik,  nemeckij oficer. V  takoj ... nu,  takoj  temnoj forme, on
skazal, chto zajdet zavtra. Zachem oni tebya ishchut, Hendrik? U nas srodu ne bylo
otnoshenij s voennymi.
     Hendrik podnyal brov' i dolgo  ne mog uyasnit': chto-to nesuraznoe  sejchas
skazala zhena, no chto?
     - Podozhdi, podozhdi! A ya kto? Ty uzhe zabyla, chto ya-to, ya-to - voennyj. I
vse moi druz'ya - voennye! |-ee!
     - YA ne hotela tebya obidet', no nemeckie voennye, eto ne prosto voennye.
|to ne te voennye, kotorye tol'ko gotovyat oboronu svoego  gosudarstva, eti -
kazhdyj iz nih -  ubijcy. Vot idu ya  po ulice,  vizhu nemcev i dumayu,  skol'ko
etot ubil, i etot nezhnyj mal'chik,  i etot byurger, pohozhij na nashu Taksu, oj,
net!
     Ona stoyala blizko, kak  vsegda vysoko  zadrav  golovu, chtoby smotret' v
lico svoego vysokogo statnogo muzha, boyas' dotronut'sya do nego.
     - Nu, polno, - smyagchilsya Hendrik, odnoj rukoj obhvatil  zhenu za krepkuyu
sheyu i prityanul k sebe, - polno. |to s zavoda, navernyaka. Kakie-to voprosy.
     - A ty ne boltaesh' lishnego na ulicah?

     Bylo  temno uzhe  v gorode, temno v  pod容zde, letnyaya noch'  izo vseh sil
nagonyala   mrachnye  tona,  no  gde-to  tam,   nad  Lionskim  bul'varom,  nad
domom-bashenkoj nebo po-dnevnomu belelo, kak lico uznicy vo mrake.
     ZHak segodnya  vpervye prishel v kvartiru Gretty. Pochti dva mesyaca on lish'
otvechal na ee iniciativu, sam staralsya "naduvat' shcheki" i ni v koem sluchae ne
pokazyvat', kak on dorozhit eyu.
     - Poshli v kino, - predlagala ona, i on otvechal:
     - Vozmozhno.
     - Segodnya - v park? - zaiskivayushche sprashivala Gretta, i on otvechal:
     - Posmotrim.
     Segodnya on ne vyderzhal. Oni sideli v kafe. Reshali, kak  provesti vecher.
Gretta odela segodnya otkrytoe beloe plat'e, oslepitel'noe plat'e na uzen'kih
bretel'kah, ee plechi sverkali  na solce, osvetlennaya chelka  kolyhalas',  ona
byla prekrasna. Gretta smotrela  na nego smeyushchimisya  glazami, i  v glazah ee
chitalos' umilenie ego mal'chisheskoj taktikoj.
     - U, buka, - skazala ona v ocherednoj raz.
     - Ne podlizyvajsya, znaesh' li. Ty opyat'  razgovarivala s etoj Katarinoj.
CHto u tebya s nej obshchego?
     - A ty po nocham po-prezhnemu menya karaulish'? - shchurilas' ona i dobavlyala,
- zakazhi mne kofe  i  buterbrod, ya  progolodalas'. Hozyajka proderzhala menya v
masterskoj  ves'  den'. Ona neozhidanno polyubila menya, pryamo  ne  otuskaet ot
sebya. Segodnya bylo mnogo posetitelej: celyh dvoe,  tak  ona narochno vyzyvala
menya, usazhivala ryadom, poila chaem, kak vazhnuyu personu.
     - A kto k vam prihodil?
     - Posetiteli, ya zhe govoryu. Odna dama smotrela svoj  zakaz: letnyuyu shlyapu
dlya plyazha, zhivut zhe lyudi!
     - A vtoroj? Kto vtoroj?
     -  A? Vtoroj polkovnik, ili general, ya nichego  ne  ponimayu v nacistskih
znakah otlichiya. No v muzhchkoj krasote - koe-chto smyslyu...
     Ona zataivala dyhanie i zhdala,  poka  pervyj priliv  obidy i podozreniya
spadet s nego.
     -  Tak vot,  skazhu ya tebe, etot  gospodin nikakogo otnosheniya  k muzhskoj
krasote ne imeet. Prosto hryak zdorovennyj.
     I  vidya,  kak  postepenno rasslablyaetsya  ZHak,  ona  zalivalas'  gromkim
smehom.
     -  Ty, Gretta, legkomyslennyj  chelovek. Tebe na vseh  naplevat'. Mozhesh'
smertel'no  obidit'  i  nezasluzhenno  oskorbit'.  Mozhesh' plyunut'  na  zhivogo
cheloveka i sdelat' vse na blago sebe  lyubimoj. Drugie kak-to stesnyayutsya byt'
egoistami, a ty pryamo ekstremistka ot egoizma!
     - Kto eto drugie? - ulybalas' ona na ego tiradu, ne obrashchaya vnimaniya na
te ukory,  kotorye mogli by isportit' ee plany postroeniya schast'ya v otdel'no
vzyatoj zhizni.
     I vot  segodnya,  posle  dolgoj  progulki po naberezhnoj  kanala,  Gretta
priglasila ego k sebe.
     -  Da poshli, chego  ty?  - potyanula ona  ego za ruku, kogda oni stoyali u
pod容zda, - Promerz ves'. A do doma...poka doberesh'sya!
     On  usmehnulsya. Posmotrel  na okna svoej kvartiry. Sveta  uzhe  ne bylo.
Mama  privykla,  chto on  prihodit pozdno: vsego-to perebezhat' dorogu, uluchiv
moment, kogda  ulica  pustynna.  No  vse  eto  vremya  on opazdyval  minut na
dvadcat', da i  te dvadcat' minut  provodil v pod容zde, celuyas' s  Grettoj v
prostornom holle za lestnicej.
     Segodnya  on  poshel  k  nej.  Oni  podnyalis'  na  chetrvertyj  etazh.  Ona
vzvolnovanno zvyaknula svyazkoj klyuchej.
     Kvartira  byla prostornaya. Dve komnaty, obe pribrannye. Odna nachinalas'
pryamo  za vystupom  u vhodnoj dveri, v nej vse bylo ustroeno, kak mozhet byt'
ustroeno u devushki, lyubyashchej izyashchnye melochi:  lenty,  flakonchiki,  statuetki,
skaterki, cvety v  kadkah, ceplyayushchiesya  za tkanyj kovrik s olenem  na gornom
sklone. Uyutnen'ko.
     Dal'she shel korotkij  koridorchik v  spal'nyu. Da, tak on  i risoval  sebe
planirovku.   Kuhnya,   kak   i  vo   mnogih   gorodskih  domah   prakticheski
otsutstvovala.  Za spal'nej  shla  komnata, pohozhaya na kuhnyu, tak  kak v  nej
stoyala malen'kaya plita, no tam  zhe  stoyala i vannaya. Kuhnya byla zamyzgannaya,
temnaya, bez okon i dveri.
     Gretta postavila  chajnik i vernulas' v komnatu. ZHak rassmatrival posudu
i figurki v servante, poskol'ku bol'she rassmatrivat' bylo nechego.
     Ona obnyala ego szadi, szhala sil'nymi svoevol'nymi rukami.
     - A skol'ko tebe let? - sprosila ona.
     - Dvadcat' dva goda.
     - Bozhe moj, kakoj ty moloden'kij mal'chik!
     Emu vdrug pochudilos', chto ona namnogo starshe ego,  raz tak  govorit. On
sprosil ee.
     - Dvadcat', - otvetila Gretta i povernula ego k sebe.
     V  dver' postuchali. Ona ispuganno posmotrela na ZHaka, on uvidel, kak ej
strashno.
     - Ty zhdesh' kogo-nibud'?
     Vmesto  otveta  Gretta  brosilas'  otkryvat'. Pervoj  voshla  v  komnatu
Katarina. V  ruke u nee  byla bytylka piva. SHedshie sledom Fridrih i Al'bert,
derzhali po dve butylki.
     -  Kak vam udaetsya bluzhdat' po gostyam v komendantskij chas? - vsplesnula
rukami hozyajka i, sama ne svoya, pokazala ladon'yu na ZHaka, - vy znakomy?
     - A on chto tut delaet?
     - A on tut zhenihaetsya, - fyrknula Katarina, stav eshche bol'she pohodit' na
vzrosluyu svinomatku, - Prohodite, chego vstali.
     Parni  pochemu-to  sochuvstvenno posmotreli  na  ZHaka,  vzgromozdilis' na
stul'ya, postaviv ih spinkami k stolu.
     - A my  smotrim, u tebya  svet  gorit,  - gromyhala Katarina, - Sideli u
menya v kamorke. Parni v uvol'nenii, soskuchilis' po zhenskomu telu.
     - Katarina, mne-to chto? - Gretta dovol'no radushno ulybalas' nemcam.
     ZHaku  bylo neponyatno, otkuda oni vzyalis',  zachem oni prishli k nej posle
stol'  dolgogo pereryva, i on uzhe stal dogadyvat'sya, chto nikakogo pereryva i
ne  bylo.  Ochevidno,  kompaniya sobiralas'  u  Katariny, poka ZHak  smotrel na
temnye okna Gretty po nocham.
     - Mozhno tebya na kuhnyu, ZHak?
     Oni voshli ne v kuhnyu, a v spal'nyu. Gretta zatyanula ego tuda, shvativ za
manzhet.  Spal'nya byla  tesnaya s ogromnoj krovat'yu  i  stoyashchim  k  nej  pochti
vplotnuyu shifonerom.
     - YA klyanus', ZHak!
     - Ty mogla ih ne vpuskat'!
     - Da ladno tebe, posidyat i ujdut. Ne dergajsya.
     - Ty inogda byvaesh' ochen' gruboj.
     -  YA budu  eshche grubee, esli ty narushish'  moi  plany, - ZHak uzhasnulsya ee
vzglyadu, v nem bylo chto-to volch'e,  ona smotrela mimo  nego,  -  Mne  nuzhno,
chtoby oni byli zdes'. Ty menya ponyal, mal'chik?
     On  proniksya neyasnym ponimaniem:  zdes'  byla  kakaya-to tajna, kakoj-to
zamysel. |to dalo emu i oblegchenie, i trevogu. CHto ona tam zadumala? CHto ona
sobralas' sdelat'?
     - Gretta,  gospodin  Smejts, vy idete? - Katarina proshla  v spal'nyu, ne
zametiv dveri, - Rebyata revnuyut. Osobenno Al'bert, malyshka!
     - Katarina, vam kto-nibud' govoril, chto vy zhivotnoe?..


     - Segodnya na zavtrak chaj i moloko, vybirajte.
     Mama postavila na stol tarelku s hlebom i maslenku.
     - U menya net deneg na produkty.
     Hendrik opustil glaza. Na ego prodolgovatoe,  ran'she  vremeni ssohsheesya
lico upala sedaya pryad' so lba.
     - YA mogu shodit' v municipalitet, uznat' pro prodovol'stvennye talony.
     -  Nikogda.  YA  zapreshchayu  kormit'sya  iz ruk  ubijc,  -  Barbara vpervye
povysila golos  na  muzha,  - Ili najdi  rabotu, ili ya  pojdu  v kakuyu-nibud'
kontoru, ili ... ili
     - YA tol'ko uznayu.
     Hendrik  vstal i napravilsya  v kabinet,  no kogda on vyshel v koridor, v
dver' pozvonili. Do gostinnoj donessya  zvuk  otpiraemogo  zamka, narastayushchij
topot ne odnoj pary nog, sdavlennyj ston.
     Barbara  i  deti rvanulis' k  dveri, no  ta  raspahnulas' i  pered nimi
vyrosla  stena  voennyh, za  kotorymi oni  uvideli  otca.  Hendrik  stoyal  v
neestestvennoj  poze, sognuvshis' i pytayas' obernut'sya  k nim, ruki ego  byli
zalomleny za spinu.
     - Madam, vash muzh arestovan.
     Kto eto skazal?  Barbara poiskala  glazami, vot etot,  navernyaka, etot,
stoyashchij v  seredine,  zacepivshijsya  pal'cem za sobstvennyj  remen'.  CHto  on
skazal? Pochemu  Hendrik  ne podojdet k nim? Ne rastolkaet,  ne protisnetsya k
zhene, chtoby  vstat' licom  k etomu samodovol'nomu zherebcu,  i ne vyyasnit, po
kakomu pravu...
     - Madam, vy menya slyshite?
     - V chem?
     - Mama!
     - CHto  v chem?  -  oficer posmotrel na nee,  kak  smotryat na  nadoevshego
neucha, prostaka, -  Obvinyaetsya  v chem? |to, madam,  ne vashe delo. Projdite i
syad'te  s det'mi na divan.  |to vashi deti?  Tak  vot i  syad'te. My  provedem
obysk.
     Soldat  bez osobyh komand oboshel oficera  i zagorodil  balkonnuyu dver',
drugoj proshel v spal'nyu roditelej.
     - Gde kabinet Hendrika Smejtsa?
     - Najdete.
     ZHak i |liza poslednij raz posmotreli na otca, kotoryj uzhe s  lestnichnoj
kletki krichal im chto-to.

     Otca  pomestili  v  tyur'mu  pri   gestapo.  Predpolozheniya   Barbary  ne
opravdalis'. Ne izlishnyaya boltovnya v taverne,  ne ernichanie v dokah posluzhili
prichinoj  aresta.  V polden' ona  hodila  k  zhene  byvshego glavnogo inzhenera
sudo-remontnyh  cehov, ta  tozhe ostalas'  odna.  Ee  muzha,  kak  i  Hendrika
Smejtsa, zabrali tol'ko za to, chto on mog  sdelat',  a ne za to, chto  on uzhe
sdelal. A oni, byvshaya administraciya Antverpenskih sudoremontnyh cehov, mogli
provodit' diversii v svoih byvshih vladeniyah. Krome togo,  posle osvobozhdeniya
ih s  dolzhnosti iz  kancelyarii  cehov ischezla vsya  dokumentaciya. Svidaniya  s
muzh'yami im ne dali, peredachi s edoj i veshchami prinyali bezogovorochno.
     ZHak ponimal, chto on stal spaseniem sem'i. Da-da, edinstvennoj oporoj. I
holodnym  potom  obdavalo ego pri mysli, chto  mat' i sestra budut delat' bez
nego:  ved' segodnya,  kogda mama s  |lizabet ushla na poiski otca, on hodil k
polkovniku  Blyumu,  prosil  ego  otmenit' podgotovku  otslylki  v  Germaniyu,
govoril,  chto podal  zayavlenie  sgoryacha,  no tot kachal  golovoj, bezrazlichno
otvechal, chto etot process neobratim.
     - Vy  ostalis'  bez  otca.  Vam  nuzhno  obespechivat' rodnyh. Vy smozhete
posylat' bol'she deneg iz Germanii,  chem zarabatyvaete  teper'. O, vy stanete
ochen'  bogatym  chelovekom,  nemcy  umeyut  cenit'  horoshuyu  rabotu! Vy  nuzhny
vermahtu i teper' vashe zhelanie malo chto znachit. Glavnoe, vy zayavili o sebe.
     ZHak ne znal, skol'ko  eshche prodlitsya  podgotovka dokumentov,  podgotovka
pereselencheskogo  lagerya tam, v  Germanii, no on  znal,  chto budet  s mamoj,
kogda za nim priedut.
     |tot subbotnij, klonyashchijsya k zakatu den' byl korichnevym, sgushchalis' tuchi
gryaznovato-bolotnogo  cveta, otkuda-to  eshche probivalsya  oranzhevyj  solnechnyj
cvet, solnce, kak uvyadayushchij cvetok izdavalo poslednij aromat zhizni.
     On  plelsya  domoj,  razmyshlyaya,  otkuda  vzyat'  sredstva  na  dal'nejshee
sushchestvovanie i otkuda vzyat' svyazi, chtoby osvobodit' otca.
     Polkovnik Blyum obeshchal sdelat' zapros, no on - i ZHak teper' ponimal  eto
- gotov byl  poobeshchat' vse, chto  ugodno,  lish'  by  vypolnit'  plan dostavki
rabochej sily s okkupirovannyh territorij.

     Do svidaniya, mal'chiki

     - Videla tvoyu samochku v apteke, -  skazala za obedom |liza,  ona teper'
ne uchilas',  kolledzh  vremenno raspustili na  leto, -  Pokupala  special'nye
poroshki. Vidno, tak boitsya stat' mamoj? Ua-ua....
     Barbara ne vyderzhala i tresnula doch' po spine.
     - Ty  zabyvaesh'sya. Kakaya ty  stala zhestokaya, |lizabet.  Skol'ko v  tebe
gryazi nameshano.
     - Ostav'  ee, mama, razve ona vinovata, chto gryazi v etom mire hvatilo i
na nee. A pro Grettu... Mozhesh' uspokoit'sya, ona prilichnaya devushka.
     -  Ochen'  prilichnaya,  -  burknula  |liza,  -  Soldatnyu  vonyuchuyu tolpami
prinimaet.
     - |l'za! - kriknula Barbara i vdrug oseklas', - CHto tebe izvestno?
     - YA hodila  k  Petersam  na  dnyah, pozavchera, videla,  kak oni  shli  po
bul'varu v napravlenii doma, i prezhde, i prezhde.  I kak ty, ZHak, putaesh'sya s
takoj ... poryadochnoj.
     Barbara  molchala.  ZHaku  tozhe nechego  bylo  skazat'.  Gretta  prinimala
nemeckih soldat  v otkrytuyu, i on nichego ne mog sdelat',  ona primagnichivala
ego vse bol'she i bol'she, on veril  ej, kak durak. Vot i vchera ona  zastavila
ego  prosidet'  do  chasu,  a  potom elementarno vystavila ego. |ti parni uzhe
nachali  govorit'  po-flamandski!  Odin  iz  nih  vse  vremya igral  na gubnoj
garmoshke, da tak trogatel'no, chto i ZHaku nravilos'. Drugoj, poproshche i ponizhe
rostom, Fridrih,  so  shchetinoj  na shchekah, vse vremya zhelal obshchat'sya s Grettoj,
pri etom ne perestavaya lapal Katarinu. On tiskal ee odnoj rukoj, a Grettu to
i  delo  sprashival: gde ee  roditeli?  kak ee shlyapki? boitsya li ona  nemcev?
Rasskazyval  pro  fyurera  i  svoego  komandira,  kotoryj  bral  Normandiyu  i
Norvegiyu.

     ZHak  dolgo  molchal, perezhevyvaya  pustoj  lapshovyj sup,  vspominaya,  chto
uhodil on sovsem p'yanym, vpervye pozvoliv sebe op'yanet' ot piva.
     - |to prosto priyateli,  -  zadumchivo  skazal  on, ne zamechaya,  kak mat'
sotryasaetsya ot negodovaniya.
     -  Takie vot  priyateli istyazayut sejchas v  zastenkah  tvoego  otca,  - s
trudom vygovorila mat', - Ili ya, ili ona. Vybiraj.
     - I pravil'no, mama. Nuzhno emu pomoch', esli on sam besharakternyj.
     Voznikla pauza. Vse troe perestali est', slovno obed byl lish' predlogom
dlya togo, chtoby reshit' zhiznenno vazhnyj vopros.
     ZHak sudorozhno obdumyval, chto emu otvetit', kak i chto sdelat', chtoby ego
ne  lishali  vozmozhnosti  lyubit',  lyubit'  devushku,  poslannuyu  emu  sud'boj,
devushku,  vzyavshuyu   ego  v  plen   svoej  laskoj  i  veselym  nravom,  svoej
bezzashchitnost'yu   i   sumasshestvinkoj.   Da,   ona   svoevol'naya.  Ona  mozhet
razgovorit'sya s lyubym lavochnikom, mozhet  svesti znakomstvo  s lyubym chinushej,
esli ej nado probit'  kakoj-nibud' vopros. No on ne veril, ne veril, chto ona
ravnyaet ego s drugimi. Ego-to ona lyubit.
     -  Gospodi, devochki, - vdrug vypalil on otchayanno, - Otec v tyur'me,  vas
tol'ko dvoe, neuzheli vy ne boites' i menya poteryat'?
     On vdrug  vspomnil o  trudovom  nabore v Germaniyu,  kak o vyhode, kak o
edinstvennoj vozmozhnosti sbezhat' ot tyazhelyh problem, materinskogo davleniya i
vzbalmoshnoj koketki, kotoruyu na svoe neschast'e on polyubil.
     Mat' i sestra osharashenno smotreli na nego.
     - Tak ty etu vybiraesh'?
     - A esli net, esli voobshche - voobshche  - vy ne boites' menya poteryat'?  Nu,
net menya, net, predstav'te!
     - Da, mama! - |liza vdrug vspomnila chto-to, obernulas' k materi, slovno
i ne bylo ego v komnate, - YA ved'  chto v apteku-to hodila. Aptekar' soglasen
vzyat'  menya v  kur'ery.  YA budu  razvozit' lekarstva ego  bol'nym  klientam.
Nacenka na lekarstva i  chaevye - moi. Tak chto, esli  muzhchiny dumayut, chto bez
nih my ne obojdemsya, to oni ochen' oshibayutsya.
     ZHak vskochil i vybezhal iz kvartiry.  Emu kazalos', chto  on sdelal vybor.
No i s Grettoj eshche predstoit razbirat'sya i razbirat'sya. On i ne zametil, chto
v ushchel'e  ulicy stenoj l'etsya sil'nejshij vechernij liven'. Katarina vylezla v
okoshko, ona byla nastol'ko glupa, chto dazhe ne ponimala ego prezreniya.
     -   Ne  hodite   bez  zonta,  gospodin  Smejts.   A  chto-to  Gretta  ne
vysovyvaetsya, pora, pora ee budit'. Da i batyushku vashego ne vidno.
     - Tak tebya ne bylo utrom na meste?
     - YA prosnulas' v svoej kamorke v polovine pervogo. Vy ne pomnite, kak ya
do nee dobralas'?
     - Vy ushli eshche do  moego uhoda. Na Fridriha  obidelis', - nehotya otvetil
on, prigotovivshis' k pryzhku v vodu.

     On promok do nitki, poka perebegal ulicu.
     Gretta  vyskochila  iz  dverej,  kak  koshka,  brosilas'  emu  na  grud',
vcepilas'  kogotkami v ego  rubashku. Vsyu  ee tryaslo,  ona  nikak  ne  hotela
sdvinut'sya s mesta i zajti v kvartiru. Perevedya vzglyad ot  ee  volos tuda, v
komnatu,  on vdrug  uvidel, chto za  stolom  sidyat nemcy. Al'bert  i Fridrih.
Tochnee ne sidyat, a lezhat nichkom na svoih tarelkah, spyat.
     - Oni chto, s vechera ne uhodili?
     - S nochi.
     - Da u tebya zub na zub ne popadaet.
     On zametil, chto ona so vcherashnego vechera ne pereodevalas'.
     -  Ih  skoro  budut  iskat',  - skazala ona,  pozvoliv  vvesti  sebya  v
kvartiru, - Pomogi mne.
     Ona  ne  plakala, ona  dazhe byla ochen' sobranna,  tol'ko ochen' bledna i
sosredotochena,  bez  maski  oplomba,  bez  koketstva.  Ona  byla  pohozha  na
obremenennuyu bol'shoj sem'ej zhenshchinu, u kotoroj eshche ochen' mnogo raboty.
     ZHaku pokazalos', chto nemcy  mertvy.  I  on vdrug  dazhe  predstavil, chto
nahodit'sya v  odnoj  komnate s dvumya mertvecami. A on  eshche  nikogda ne videl
mertvecov. V razbomlennye kvartaly  postoronnih gorozhan ne puskali, a iz ego
rodstvenikov ili blizkih eshche, slava bogu, nikto ne  umiral. Emu  stalo ne po
sebe.  Srazu  kosmos  voznik  vo  vsej  svoej  holodnosti  i  beskonechnosti:
poteryat'sya mozhno.
     - Nu,  znaesh', budi  ih i vyprovazhivaj. Nam nuzhno  ostat'sya na edine. YA
hochu skazat' tebe koe-chto.
     Ona molchala,  potom otstranilas'  ot ZHaka i  vnimatel'no  posmotrela na
nego. On pochuyal neladnoe.
     - A pochemu ty ne ulozhila ih na tahte?
     - YA sdelala eto. Pomogi mne.
     - CHto, chto ty sdelala?!
     ZHak medlenno podhodil k stolu, uzhe znaya, chto tela bezdyhanny, no boyas',
chto  nemcy  vstanut  i, slovno  zombirovannye,  pojdut na  nego. Pervoe, chto
prishlo emu v golovu, eto zhelanie spasti Grettu.
     - CHto ty nadelala! CHudovishche! Ty nenormal'naya, ty ponimaesh'? Ty pogubila
vse! Kto  tebe pozvolil vershit'  sud za Boga? Poroshki! Ved' tebya vse videli!
Katarina! Ona skazhet, chto ...
     - Oni ubili devyat' ni v chem ne povinnyh lyudej! - tverdo vygovorila ona.
-  YA ub'yu stol'ko  zhe i nikto  menya  ne  ostanovit. Vot tebya  dozhidalas'.  YA
uezzhayu. Vot chemodan.  Sobran.  Edu k sebe v derevnyu. Menya ne  najdut,  a  ty
priedesh' ko mne. YA tam prismotrela odin dom, on proda...
     - Gretta! Ty ubila etih lyudej!
     - Nenavizhu! - ona brosilas' na nego i zanesla nad nim kulaki.
     ZHaku  prishlos'  snova  prizhat'  ee  k  sebe  i  derzhat',  poka  ona  ne
uspokoitsya. On pochuvstvoval vsem svoim  telom ee blizost', ee tverduyu grud',
ee bedra i zhivot, zastyvshie na vysote kakogo-to beskonechnogo vzdoha.
     -  Kons容rzhka videla  tebya  sejchas?  -  sprosila  ona,  nakonec, siplym
golosom.
     Gretta vpervye nazvala Katarinu otvlechennym slovom "kons容rzhka",  i ZHak
ponyal, chto vse, chto proizoshlo, planirovalos' eyu s samogo nachala.
     - Da. YA skazal ej, chto vchera ona ushla ran'she, chem ya.
     - Zachem? - s dosadoj  prostonala  Gretta,  - Teper' ona i tebya  vydast.
Tebya arestuyut, esli ya ischeznu.
     - YA tozhe ischeznu. My  poedem vmeste. Na kakoe-to vremya. Mne nuzhno budet
vernut'sya. YA ne mogu brosit' sem'yu.
     - No tebya zaberut i rasstrelyayut. Bozhe!
     - Segodnya utrom arestovali moego otca.
     Gretta sela na chemodan, stoyashchij vozle veshalki. Plechi ee opustilis'. Ona
byla sovsem ne  takoj, kakoj on privyk ee videt'. On vse  eshche  posmatrival v
storonu stola. SHtory  byli plotno zaveshany, v komnate gorel svet, a za oknom
shumel sil'nyj trebovatel'nyj liven', stuchal v okna i v karnizy.
     Kak ona provela etu noch' v odnom pomeshchenii s mertvymi soldatami?
     - CHem ty ih otravila?
     - Nu, idi. Idi, pozhalujsta. Vozvrashchajsya poskoree. YA pojdu  na bul'var k
kol'cu tramvaya. Podhodi k ostanovke.  Tam  ryadom  kakoj-to dom. YA budu zhdat'
tebya v pod容zde. My poedem na vokzal. Horosho?
     On brosilsya k dveri, potom vernulsya, vzyal v ladoni ee malen'koe,  takoe
malen'koe lichiko i  rasceloval ego. Ona  zhe sovsem rebenok, ona ne ponimaet,
chto  natvorila.  Mozhet  byt',  ona i vpravdu  sumasshedshaya, no eto - tragediya
vojny.

     ZHak  vihrem vorvalsya v  pod容zd  i natknulsya na  voprositel'nyj  vzglyad
Katariny. Nichego ne skazav ej, rvanul naverh.
     - CHto-to ty rano? Smotri, ne proschitajsya s vyborom.
     - Mama,  mama, - ZHak shvatilsya  za golovu  i stal  raskachivat'sya, potom
pobezhal k sebe, snova vyskochil, - ya uezzhayu. Idi syuda, syad'.
     |liza  vypolzla iz  svoej  komnaty. Bylo okolo pyati  chasov  vechera, ona
sobiralas' provesti ego za chteniem.
     -  Mama,  |liz, ya dolzhen  vam vse rasskazat', inache vy ne pojmete togo,
chto ya sobirayus' sdelat'.
     - CHto zhe tut ponimat', syn. Prosto ty povzroslel...
     - I vlyubilsya, - ulybnulas' sestra.
     -  Gretta... Ona  iz  derevushki bliz Dendermonde. Kogda  nemeckaya armiya
poshla  v nastuplenie, ih bombili. Ee ne  bylo v  dome,  kogda  ubilo vseh ee
rodnyh.  Ona poetomu strannaya,  u nee, konechno, psihika  i vse takoe...  |to
byla bomba.  Aviabomba.  Ona ih  vseh horonila. YA dolzhen  toropit'sya,  -  on
govoril sbivchivo  i hodil pered nimi po komnate, - U  nee  nikogo net, krome
menya. Ona ubila teh dvoih nemcev, kotoryh ty videla, |liz. |toj noch'yu.
     Mat', tol'ko  teper'  nachinavshaya ponimat', chto syn ee vyros i vozmuzhal,
chto  eti zhestokie nemiloserdnye vremena vorvalis' i v ego  sud'bu, i  v  ego
zhizn',  v zhizn' chuzhih  detej, i  teper'  ona uzhe  ne  mozhet  uberech'  svoego
mal'chika ot vojny i stradaniya, dumala, glyadya na nego, chem ona mozhet iskupit'
tu  vinu,  kotoruyu ona dolzhna byla vzyat' za ves' mir, v kotoryj ona vpustila
svoego pervenca. Ona vstala i protyanula k nemu svoi malen'kie drozhashchie ruki.
     - Gde, gde eta neschastnaya devochka? Gde eto bednoe ditya? My spryachem  ee,
- skazala ona, vpervye pozvolyaya synu celovat' svoi ruki, - privedi ee k nam.
     Esli by ona znala  ran'she, neschastiya  mozhno bylo izbezhat'. Ona nashla by
te  slova, kotorye  izgladili v serdce devochki nenavist'  i  zhazhdu mesti.  A
teper' Barbara i ne znala,  kak  eta bylinka budet zhit' na svete, i kak ona,
Barbara, budet  smotret'  ej  v  glaza:  ved'  ta  mozhet  potyagat'sya  s  neyu
zhiznennymi tyagotami, vypavshimi na ee yunye plechi.
     -  Mama,  no  ved' im  nuzhno skoree  udirat',  - |lizabet, kak  vsegda,
sohranyala holodnost' rassudka i bystrotu  reakcii,  -  Ty chto, ne ponimaesh',
chto s minuty na minutu k nam zayavitsya gestapo. I ne revi.
     - Da,  da. Gretta  uzhe ushla iz doma, ona zhdet menya  na  ostanovke.  Tam
liven', i ej holodno.
     - Tam liven', tam liven', - vorchala |lizabet, pomogayushchaya sobirat' veshchi,
- Vezde  liven', ne tol'ko nad tvoej choknutoj  sirotoj. Teper' dejstvitel'no
pridetsya idti k aptekaryu, a ya ne vynoshu zapah lekarstv.
     Ona pervoj  uslyshala  skrip  tormozov u  pod容zda.  Kriknuv  ZHaku,  ona
otkryla  balkonnuyu dver',  solenoe  teploe  dyhanie letnego  livnya dyhnulo v
proem.  ZHak brosilsya  na  balkon,  otstraniv  ee.  |to byl gruzovik,  krytyj
gruzovik, i on ostanovilsya  u ih pod容zda, a ne naprotiv. Nemnogo otleglo ot
serdca.
     - Poshli, eto ne k nam.
     -  Vot,  vrode  vse polozhila,  donesesh'?  Kak vas iskat'? -  ochen' tiho
progovorila mama.
     -  YA  peredam  s  kem-nibud'  vestochku,  napishu  ili  priedu, kogda vse
vyyasnitsya.
     - Ne vzdumaj otsylat' s mestnoj pochty.  I ne  pishi ni o  chem  podrobno.
Esli vse horosho, napishi, chto pogoda horoshaya, esli vozvrashchaesh'sya, napishi, chto
postoyannye dozhdi...
     - Ladno, ladno, konspirator, - ZHak poceloval sestrichku v makushku.
     Kogda pozvonili v dver', oni nahodilis' v prihozhej.
     - |to Gretta, - ZHak podoshel k dveri.
     Mat'  glyadela  emu  v  spinu  i  uzhe  znala,  chto  eto  prishli  za  ego
edinstvennym eshche nezhivshim i ne poznavshim lyubvi mal'chikom.

     - YAkob Smejts, dvadcati dvuh let, parikmaher zdes' prozhivaet?
     Na  lestnichnoj  kletke  stoyal  chelovek  v  shtatskom, v  serom  plashche, s
kotorogo  stekala  voda. V rukah ego byla trost'  i planshet,  po kotoromu on
sveryalsya s adresom i familiej YAkoba.
     Prishlos' snyat' s dveri cepochku i otkryt' ee naraspashku:
     - Vhodite.
     Za muzhchinoj pokazalis' dva molodyh cheloveka, oba tozhe v shtatskom.
     - CHto vam  ugodno, - sprosila  zaplakannaya Barbara, - YAkob Smejts - moj
syn.
     -  Sobirajtes', molodoj  chelovek. Vash chas nastal. Vy edete  v Germaniyu.
Vot oformlennye dokumenty.
     S etimi slovami chelovek v plashche, vse eshche zalivayushchem pol, pokazal izdali
ZHaku kakie-to bumagi i snova ubral ih v karman.
     -  YA nichego  ne ponimayu, - prosheptala Barbara,  - |to kakaya-to  oshibka.
Zachem emu v Germaniyu?
     -  Strich' ihnego  usacha, - s座azvila |lizabet  na flamandskom, za chto  i
byla vytolkana mater'yu v kabinet, Barbara dazhe nemnogo razryadilas'.
     - Prostite moyu doch', - pospeshila opravdat'sya ona.
     - Skol'ko ej let? - kak-to zainteresovanno sprosil muzhchina.
     - Ona mala, ej tol'ko chetyrnadcat'.
     Muzhchina prikazal svoim pomoshchnikam chto-to zapisat' v bloknot.
     - My priehali za vami, molodoj chelovek, - on snova pereshel  na lomannyj
francuzskij, -  vy edete na trudovoj podvig  vo imya velikoj Germanii, vo imya
pobedy nad bol'shevizmom,  vo imya edinoj i svobodnoj Evropy, chert voz'mi!  O,
da ya vizhu, vashi veshchi uzhe sobrany?!
     Mat' perevodila vzglyad  s neznakomca na syna i vse eshche ne ponimala, chto
proishodit.
     - Mne nuzhno prostit'sya s sem'ej. Vy ne mogli by podozhdat' menya vnizu? -
spokojno, dazhe smirenno sprosil ZHak.
     -  Net, net, sostav othodit s Vostochnogo  vokzala v vosem' nol'-nol'. A
eshche instruktazh i miting. Vas ne budut zhdat' tri tysyachi chelovek.
     - A mozhet byt', pust' ne zhdut, a?
     - Madam Smejts, u vas est' pyat' minut, my podozhdem zdes'.
     Prezhde chem provodit' mamu v gostinuyu, ZHak obernulsya i sprosil:
     - Pochemu takaya chest' i takaya neozhidannaya otpravka, nel'zya perenesti?
     - Lichnoe ukazanie polkovnika Blyuma, - muzhchina nadel shlyapu i zakuril.

     |lizabet tozhe  prishla v komnatu.  Glaza ee  byli  rasterty,  no  bol'she
nichego ne vydavalo, chto ona plakala.
     - YA shozhu k nej. Popozzhe, - skazala ona obizhenno i shmygnula nosom.
     Barbara byla na grani obmoroka, ona uhvatilas' za syna i prostonala:
     - Ne pushchu.
     - Ty zhe vidish', mama.
     - Ty mozhesh' mne ob座asnit'?
     Nu,  chto  tut ob座asnyat', kak bylo  ob座asnit' materi za  pyat' minut, chto
vojna,  vtorgshayasya  v  soznanie,  zatmivshaya  ego,  kak   zatmevaet  soznanie
ustalost' ili bessonica, odurachila, okrutila ee milogo ZHaka. CHto on popalsya,
chto on ne ot nee, ne ot  materi hotel  ubezhat',  chto ne  dumal v tot moment,
kogda podaval zayavlenie  v komissariate, o  nej, no togda poslednim, chto ona
zapomnit stanet to, chto syn predal ee. No eto ne tak!
     -  Vidish',  kak bystro  menyayutsya  sobytiya, mama.  Oni  zabirayut menya  v
Germaniyu, ya budu prisylat' vam den'gi i posylki. Tak poluchilos', ya  obo vsem
tebe napishu.
     - Tak ty znal?
     - Ne nado ob etom. Vy zdes' derzhites'. Slushajsya |liz, ona v nashej sem'e
samaya umnaya i samaya sil'naya. Pozabot'tes' o Gretthen. Liz, najdi ee. Ob座asni
vse. Davajte proshchat'sya.

     Gruzovik vyehal  na  ploshchad'  v  okonchanii  bul'vara,  tam  delal  krug
tramvaj. Gretta videla  ego  iz-za steklyannyh dverej  temnogo,  zabroshennogo
zdaniya,  v kotoryj popal snaryad v samom  nachale vojny, eshche  v mae. A  teper'
nastupala osen'. Komu, kak ne ej, docheri prirody,  znat' eto. Pervyj osennij
liven' - on i pahnet po-osobomu: zemlej, a ne morem.
     Voyazh v  schastlivuyu  zhizn'  ne udalsya.  Teper' neobhodimo bylo smatyvat'
udochki, kak govorili derevenskie rybaki.  Ochevidno, odnovremenno dve molitvy
-  o schast'e sebe  i o neschast'e vragu - Gospodom Bogom ne  udovletvoryayutsya.
Hotya ej, Grette, On mog by otkryt' kredit.


     Na vokzale, v zale ozhidaniya, pryamo na ryadah kresel stoyali tolpy molodyh
lyudej, odetyh po pogode, v  kurtki i plashchi, v kartuzah i  kepkah, v getrah i
osennih botinkah. Oni stoyali vytyanuv shei, derzhas' za lyamki  svoih  zaplechnyh
ryukzakov,  nabityh  rybnymi  konservami,  sushenymi  kal'marami, flakonami  s
odekolonom, britvami, fotografiyami lyubimyh, bel'em, talismanami i amuletami,
Evangeliyami i tomikami SHarlya de Kostera i Kamilya Lemon'e.
     Vperedi kresla zakanchivalis', tam lyudi stoyali urovnem  nizhe,  i  tak do
tribuny. S nee kto-to malen'kij razmahival ruchkami i krichal o pobede velikoj
Germanii.  |to  byl   Blyum.  On  byl  tak  daleko  ot   ZHaka,  chto   kazalsya
neobyazatel'nym usloviem zhizni. No szadi v dveryah stoyali soldaty. Poetomu tot
dalekij malen'kij Blyum vlastvoval nad sud'boyu ZHaka i vseh etih lyudej, kak by
dalek i smeshon on ne byl.
     Po ogromnomu kupolu vokzala grohotal liven'.
     - Zaryadil,  - skazal  kto-to  po-francuzski,  -  Horosho,  chto ne  pechet
solnce. Legche teplye veshchi vezti na sebe, chem v sumke.
     Paren' byl s  krasnoj nacistskoj  povyazkoj na rukave. ZHak tol'ko sejchas
uvidel, chto u mnogih zdes' takie povyazki.
     - Segodnyashnee  sobytie  trebuet ot vas spokojstviya i sobrannosti. No vy
dolzhny  gorditsya  tem,  chto  vam vypala  chest'  sluzhit' fyureru, sluzhit' delu
nacizma. Vashi  brat'ya  srazhayutsya na fronte, chtoby  steret'  kommunisticheskuyu
nechist' s  lica zemli, a vy -  vy  edete stroit' novuyu zhizn' dlya sebya  i dlya
teh, kto prineset vam pobedu.
     "Kak ya  mogu  ehat'?"  -  ne  perestavaya sprashival  sebya  ZHak.  Paren',
stoyavshij  ryadom s  nim,  to  i delo vybrasyval vpered ruku, gorlanil "Hajl',
Gitler!"   On  byl  pohozh   na  malen'kogo  chertenka,  zabavlyayushchegosya  obshchim
idiotizmom. Nu, ne vser'ez zhe on veril v mogushchestvo idej  o vysshih i  nizshih
rasah.
     Vskore otkrylis' bokovye dveri, za nimi pokazalsya perron. V sizom dymu,
blestyashchij ot  nevidimogo  belogo sveta stoyal sostav. Golubye korpusa vagonov
pokachivalis' v neterpenii.
     "CHto zhe, mozhet byt' vse eto i k luchshemu. Nikto  ne smozhet menya uderzhat'
ot vozvrashcheniya domoj, esli ya nakonec-to razberus' v sobstvennoj zhizni".
     Ih ochen' bystro  sformirovali v otryady, vykrikivaya familii.  Razveli po
vagonam.   Na   serdce  bylo  gor'ko  i  pusto.   Oshchushchenie   nepravil'nosti,
nespravedlivosti proishodyashchego, chuvstvo poteri toj schastlivoj zhizni i vsego,
chto sostavlyalo  ego, YAkoba Smejtsa, razryvalo grud'. U nego otbirali stranu,
sem'yu, rabotu, lyubimuyu  - vse radi  chego on  zhil,  ne ocenivaya etogo. On  ne
ponimal ran'she, chto etim nuzhno dorozhit'.
     K  oknam  vagonov  byli pripayany reshetki. V  ostal'nom  obychnye  vagony
obshchego klassa, s zhestkimi polkami vdol' i poperek.
     ZHak podsel k oknu i polozhil na koleni svoj meshok. Kogda sostav vzdohnul
i tronulsya, po vagonu proshelsya radostnyj ropot. Da i ZHaku na mig pokazalos',
chto yunosheskaya  tyaga k puteshestviyam vsplyla v nem i zatmila  sadnyashchie dumy ob
ostavlennyh v slezah materi i sestre. O Grette.
     CHelovecheskij mozg,  kak te  gornye ruch'i,  kotorye vsegda  nahodyat sebe
dorogu, nachal pristraivat'sya k novomu poryadku mirozdaniya.












 * CHASTX VTORAYA * 

     Kol' sam umru, tak pesnya ne umret,
     Ona, zvenya, svoyu sosluzhit sluzhbu,
     Povedav rodine, kak zdes' cvetet
     V plenennyh dushah cvet
     prekrasnoj druzhby.

     Musa Dzhalil'

     ZA KOLYUCHEJ PROVOLOKOJ

     YA, uzhe t a m stoyavshij odnoj nogoyu,
     YA govoryu vam - zhizn' vse ravno prekrasna.
     YU.Levitanskij


     Vostochnaya rabochaya sila

     Pahlo chistym bel'em i zhenshchinoj. Da-da,  |rih davno ne chuvstvoval  zapah
utrennego  zhenskogo dyhaniya i zhenskogo pota, i sejchas osobenno  ostro obonyal
vse,  chto emu davalo eto letnee utro. SHtandartenfyurer dal emu uvol'nitel'nuyu
do poslezavtra. On, kak  i sovetoval Popper, otpravilsya pryamikom na stanciyu,
doehal do goroda na malen'kom dopotopnom parovozike i zayavilsya k Roze.
     Emu  byli  rady nastol'ko,  chto  pokazalos',  budto  ona  absolyutno  ne
nadeyalas' na  ego priezd i dazhe nastroilas' na skuchnyj vecher s sestroj  i ee
vyholoshchennym muzhen'kom.
     Znakomstvo,  odnako,  okazalos' poleznym.  Gerbert Aushentarg  sluzhil na
zavode.  On ne  prosto sluzhil na zavode, no i byl vice-prezidentom odnogo iz
koncernov, vhodivshih v holding. Byl samym molodym nachal'nikom. Ego  vzyali na
zavod snachala upravlyushchim odim iz cehov, po rekomendacii samogo rejsfyurera, a
potom bystro povysili i pozvolili kupit' chast' akcij.
     - Ved'  etogo  monstra,  a inache ne  nazovesh'  predpriyatie,  zanimayushchee
dvadcat' kvadratnyh kilometrov, stroili anglichane.
     - Neuzheli? - |rih vel sebya razvyazno, chem i pokoril i Martu i ee muzha, -
Skazhite  pozhalujsta, to-to  ya smotryu,  chto ih  samolety proletayut vse  vremya
mimo. Teper' ya ne budu polzti blizhe k sortiru, kogda uslyshu zvuki bombezhki.
     - |rih shutit, - sglazhivayushche ulybalas' svoimi krepkimi shchechkami Roza, - A
pomnish'  Marta,  kak my det'mi  eshche  nablyudali neobychnye  zareva  v  storone
zavodov, vse  nebo polyhalo.  Odnazhdy noch'yu, sidim  my na kryl'ce so storony
dvora, i vdrug takoj vspoloh - chto eto? Navernoe, vzryv, no zvuka ne bylo.
     - Milaya Roza, ne rasskazvajte nikomu vashih detskih vospominanij.
     - Moj  shurin  ochen'  zabotliv, no  kakuyu opasnost' mogut soderzhat'  moi
rasskazy,  tam vse ravno vse ocepleno soldatami. S teh samyh por i ocepleno.
Idesh'   byvalo   po  lesu,  vdrug,  kak  iz-pod  zemli,  vynyrivayut  lyudi  v
maskirovochnyh formah - zhut'. Frolyajn, syuda hodit'  ne  sleduet.  Vse mestnye
zhiteli ob etom znayut. Oni zhe tam i rabotali  na strojke,  tol'ko delali vid,
chto stroyat konditerskuyu fabriku. Da vse  prisutvuyushchie zdes', krome Marty,  i
rabotayut tam, kakie uzh tajny...
     Ona byla umirotvorena tem, chto vsya sem'ya, ne schitaya troih detej sestry,
a takzhe otca, polkovnika Blyuma, sobralas' v ee dome.
     - A vy v kakom angare obychno byvaete, Gerbert?
     - V administrativnom korpuse,  moj drug, - Gerbert byl, konechno, krovej
blagorodnyh, kak on okazalsya sredi etogo prostogo lyuda, |rih ne predpolagal.
     -  A  ya  privozhu  svoih  podopechnyh  v  ceh   polirovki,  v  himicheskuyu
laboratoriyu dvadcat'  tret'ego  ceha,  byvaet  postupayut  raznaryadki  v  ceh
shtampovki, no tuda berut v osnovnom evropeek.
     -  O! Tak  vy eshche  i na  rabote vidites' s Rozoj! - vspleskivala rukami
Marta.
     Marta zhdala  chetvertogo. Ee malen'kij torchashchij  iz-pod plat'ya, kak grib
dlya shtopki, zhivot ne pozvolyal ej sidet' za stolom  pryamo, i ona sidela bokom
na kraeshke stula. Ona kazalas'  nemolodoj i polnost'yu otdavshej svoyu krasotu,
yarkost', svezhest' kozhi svoej mladshej sestre.  Ona dazhe  odeta byla  v seroe,
serym bylo i ee lico i ee volosy. Vprochem, lichiko u nee bylo intelligentnoe.
Smirennoe takoe lichiko. Ona pokorno i laskovo smotrela na muzha, i vsyakij raz
ulybalas' |rihu, kogda obrashchalas' k nemu.
     S pirogom bylo pokoncheno i ostatki Roza zavernula detishkam. Aufenshtargi
predlozhili  |rihu podvezti  ego  do  stancii ili poblizhe k lageryu,  k  ferme
Rotvil', no Roza vdrug vspomnila, chto hotela poprosit' |riha posmotret' odnu
iz staven naverhu, ona togo glyadi dolzhna byla sletet' s petel'.
     - O!  Ostorozhno, |rih!  Tam  naverhu u nih spal'nya!  -  hohotnul chem-to
razdrazhennyj  Gerbert,  i  |rih srazu zhe  ponyal,  kak tot okazalsya v lovushke
semejstva Blyum.
     - YA budu  ostorozhen,  -  otvetil  on, -  Nadeyus', my uvidimsya v  skorom
vremeni.
     - I my nadeemsya. Papa byl by rad, znaj on,  kak povezlo Roze. |to budet
prelestnoe  torzhestvo! -  proiznesla  Marta,  nepravil'no  istolkovav  slova
Toggarda.
     I vot  teper' on prosnulsya v rozovyh odeyalah i podushkah i pochuvstvoval,
chto ego kupili s potrohami. Solnechnye zajchiki skakali po tolstoj ruke Rozy s
yamochkami v lokte.  On i ne zametil, kogda ona uspela podkrutit' na noch' svoi
belye lokony, ved' ugomonilis' oni s nej ne ran'she rassveta.
     On  vstal i,  prihvativ svoi  veshchichki,  shmygnul  iz mansardy vniz. |rih
vdrug pochuvstvoval golod i reshil projtis' po susekam Rozy.
     Kogda  ona  vyshla  iz  komnaty, vnizu v  zale sidel  ee |rih,  v  svoej
vycvetshej gimnastreke,  upletal  bol'shoj  lomot'  belogo hleba  s varen'em i
zapival molokom.
     - Pozhaluj, ya pogoshchu tut u tebya godkov dvadcat'-tridcat', - poshutil on i
shiroko  samodovol'no  ulybnulsya,  -  pridetsya  vyzyvat'  nashego  papochku  na
"prelestnoe torzhestvo".

     Prakticheski  s nachala  vojny nemecko-fashistkoe komandovanie razrabotalo
plan ispol'zovaniya poraboshchennyh narodov Vostochnoj Evropy na blago  vermahta.
V  cirkulyarnom pis'me  direktora  fabriki  Krupp govorilos', chto  vostochnymi
rabochimi schitayutsya te, kto  ne  prinadlezhit k germanskoj etnicheskoj gruppe i
zahvacheny  v Rossii, na Ukraine, v Belorussii,  a takzhe v Latvii i |stonii i
privezeny v Germaniyu.
     Vermaht  iznachal'no  opredelil etu gruppu  kak  nizkorazvityj podsobnyj
material, nechto vrode neodushevlennyh orudij  truda, bezzhalostnoe otnoshenie k
kotorym tol'ko privetstvovalos'. Ved'  lyuboe prostejshee orudie truda  bystro
iznashivaetsya i prihodit v negodnost'. Togda ego vybrasyvayut i berut novoe.
     Individual'noe  ispol'zovanie  vostochnogo  rabochego  dolzhno  bylo  byt'
soglasovano  s  germanskoj razvedkoj. Oni ne dolzhny soprikasat'sya s rabochimi
drugih nacional'nostej,  ih dolzhna  vsegda soprovozhdat'  k  mestu  otbyvaniya
trudovoj povinnosti ohrana. Na pravoj storone grudi oni dolzhny nosit' znak s
nadpis'yu "Ost" - "Vostok".
     Dlya  soderzhaniya  etih   rabochih  v  Germanii,  na   territorii  drugih,
pereshedshih  pod   upravlenie   vermahta   zemel',   organizovyvalis'  lagerya
neskol'kih tipov. V ih  chisle lagerya  dlya lic v  vozraste do  dvadcati  let,
trudovye ispravitel'nye lagerya, lagerya dlya voennoplennyh, getto i drugie.
     V pamyatkah ob obrashchenii s vostochnymi rabochimi predpisyvalos' "soderzhat'
vostochnyh  rabochih  v  zakrytyh  lageryah,  obosoblennyh po  polo-vozrastnomu
principu,  pri proizvodstve  rabot rabochie vseh grupp  dolzhny nahodit'sya pod
ohranoj chasovyh, vsyakaya svyaz' s mestnym naseleniem im zapreshchaetsya, pokidanie
rabochego mesta strogo karaetsya".

     Kazhdoe  utro  posle zavtraka nadziratel'  Hofke zachityval im trebovaniya
"dojchedisciplin",  a  ego  dvojnik,  chahotochnyj  Klaus,   perevodchik,  takzhe
gavkayushche povtoryal  pravila na russkom. Zachem  im eto  nado  bylo,  nikto  ne
ponimal. Nu, ladno zaklyuchennye vstayut v pyat', no chtoby sebya tak muchit'?..
     Proshel uzhe god,  kak Vika nahodilas' lagere  "Fogel'gezam"  nedaleko ot
Torgau.
     Snachala pogovarivali, chto ih vezut v Berlin.  Po doroge  v vagon nabili
sto  chelovek,  a mozhet  i bol'she. Sejchas ona ne  ponimala,  kak oni tam  vse
umeshchalis'. Ehali dolgo, neskol'ko raz obstrelivali, bombili, na tret'i sutki
kto-to stal podozritel'no dohat' vsemi legkimi, kak budto hotel vyvernut' ih
naruzhu. Oni  spali v dva sloya. Lozhilis' na nogi  drug  druga. Tak i lezhali v
pyat' ryadov po dvadcat' chelovek. Tam pod okoshkom, spala Nyura,  odnosel'chanka.
Ee  ryzhie  zavitushki  osveshchalo okoshechko pod potolkom, i Vike grelo  dushu eto
ryzhee pyatnyshko v temnom dushnom vagone: Nyura byla chast'yu ee zhizni, i  znachit,
zhizn' eshche teplilas' i v nej, v Vike Sorinoj, uvozimoj iz rodnoj rasterzannoj
strany v zlovonnuyu varvarskuyu Germaniyu.
     Kashel'  razdavalsya iz togo zhe ugla, no Viktoriya posmatrivala: net,  eto
ne Nyura, ee makushka  dazhe ne  shevelit'sya,  kogda razdaetsya  etot razdirayushchij
kashel'.  Valya  Katalenko i Lena Krasavina  spali  ryadom  s Vikoj,  zatylok v
zatylok.  Im bylo tyazhelee, chem ostal'nym. Ih obmanuli zlee, verolomnee.  Im,
mozhno skazat', dvuh shagov do domu ne dali sdelat'. Vika ne mogla zasnut' vsyu
pervuyu noch', vtoruyu, a na tret'yu, zaledenevshie ot udarivshih morozov,  oni ne
vstali  i dnem. Tak  i  prolezhali obessilennye bez edy  i vody, potom  Vika,
nakonec, zasnula. Ona chuvstvovala,  chto sostav zaskrezhetal  i ostanovilsya na
kakoj-to stancii, ona slyshala, kak soldaty skinuli  vneshnie zadvizhki i dver'
poehala vpravo, zagorodiv okoshko,  pod kotorym spala Nyura. Kto-to zabralsya v
teplushku, poshel po nogam, po golovam, vot i Viku kto-to razvernul,  potrepal
po plechu. Ona priotkryla glaza.
     Nad  nej sklonilsya soldat v  metallicheskoj kaske. U  nego  byli krasnye
ushi, oni torchali i svetilis' na yarkom svetu, Vika ulybnulas'.
     - ZHivaya? - sprosil on po-nemecki i otbrosil ee plecho, poshel dal'she.
     Ej prishlos' dolgo rasshevelivat' sobstvennye pal'cy, potom sustavy nog i
ruk, potom ottirat' shcheki. Ona ne  chuvstvovala  sobstvennyh shchek i  eto pugalo
ee. Ona vspomnila babushku,  ili ej tol'ko pokazalos', chto  ona ee vspomnila.
Odin lish' etot zolotoj svetyashchijsya zatylok Nyury v daleke  grel  ee snova, kak
mozhet sogrevat' lish' blizost' zemlyaka v neschast'e.
     Kogda sostav stal snova tormozit', ona pochuvstvovala v sebe sily, chtoby
vstat' i poglyadet'  v okonce.  Okliknula  Valyu i Lenu.  Lena  srazu  otkryla
glaza, bryznula na Viku svoim sinim vzglyadom. Valyu prishlos' budit' podol'she.
Ta razmyakla v  doroge,  opuhla,  priotkryv glaza, snova zaplakala, kak budto
tol'ko lish' preryvalas' na son sredi etogo molchalivogo slezotocheniya.
     Viktoriya, rasstaviv ruki,  popytalas' vstat',  no  eto  okazalos' delom
slozhnym,  nogi  ne  derzhali ee, vse  telo tryaslos' ot  slabosti. Popolzla po
lezhashchim devich'im telam k Nyure, k okoshku.
     - Esli im nuzhna rabochaya sila, tak ee zh v norme derzhat' nado, a to padezh
nachnetsya,  - rassuzhdala ona  tihon'ko i vdrug zamerla i prosheptala tol'ko, -
No eto ne moya Nyura!
     Eshche  cherez  minutu  v  vagone razdalsya ee bessmyslennyj, utinyj  rezkij
krik:
     - Gde moya Nyura! Nyura!
     Strashnaya dogadka  opravdalas'. Nyura  umerla  v  doroge ot  skorotechnogo
tuberkuleza, ochevidno, uzhe raz容davshego ee vnutrennosti, kogda sostoyalas' ih
neveroyatnaya vstrecha v etom vagone. Ee vynesli na odnoj iz stancij, poka Vika
byla v bespamyatstve. Na ee meste lezhala drugaya ryzhevolosaya devochka, s belymi
obvetrennymi gubami i raskosymi glazami. Vika smotrela na nee, kak na chto-to
vnezemnoe. Toj dazhe stalo ne po sebe.
     - No dlya chego zhe nuzhno tak ispytyvat' moe serdce! - vyrvalos' u Viki, i
ej snova zahotelos'  pokazat' potolku  kulak, plyunut' v nego, zapustit'  chem
nibud', i kriknut' "nenavizhu!"

     ZHizn' v bezzhiznennom prostranstve

     Rano utrom - Vika  uzhe privykla prosypat'sya za pyat' minut  do pobudki i
bezhat' k kranam, - rano utrom dlinnyj protyazhnyj krik budil lager': "Pod容m!"
     Krik povtoryalsya  eshche  dva raza, poka dezhurnyj efrejtor ne prohodil ves'
lager'. Togda v barak vhodil nadziratel' Hofke i gromko povtoryal "Pod容m!"
     Noven'kie vstavali ne srazu. Oni probuzhdalis' dolgo, stonali  ot lomoty
v sustavah. Vika i ee sosedki, s kotorymi  ona byla nerazluchna - rostovchanki
Valya  i  Lena -  vskakivali snachala s krikom  Hofke,  potom sluh ih nauchilsya
lovit' pervyj petushinyj  krik dezhurnogo, kogda  tot byl eshche na zadah, vskore
Vika sama soboj stala prosypat'sya za pyat' minut do pobudki.
     Ona  sudorozhno  natyagivala na sebya  chistoe bel'e  i  lish' potom  budila
sosedok, stesnyalas' pereodevat'sya pri nih. Barak byl ogromnyj, vysokij, nary
stoyali v dva yarusa, na  nih lezhali  tonkie podstilki. Storozhily dogadyvalis'
sobirat'  travu  i  nabivat'  eyu eti podstilki.  Vsyu pervuyu  zimu Vika i  ee
sosedki prospali na golyh  doskah. Nakryvalis' tonkimi tkanevymi pokryvalami
i svoimi zhe vatnikami. Verhnyuyu odezhdu u devushek otobrali srazu po priezdu.
     Posle dezobrabotki oni vyshli korotko stizhennymi, huden'kimi, vpervye za
dva mesyaca pomyvshimisya v bane. Im vydali serovatoe natel'noe bel'e i l'nyanye
bezhevye roby. Vprochem, ih  obychnuyu odezhdu, krome pal'to, ne otobrali. Tol'ko
predupredili, chto odevat' grazhdanskoe mozhno lish' v voskresen'e.
     Kogda Vika vpervye uvidela  nemeckuyu zemlyu, nemeckie polya, raspahannye,
rovnye,  bezmolvnye;  statnye  stepennye  hutora,  dereven'ki,  kotorye  oni
prohodili mertvenno-pechal'noj processiej, ona byla udivlena novomu oshchushcheniyu:
ej,  s  odnoj  storony  i nravilsya  etot uporyadochennyj, pochti  simmetrichnyj,
proporcional'nyj  mir nemeckoj  prirody, s drugoj,  ona dazhe  rulony sena  v
pole,  dazhe zolotye  shary derev'ev i  tumanistye  pereleski nenavidela,  kak
tol'ko dva antagonisticheskih klassa mogut nenavidet' drug druga.
     I esli  ona rychat' gotova  byla ot zvuka nemeckoj  rechi,  to  i na  etu
mestnost' - ponyala ona - glaza ee vskore smotret' ne smogut bez rezi.
     Samostoyatel'no  im  razreshalos'  tol'ko  sovershat'  utrennij  mocion  i
vyhodit' posle pyati iz  baraka dlya togo, chtoby  projti po allee  k ploshchadke.
Okolo kazhdogo baraka, chelovek na trista kazhdyj, byli svoi tualety i nizkie -
na urovne poyasa -  truby s dyrkami, iz kotoryh  tekli strujki vody. Devushkam
prihodilos' nabirat' vodu v kruzhki i bezhat' s nimi za shirmu.
     Vse  eto  delalos'  v takoj panike i  tolkotne, chto  polovina  devushek,
odevayas', srazu shla na postroenie. Mylis' oni uzhe po vozvrashchenii s raboty.
     - Daj zerkalo, da skoree zhe, - toropila Valya Lenu.
     - S soboj voz'mi. Poprav' vorotnik. Vika uzhe  dozhidaetsya. Idi, Vika, ne
zhdi nas.
     Ochen' skoro oni ponyali, chto  lagernye  zakony  neskol'ko otlichayutsya  ot
zakonov chelovecheskogo obshchestva. Zdes' prosto prestupno trebovat' ot  drugogo
delat' vse kompaniej i za kompaniyu. Zdes' eto moglo stoit' zhizni.
     -  Vchera  uveli  Kurochkinu  iz  zelenogo  baraka,  -  shepnula  Valya  za
zavtrakom.
     Zelenym nazyvali  barak,  na  kotorym bukva "V"  byla  vyvedena zelenym
cvetom, chtoby ne putat'sya nazyvat' li etot barak  bukvoj "V" ili na nemeckij
lad  bukvoj  "B". Oni eli  po utram hleb, inogda razmochennoe  proso,  inogda
otvarennyj oves. Na utro polagalas' kipyachnaya  voda. Inogda komu-to udavalos'
dobyt' na zavode morkovnyj chaj ili dazhe nastojku cikoriya.
     S zavtraka vyhodili stroit'sya na poverku. Vse baraki stroilis' na placu
pered  administrativnym zdaniem,  i ryady  devushek rastyagivalis' po allee  do
poslednego  baraka.  Na  placu,  v  kotorom nahodilis'  kazematy,  sluzhebnaya
kvartira  nachal'nika lagerya i  drugie  administrativnye pomeshcheniya, umeshchalos'
lish' dva pervyh korpusa. Pravda, administrativnoe zdanie eto stoyalo vdaleke,
tak chto shtandartenfyurer  Popper, glyadya v okno, sprava ot ego rabochego stola,
lish'  v  proeme  mezhdu stolovoj i  dal'nim v tom  ryadu barakom mog nablyudat'
nachalo stroya.
     Zaklyuchennyh stroili v kolonnu po pyat' chelovek i vyvodili za vorota.
     Poskol'ku lagernaya  ohrana napryamuyu  ne podchinyalas'  nachal'niku lagerya,
chasovye  povtorno  pereschityvali  devushek  po  golovam,  tak  nesli  za  nih
samostoyatel'nuyu otvetstvennost'.
     -  Tak   vot,  Kurochkina   obrugala  fyurera.  Eshche  na  zavode.  Slyshala
prohodivshaya mimo devica. Suchka,  dolozhila. Kurochkinu uveli i, govoryat, noch'yu
rasstrelyali, - dorasskazala po doroge Valya.
     - |to kakaya Kurochkina? Hudaya, so vzdernutym nosom?
     -  Ne  znayu, kak  tebe ob座asnit', u  nee po-moemu takie svetlopepel'nye
volosy, vot tak ona podvyazyvala.  Pomnish', ya tebe eshche  govorila, chtob ty mne
tak sdelala, pokazyvala ee.
     - A da! ZHalko. A mozhet ne rasstrelyali, mozhet, nakazali tol'ko.
     - A chego zh togda strelyali?
     - Nu, malo li!
     Oni, sami togo ne ponimaya, zhili  nadezhdoj. I  nadezhda - podsoznatel'naya
vrozhdennaya nadezhda -  zastavlyala ih i  tam verit',  chto vse eto ne navsegda.
CHto  nado  zhdat'.  Vojna  zakonchitsya.  Tak ne budet vechno. Ved' kogda-to vse
vojny zakanchivayutsya, i lyudi preobretayut chelovecheski oblik.
     - Devchonki, segodnya  privedut obratno  rano  -  subbota  - vy idete  na
ploshchadku? - Lena  uspela  otrostit'  novye  belye smeshnye  hvostiki, kotorye
torchali iz-pod ee goluboj beretki, - Vik, mozhet i ty s  nami? Vesna, neuzheli
ne naskuchilo v barake sidet'.
     - Net, neohota.
     -  Zaohotitsya - skazhi. A  ya vot  so  svoim Lionom dogovorilas'. On menya
zhdat' budet. I Mishel'.
     - Nu, i shalava zhe ty, Lenka. I otkuda takaya vyrosla! - smeyalas' Valya.
     Po obochinam asfal'tirovannoj  dorogi, v  tyazhelyh  kirzovyh  sapogah shli
soldaty, pokrikivaya  po-nemecki.  Snachala  ne vse  ponimali  eti komandy. No
kogda  zastrelili  odnu devochku,  prosto  spotknuvshuyusya  i poletevshuyu  nosom
vpered iz stroya, komandy eti nachali vozdejstvovat' i bez perevoda.
     - Posmotrite na nee, - sniziv  golos,  podkovyrivala Lena,  - Lyal'ka, a
chto  ty nyla  vot  na etoj zhe doroge god  nazad? YA samaya  nevezuchaya, ya samaya
neschastnaya. Teper' ozhila, rugaetsya!
     Tak u nih povelos' ne srazu, blizhe k vesne, kogda devchonki stali begat'
na ploshchadku.  Lenu  stali  nazyvat'  Lelej, a  Valyu -  Lyalej.  |to, kazhetsya,
francuzy pridumali.
     - A ya i sejchas tak dumayu, Lelya, - vzdyhala krupnaya zapyhavshayasya Valya, -
Vot smotri, skol'ko  ya na ploshchadku s toboj hozhu,  a chtoby kto nibud' na menya
zapal. Dazhe mesta pritknut'sya ne nahodish' poroj. Oj, kak zhe est' ohota!
     Ohranniki  delali prival poseredine dorogi, kogda kolonna prohodila dva
s polovinoj kilometra. Lager' delili na  tri chasti i veli k zavodu po raznym
dorogam. Devushek iz Vikinogo baraka i sosedej, edinstvennyj v lagere barak s
niderlandkami i norvezhkami, veli po gruntovke  do povorota na hutor Rotvil',
potom sprava ot lesa oni shli k  etomu bol'shomu  uhozhennomu, kak dom pastora,
naselennomu punktu, kotoryj ne byl pohozh ni na derevnyu, ni na gorodok -  oni
prohodili ego storonoj, lish' nachalo domov i mestnyj  belyj kostel vyhodili k
ih puti, potom doroga rezko vyskakivala na shosse, a vot uzhe po shosse veli ih
kilometra poltora do polya, na kotorom delali prival.
     -  U vas  mysli tol'ko ob odnom,  - zamechala  Vika i, kryahtya, padala  v
travu.
     CHerez pyat' minut devushek podnimali i veli dal'she.

     Toj zimoj,  kogda  ih pervyj  raz  priveli na  zavod, oni ustali  uzhe v
doroge. Idti bylo skol'zko,  oni ne chuvstvovali  golenej, po nim mozhno  bylo
stuchat', kak po derevu  -  zvuk  byl pohozhij.  V doroge  molchali,  glazeya po
storonam  i starayas'  ne  poskol'znut'sya na  pokrytom naled'yu asfal'te.  Vse
dumali  o  predstoyashchej  rabote,  strashas'  -  vydyuzhat  li. A chto esli rabota
okazhetsya neposil'noj?
     Oni podhodili  k kakoj-to neponyatnoj nasypi,  prisypannoj  snegom. Vniz
spuskalas'  doroga. Okazalos', zavod byl  podzemnym,  ogromnye  dveri angara
zaglotnuli  ih, kak ryba-kit. Ih  ostanovili  v pervom zhe  zale,  razbili na
otryady  i razveli po ceham.  Viku i eshche chelovek tridcat', otobrannyh molodym
chelovekom v specovke, dolgo veli po uzkim ele  osveshchennym koridoram, poka ne
priveli v  takoj  zhe  temnyj  ceh.  Tam uzhe rabotali zhenshchiny.  Prinimali  po
konveeru  iz sosednego zala metallicheskie  polye cilindry i skladyvali  ih v
yashchiki.
     V  cehu  bylo  natopleno  i  pahlo   maslyannymi   kraskami,  rezinoj  i
mehanicheskimi maslami.
     Vika  ne zametila,  kak  otogrelas'. Okazalos', chto Leny  i  Vali v  ee
gruppe ne bylo. Valya poslednee vremya ne davala im s  Lenoj  pokoya. Nachinaya s
pribytiya  v raspredelitel'nyj lager',  ona davila svoej appatiej, nezhelaniem
zhit', klyala sud'bu i vse  vremya sprashivala: "Nu, pochemu ya? Pochemu ya rodilas'
v Rostove, a ne na Urale, pochemu ya okazalas' doma, kogda oni za mnoj prishli,
pochemu ya ne sbezhala po doroge?"...
     Im pokazali,  chto oni dolzhny delat'. Tryapkami,  smochennymi v masle, oni
dolzhny byli protirat' eti cilindry i  lish' potom skladyvat' v yashchiki,  drugim
poruchili pokryvat' emal'yu kakie-to neponyatnye metallicheskie  kryshki, pohozhie
na kryshki  banok  s  tehnicheskoj  maslyanoj  kraskoj,  kotorye  Vika kogda-to
pokupala dlya pokraski svoego starogo saraya.
     Ona vzyala v  ruki kist' i okunula ee  v taz  s kraskoj. Tyaguchaya  gustaya
massa potekla obratno, rezkij  zapah  raznessya  krugom - Vika  nadyshat'sya ne
mogla.
     Nemeckih  zhenshchin uveli iz  ceha.  Soldaty iz ohrany  seli k stenkam, po
dvoe. Ceh byl bol'shoj, kubicheskij, sverhu  sveshivalis' kakie-to provoda,  po
stenam shli truby, sobirayas' v uzly nad samym polom. Pod konveerom shli drugie
truby  i drugie  provoda,  nad samymi golovami devushek  svetilis'  trubchatye
neonovye lampy, ot kotoryh bystro slepli glaza.
     Vika  byla  v azarte. Glaza ee goreli. Ona  ne  to, chtoby  ochen' hotela
perevypolnit'  plan  fashistkogo  komandovaniya  po  kryshechkam, ne  to,  chtoby
istoskovalas' po  rabote na fashistskuyu pobedu, prosto ona  szhimala v pal'cah
kist' i znala, kak oblegchit' i uprostit' svoyu rabotu, chtoby ni odna kapel'ka
ne izmazala pal'cy, a emal' by lozhilas' rovnym gladkim sloem.
     - Krasivyj cvet...
     Kruglolicyj naglovato  ulybayushchijsya  oficer stoyal  ryadom i, perekrikivaya
gul konveera, pokazyval na tazik s emal'yu.
     - Krasivyj, - soglasilas' Vika, otvetiv po-russki.
     - Vy iz kakogo baraka?
     - Iz pervogo.
     - Horosho. Gut.
     Tak ona vpervye uvidela Toggarda. On posmotrel na nee, slovno zacepilsya
vzglyadom, kak kryuchkom, nachal uzhe  otvorachivat'sya, a vzglyad eshche ne perevodil,
povtoril:
     - Gut.
     Vika, prispustiv veki, chuvstvovala, chto ee lico izuchayut, i ej eto  bylo
nepriyatno.  "Ne  trogali  by  uzh menya",  - govorila ona  pro  sebya  komu-to,
ochevidno, duhu  svyatomu, v etih obstoyatel'stvah  i etot vzdoh mog  sojti  za
chto-to vrode molitvy. Pered  uhodom,  kogda uzhe konchalos' terpenie vypolnyat'
monotonnuyu  rabotu,  ih sobrali i  poveli v  obshchij  zal, gde stoyala plita  i
stolik s grudoj misok. Im  nalili pohlebku i buhnuli tuda po odnoj nechishchenoj
kartofeline. Obed pokazalsya spaseniem i podnyal duh.
     - Esli tak budut kormit', ya tut s vami dovoennyj ves nagonyu, - poshutila
Valya, zaglyadyvaya v misku Viki.
     - Molchi, podruga, u samoj nastupaet ozhirenie.
     Oni tol'ko  rastravili sebya  sytnym po sravneniyu s  lagernym  zavtrakom
kushan'em, no cherez polchasa golod utih, v zheludke chto-to po-koshach'i zaurchalo.
     Na  obratnom puti Vika s podrugami shli molcha. Valya bol'she ne prichitala.
Ushla v sebya i byla mrachnee tuchi. Da i Lena zlilas' na kogo-to, podzhimaya svoi
tonkie chuvstvennye guby.
     - |to  chto zhe, my tut  budem  na  ih  zavodah ishachit',  te samye  bomby
delat', kotorye na nashi zhe goroda poletyat?
     - S chego ty  vzyala,  chto bomby?  My kryshki  kakie-to  krasim,  cilindry
takie, tozhe vrode banok, mazhem maslom i vse.
     - U nas po himii i fizike - pyaterka! - Lena pokazala pal'cy.
     -  Na dvoih?  -  poshutila  Vika  i  ulybnulas', vidya, kak  Lena  lukavo
pokosilas' na nee.
     - Na  kazhduyu! U nih v himlaboratorii poroshki. Oni ih  smeshivayut,  a  my
steklo moem. Devok tam hvataet i ihnih, za eto ya spokojna. No vot oni tam za
stolami sidyat, v mikroskopy glyadyat, mozhet dazhe biologicheskoe  oruzhie delayut,
slyhali pro  takoe? A  my, -  ona  povernulas'  k Vike, -  a  my  ih  musor,
probirki, tryapki i pribory - vse tam chistim golymi rukami. |to ladno, no oni
zhe na nashi goroda...
     Mimo nih proehal nebol'shoj avtomobil' na vysokih kolesah.
     - Glyadi, kak on na tebya  sheyu  vyvernul, Vichka, - zashipeli srazu so vseh
storon, i Vika tol'ko  i uspela uvidet' togo zhe muzhchinu, chto pristaval k nej
na zavode.

     Oni  ustroilis' na  novom  meste s  pogloshchayushchim  vse nevzgody  zhelaniem
sozdavat' uyut, vit' gnezdo, svojstvennym vsem zhenshchinam.
     Ih  ryad  nar  shel vdol'  steny:  golova  v nogi. Tri ih  verhnie  kojki
raspolagalis' odna  za drugoj vplotnuyu. Vnizu spali  starozhily, tri vzroslye
devushki,  malen'kaya ZHanna, Tat'yana  iz  Moskvy  i Faina,  tatarka. Oni  byli
starshe, gorazdo starshe noven'kih, eshche  neoformivshihsya maloletok. ZHanne  bylo
dvadcat', a dvum drugim po dvadcat' chetyre.  Oni kazalis' proshedshimi ogon' i
vodu, vseznayushchimi i chuvstvovalos', kak oni boyatsya, chto noven'kie vtorgnut'sya
v ih  uklad,  sozdadut slozhnosti,  i  chto  osobenno  opasno, ottesnyat ih  na
ploshchadke.
     Poetomu  ZHanna  v  pervyj  zhe  vecher  po   pribytii  v   lager',  kogda
iznemogavshie ot  ustalosti, razbitye, vyalye, devochki priseli na nizhnie nary,
ne  v  silah  zabrat'sya  k  sebe  naverh,  razvalivshis'  na  srednej  kojke,
ob座asnila, obrashchayas' pochemu-to imenno k Vike,  chto tam, na  zadah, u kolyuchej
provoloki mozhno gulyat' i razgovarivat' s parnyami iz sosednego lagerya.
     -   My   sejchas   otlezhimsya   i  chasam   k   semi   tuda,  -   dobavila
Tat'yana-moskovskaya.
     - Tol'ko bez nas ne  hodite, mozhete narvat'sya na pulemetik, - pospeshila
skazat' ZHanna, - V temnote-to. My vas predstavim po vsem pravilam.
     -  S kakimi parnyami? - ne  ponyala  Lena, hotya glaza ee  uzhe zagorelis',
shcheki vspyhnuli, ustalost' kak rukoj snyalo, - S nashimi?
     - Da, net, - otvetila ZHanna, - tam v sosednem lagere pacany francuzskie
sidyat, tak nam razreshaetsya podhodit' k zaboru i s nimi razgovarivat'.
     - Uh, ty! A oni chto zhe znayut russkij?
     -  Razbezhalas'.   Devki,  vy  glyan'te,  devaha-to  kakaya  shustraya.  Uzhe
namylilas'!
     - A chto! YA u nas v Rostove nikogda zhivyh francuzov ne videla!
     - I  ne uvidish'! Oni uzhe  vse  razobany, eto raz. A  dva - oni vse-taki
kakie-to  poludohlye  tam,  -  progovorila  Faya, iz-za  svoej  myagkotelosti,
ochevidno, menee vynoslivaya, lezhashchaya za spinoj Leny.
     - Da, hor'ki eshche te.
     - Ne skazhi, ZHanett, - vstavila Tat'yana, - francuzy chto nado!
     Devochki smushchenno ulybalis', slushaya  o neveroyatnoj  blizosti  zagadochnyh
francuzov.  Valya  i  Lena  srazu zhe obreli  sily, chtoby zabrat'sya  naverh  i
perestelit' posteli.  Vika  tozhe zabralas' na svoyu  polku,  legla  na spinu,
pochuvstvovav tomitel'nuyu, tyanushchuyu bol' v poyasnice, v pozvonochnike, a zatem i
v nogah.
     Ona ne zametila,  kak zasnula. V pervyj vecher ih ne  stali budit', ushli
na   ploshchadku  bez  nih:  ponyav,  chto  eshche   dolgoe  vremya  noven'kie  budut
predpochitat' legkij - do zavtraka - son progulkam pod Lunoj: ne do togo.
     Tak  ono  i  vyshlo.  Privychka  delo  nazhivnoe.  K  nachalu  vesny  sorok
chetvertogo goda devochki osvoilis' v lagere, i hotya  im otkrylis'  vse tyagoty
nesvobody,  zhizni  v  progolod',  chastyh  proverok,  poboev,  nochnyh  rejdov
administracii,  okrikov  i  postoyanno  napravlennyh  na nih dul pulemetov  i
avtomatov  ohrany, oni vystoyali  v holodnye zimnie nochi,  privykli k skudnoj
pishche  dva  raza  v sutki  -  v  lagere utrom i na zavode  pered uhodom,  oni
nauchilis' ne ustavat', ili po krajnej mere privykli zhit' s etoj neprohodyashchej
ustalost'yu, a monotonnost' sushchestvovaniya nakonec-to narushila vesna. Tol'ko k
golodu nel'zya bylo privyknut', hotya i mnogo  im ne nado bylo:  tol'ko snilsya
im obyknovennyj magazinnyj hleb, myaso i frukty.
     Kak  i na  rodine,  o kotoroj  oni  vspominali po  nocham, vesna  prishla
zapahami. Pahnulo iz-za kolyuchej provoloki talym snegom,  ruch'yami, svezhest'yu,
i zahotelos' laski i tepla.
     - Oj,  devchonki, skoro  na solnyshke pogreemsya,  - to i  delo  slyshalos'
vokrug, - Vika, Vika, tvoj po allee pretsya!
     Opyat' oni ee podnachivayut.
     Pomoshchnik  nachal'nika lagerya fel'dfebel'  Toggard chashche podhodil k drugim
devushkam. |to sluchalos' i v  stolovoj i na postroenii i v  svobodnye chasy. V
osobennosti on lyubil bluzhdat' po ceham, poka zaklyuchennye rabotali. No gde by
on ne privyazyvalsya k  devushkam, on pytlivo smotrel v storonu Viki.  Zametili
eto  ne  srazu,  no  so  vremenem  devushki  ponyali,  chto  k nej on otnositsya
po-osobomu. Mog nadolgo ustavit'sya na kakuyu-nibud'  moloden'kuyu zavisimuyu ot
vseh na svete devchurku, podmignut' ej, uvilivayushchejsya ot ego vzglyada, kivnut'
v storonu kazarm, mol, ne hotela by?..
     No Toggard nikogda eshche ne podshuchival nad Vikoj.
     - Glyadi, kak pyalitsya na nash barak! - kommentirovala ZHanna, vozle  kojki
kotoroj   bylo   prostranstvo  dlya   stola,  a  stol  stoyal  u   nebol'shogo,
zareshechennogo okna, vprochem, edinstvennogo v barake.
     Viku besili eti razgovorchiki, ona zlo, ispodlob'ya smotrela na Toggarda,
ne ponimaya, chto v nem ee tak besilo.  Razdrazhenie eto bylo chisto zhenskim, ne
otnosyashchimsya ni k vojne, ni k fashistam  voobshche, ni k naglomu povedeniyu samogo
Toggarda. Net, chto-to v nem bylo otvrashchayushchee, kak  v  muzhchine. Vika nikak ne
mogla opredelit' v nem to, chto delalo ego nedochelovekom.
     Govorili, chto on taskaet k sebe devushek iz drugih barakov.
     - Vika, mezhdu prochim tebe  obyazany spokojstviem, - skazala kak-to umnaya
Tat'yana snizu, - on k nam ne hodit, potomu chto tebya boitsya.
     - Oj,  ya tebya umolyayu, - vzvilas'  Faina, kotoraya obladala sposobonost'yu
vsem vo vsem zavidovat', no ne pakostit' pri etom, a zavidovat' na slovah, v
mimike,  v  podergivanii plechikom,  -  da  emu  nado budet, on privedet dvuh
ohrannikov i uvedet, kogo zahochet.
     - Vidno, s nej, on tak kak raz ne hochet. Vyzhidaet. Paset.
     - Tak. Prekratite! - trebovala Vika, i ee slushalis'.
     Poslednee  vremya  ona zametila,  chto  ee  slushalis'.  S nej  stremilis'
pogovorit', ej ulybalis', slovno budushchemu ob容ktu zhertvoprinosheniya.
     - Kakie zhe vy durochki! Ved' i u nego est' nachal'stvo. Mozhno nastuchat'!
     - Vse, Vichka, segodnya idesh' s nami na ploshchadku. My rebyatam pro tebya vse
ushi prozhuzhzhali. Oni hotyat poznakomitsya.
     Valya snova priobrela vkus k zhizni. S vesnoj eto stalo osobenno zametno.
Vike  dazhe stalo kazat'sya, chto Valya  vlyubilas'. Odnazhdy,  ta plakala  noch'yu,
Vika perelezla k ee izgolov'yu, pokachala ee plecho.
     - Valya, ty chto?
     - Ne mogu tak bol'she, poskoree by sdohnut', -  vdrug proshelestela Valya,
i  ot nee pahnulo  rzhavym zapahom slez, - YA zhit' hochu, lyubit'. YA zamuzh hochu,
Vichka, detej.  Mne bol'she nichego ne  nado. YA na vse soglasna, tol'ko by menya
prilaskali, otogreli. U-u-u...
     Togda Vika ponyala, kak nezbytochna  eta chuzhaya, chuzhdaya ej mechta. Ona i ne
zadumyvalas' o takom, ej ne nado bylo, ne  zhelalos', ne hotelos' togo,  chemu
ne dano  bylo ispolnit'sya. Ona vse svoi sily napravlyala  tol'ko na to, chtoby
prorvat'sya  cherez  ternii,  vyzhit',  naplevav  na fashistov, na  etih sil'nyh
vooruzhennyh  lyudej, kotoryh ona mozhet  ne  vpustit' v  svoyu dushu  i ne  dat'
poborot' svoyu volyu.
     - Ladno, ya pojdu s vami, posmotryu, chto  eto za francuzy takie. S chem ih
edyat.

     Temnelo chasam k semi. Byla subbota i devushek priveli s zavoda poran'she.
V shest' oni uzhe byli v barake.
     - Vika, hochesh' busiki? U menya sohranilis'.
     - Vika, zaplesti tebya?
     - Vika, potri vot tak shcheki, blednaya.
     Oni  v pyaterom:  ZHanna, Faina, Tat'yana,  Lelya  i Lyalya,  sobirali  ee na
smotriny.
     -  Uzhasno vse eto, - potupyas',  vorchala Vika,  -  Gadost'. Vystavlyat'sya
idem, kak kukly. Mozhet' byt', mne sharfik nadet', Lena, sharfik?
     V vozduhe  pahlo el'yu. Oni  vyshli v sumrak  vechera,  vtroem vzyali  drug
druga  pod  ruki, poshli,  pobezhali  pochti po allee,  mimo barakov,  do konca
osveshchennogo fonarikami puti bylo daleko.
     - Stojte. A kak s nimi ob座asnyat'sya?
     - Sama pojmesh', - Lena byla vse-taki krasavica.
     Vika pochuvstvovala malen'kij  ukus zavisti: imet'  takie  belye lokony,
takie ogromnye glaza.
     - I kak  zhe  priroda  sozdaet takih  krasotok,  Lenka! A o  chem s  nimi
govorit'?
     So vseh barakov vytekali strujkami bespokojnye devich'i kompanii  i tam,
vperedi, uzhe  tolpa shla  k zaboru, ne dojdya  i sta metrov, oni natknulis' na
etu tolpu: kuda tam probrat'sya k provoloke.
     -  Idi  syuda,  Vichka,  -  Lyalya  dernula  Viku  za  ruku,  -  My  sprava
vstrechaemsya, blizhe k lesu, pochti u vyshki.
     Oni  i  vpryam'  prishli  k  nablyudatel'noj  vyshke, nevysokoj, s  domikom
vverhu.  Tam na  podstavke  pered chasovym stoyal pulemet. On smotrel  na Viku
svoim vzdernutym, kak u nosoroga, nosom, zhdal, kogda ona narushit chto-nibud',
vylezet iz stroya, rvanet  v  les, plyunet na nego, brosit v nego proklyat'ya. I
togda  on ub'et ee,  ulozhit v zhidkuyu  hlyab'  razmerzshejsya  zemli,  v gryaznye
protaliny, v seryj sneg.
     - O! Bonsuar, mademuazel'! Lili! Lili!
     Vika uvidela pered soboj, pered samym licom kolyuchuyu provoloku,  ostrye,
sverkayushchie zakoryuchki togo glyadi pocarapayut shcheku.
     Tam  vperedi tozhe stolb i niti kolyuchej provoloki.  Za nimi stena lyudej,
eto  molodye  shiroko  i  vostorzhenno  ulybayushchiesya  parni,  molodye  muzhchiny,
lohmatye, tak pokazalos' Vike, kucheryavye, v  kurtkah, v temnyh kostyumah. Oni
mashut komu-to, ej chto li?
     - Vik, Vik, - vot tot,  chto  v sharfe  i tak ego  zakinul  na plecho, eto
Mishel'.  |to  Mishel', po-nashemu  Misha,  kotoromu mozhesh' ne  ulybat'sya  i  ne
otvechat', - ob座asnyala Lena, - potomu chto togda ya tebya ub'yu.
     -  A eto  Lui,  -  tiho  vtorila  ej Valya i  mahala rukoj shirokoskulomu
muzhchine, pokazyvayushchemu im svoyu malen'kuyu ladoshku, - Ne nado ego ocharovyvat'.
     - Nu, ty, Lyal'ka, tihonya! - neozhidanno procedila Lena, - V tihom omute!
     - |to  ty  po  nemu  stradaesh'  po nocham?  -  sprosila  Vika  ser'eznym
roditel'skim tonom, - Nichego, no on zhe staryj.
     - A u menya tyaga k staren'kim papochkam. Svoego-to ne bylo!
     - Da chto vy devchonki s uma poshodili, ya pojdu, nu vas.
     -  Mademazel',  mademuazel'!   Viktoriya!  -  uslyshala  ona.   Razdalos'
neskol'ko  kurlykayushchih  golosov, francuzy byli vozbuzhdeny ee poyavleniem i, v
konce  koncov,  nachali  skandirovat'  "viva,  Viktoriya". Ih  ostanovil okrik
chasovogo.
     - Oni ousterbajtery, - poyasnila Lena, - Oj, privet, Lion! Sal'yu!
     -  Salyu!  -  kriknul nemnogo osipshij  Lion  v ochkah i odnoj zhiletke,  i
dobavil  - YA  prishel  uvidet'  tebya, Lena, ya ochen' bolen i  dolzhen  lezhat' v
krovati.
     On zakashlyalsya, a Lena skazala Vike, chto nichego ne  ponyala, krome svoego
imeni.
     - Mademuazel'  Viki!  Sil'vuple,  set Roman,  set Lion, Lui,  Mishel', -
krichali ej, a u Viki shla krugom golova, ona smotrela to na tu storonu, to na
podrug, natyanuto ulybalas' i ne mogla ponyat', chto za ad ona posetila!
     SHkval golosov  stoyal  pochishche,  chem  na ptich'em  bazare. Skol'ko krikov,
karkanij, hohota vyryvalos' nad obshchim gvaltom i dostigalo ushej chasovyh. Vika
vsem svoim malen'kim telom oshchushchala nelovkost', ej ne nravilos' zdes', ona ne
ponimala, kak i  zachem  ona syuda  popala, ej s容zhit'sya  hotelos',  zakryt'sya
rukami,  zazhmurit'sya,  chtoby ne  leteli v nee,  eti  stremitel'nye  vzglyady,
vspyhivayushchie vo t'me.
     - Devon'ki, chto-to mne toshno tut u vas! - progovorila ona i popyatilas'.
     Lena  i  Valya rasstupilis', ne otryvayas' ot svoih  znakomcev, a  Lion v
odnoj  zhiletke poverh beloj  siyayushchej  vo t'me rubashki  vse eshche  stoyal na toj
storone.
     - Net, net, gadost'! - cedila Vika, vybirayas' iz tolpy, prohodya v centr
k allee, pripustivshis' k baraku  so szhatymi do boli kulakami, - |to protivno
i stydno, stydno!
     Ona  ne  zametila, kak pered nej vyrosla  figura  pomoshchnika  nachal'nika
lagerya. Ona naletela na nego so  vsego mahu, kak  volna  na skalu. On totchas
shvatil  ee za zapyast'e  i  otvel  na  shag  ot  sebya, zapyast'e  pri etom  ne
otpuskaya.
     - YA chto pohozh na kusok prostranstva? Viktoriya iz baraka "A", - proiznes
on po-nemecki, - Pochemu ty odna razgulivaesh' po lageryu?
     - YA  ne prava, - proiznesla Viktoriya tozhe na nemeckom i opustila glaza,
ona umela derzhat' sebya v rukah.
     Sejchas Toggard byl opasen. U nego byli temnye mysli, a v rukah ego byla
nepredskazuemost', vot chto  pugalo  ee bol'she  vsego.  Net,  net, i vse-taki
chto-to eshche ottalkivayushchee bylo v ego krugloj fizionomii.
     Na vid emu bylo let tridcat',  on byl iz porody podzharyh, odnovremenno,
shirokokostnyh   muzhchin,  kotorye  znayut  o  svoej   muzhskoj  sile   i  umeyut
ocharovyvat'. No chto-to v nem dovodilo ee do toshnoty.
     - YA provozhu vas, - neozhidanno skazal on i provel rukoj po ee spine.
     Vika  dernulas'  i,  sglontuv komok straha, povela  lopatkoj.  Medlenno
poshla vpered. CHto podumayut, Toggard provozhaet ee cherez ves' lager'.
     - Ty bosh'sya menya? - sprosil Toggard, - No ya ne zver'! Navernoe, obo mne
tut chert znaet chto  govoryat!  No ya prosto lyublyu bab, chto podelaesh'!  Ty  mne
nravish'sya!  YA by  hotel tebe pomoch'!  No ya podozhdu, kogda ty  sama dash'  mne
znat'!  Ne hochu myat' tebya, kak nezabudku. Ty vozbuzhdaesh' menya  kak raz svoej
nezavisimost'yu i, kazhetsya, ty umna. Ty umna, - on ostanovilsya i posmotrel na
nee, -  Ty, konechno,  tozhe slavyanskaya samka, i esli tebya pravil'no vzyat', ty
budesh' slyunoj istekat' po muzhiku. No  ya  podozhdu, poka ty sama sozreesh'. Tak
budet pravil'nee.  Ish',  kak ty  dyshish', kak  raz座arennaya  l'vica!  A  mozhno
podumat', ty chto nibud' ponyala.
     Oni  doshli  do  baraka.  Vika  po-prezhnemu  pritvoryalas',  chto  slushaet
neznakomuyu rech' i nichego ne ponimaet.
     -  Ne hochesh'  li  ty, chtoby tebya pereveli  na rabotu  v stolovuyu  ili v
himicheskuyu laboratoriyu?
     Vika pomotala golovoj.
     - Mozhet byt', tebe vydat' dopolnitel'noe odeyalo? Net? Togda vot, voz'mi
semechek.
     Podsolnechnyj  zapah  razbudil v nej golod.  On vzyal ee ruku i  nasil'no
vsypal tuda gorst' semechek, no Vika vyrvala ruku i semechki prosypalis'.
     - Vot za eto tebya uzhe mozhno otstegat' po golomu mestu.
     S etimi slovami  on prityanul ee k sebe, no Vika  vyrvalas' i yurknula  v
dver' baraka. V barake byla odna malen'kaya lampochka poseredine potolka, svet
kotoroj ne dohodil i do vtoroj  ot centra krovati. Vika probezhala po ryadam i
shmygnula pod pervuyu popavshuyusya krovat'. Ona  vylezla ottuda tol'ko cherez dva
chasa, kogda na  krovat' uselas' hozyajka. Napugav chelovek  pyat', nahodivshihsya
poblizosti, Vika pobrela vokrug ryadov k svoim.
     - Vichka, tak ty gde byla? My dumali ty spish' davno?
     - YA i spala, tol'ko tam, - rasseyanno mahnula rukoj Vika.

     Zavod
     Ona vsyu noch' zvala mamu.
     Nikto ne  slyshal, spali molodye  organizmy krepko. A Vike snilos',  chto
ona  ostalas'  odna  na   svete   i  chuvstvo  opustoshennosti  i  vselenskogo
odinochestva raz容dalo ee mozg, vzryvalos'  v ee zhilah  nepomernym uzhasom.  I
prichinoj etogo  odinochestva byla mama. Vika  ne videla  ee i kakim-to  pyatym
snovidcheskim podsoznaniem oshchushchala, chto mamy net voobshche.
     Son  dovel ee  do pomeshatel'stva,  toska  v  grudi  ee uvelichivalas'  i
uvelichivalas'. Toska tesnila grud', shla k svoej kul'minacii. Vika vskochila v
slezah,  pytayas'  zakrichat' chto-to, i uslyshala, chto ona vse eshche  stonet - no
uzhe nayavu.
     V  okne  bylo  temno.  Vse  krugom spali.  Ona  potyanulas' k noge Leny,
potolkala.  Kogda  ta  zashevelilas',  Vika  ciknula toj,  chtoby ne shumela  i
pozvala k sebe.
     - Ty chto, Vichka?
     - Bezhat' nado.
     - Durochka, molchi. Kuda bezhat'!
     - Dobrom eto ne konchitsya, pomrem my zdes'. Prib'yut!
     - Ty chto eto nadumala? - sheptala Lena, - Kak? A pojmayut?
     -  Produmat' vse  nado! YA uzhe koe-chto  nametila.  Edu ekonomit' nado, a
mozhno i bez  edy. Nuzhno po puti na zavod mesta primetit' i tak dalee. Davaj,
podruga.
     - A Val'ka? Kak ee-to potashchim, u nee zhe nogi.
     Vika perevernulas' na kojke, pogladila Valyu po golove. Ta prosnulas' ot
neprivychnoj laski, myagko potyagivayas':
     - Pod容m?
     - Valya, Lyalya, polzi syuda.
     - A polka ne ruhnet?
     -  A i  ruhnet,  -  shepnula Lena,  - Fajka-fufajka, k  nemcam v kazarmy
begaet, hot' prishibet ee, shlyuhu.
     - Molchi, molchi, Lelya, - zamorgala  Valya  glazami, -  potomu kak esli ne
prishibet, ona tebe za takie slova krasivuyu zhizn' i ekskursiyu v tu zhe kazarmu
ustroit.
     - Vot imenno, -  skazala  Vika, - Ko mne vchera Toggard ceplyalsya. Nasilu
ushla.
     - Da ty chto?
     - On po-nemecki trepalsya, dumal ya ne  vse ponimayu, takoe govoril, chto ya
ego chut' ne dolbanula.
     - Vika, chto zh teper' budet?
     - Bezhat' nado. Ty kak, Valek?
     -  A  Lui? -  pervoe, chto otvetila Valya, podtverdilo Vikiny podozreniya,
Valya ne na shutku privyazalas' k etomu bolshegolovomu francuzu.
     - A  ty  u nego adres  voz'mesh'  i  iz  Sovetskogo  Soyuza pis'ma pisat'
budesh'.
     - Kuda, v lager'?
     - Dureha, vo Franciyu.
     Valya zadumalas', poka Lena i Vika stali prikidyvat', s chego nachat'.
     - Horosho by u nemok na zavode edy vyprosit'.
     - Da vysprosit', v kakoj storone, skazhem Berlin, a v kakoj Parizh.
     - Smozhesh', Lenka?
     - YA nemeckogo ne znayu.
     -  A  u  nas  iz  ceha  vseh nemok  ubrali.  Himiki,  luchshe  by  u  vas
po-nemeckomu byli pyaterki.
     - My  anglijskij uchili, -  vnov'  zagovorila Valya, - A znaesh',  Lel'ka,
Vika prava,  ya  tut bol'she ne mogu.  Nado bezhat'. A  nemok  budesh' ty, Vika,
sprashivat'. Poprosis' k nam v himlaboratoriyu.
     Esli  by  oni  znali, chego  ej  eto budet stoit'.  Da  net,  eto  vovse
nevozmozhno. |tot orangutang Toggard tol'ko i zhdet, chtoby ya  ego poprosila ob
usluge...
     - Ladno, ya popytayus'.

     Toggard dolgo trepalsya s  nemcem-brigadirom. Oni pristroilis' na yashchikah
vozle vysokoj, metrov pyatnadcat', steny i gogotali,  posmatrivaya na devushek.
Soldat,  stoyavshij nevdaleke, slysha  ih uhmylyalsya  odnoj polovinoj  lica, ele
sderzhivayas', chtoby ne rassmeyat'sya.
     Vika  krasila vtoruyu  sotnyu  kryshek, kotorye podsyhali ochen' bystro, ih
prakticheski srazu mozhno bylo stavit' v stopki.
     Toggard prohodil  mimo nee v  sleduyushchij  zal,  kogda ona posmotrela emu
pryamo v glaza.
     - Gospodin  fel'dfebel', -  proiznesla ona,  i  Faina,  stoyavshaya ryadom,
zyrknula na nee,  slovno hotela ostanovit', - nel'zya mne poprosit'sya k svoim
podrugam v laboratoriyu?
     S lica  Toggarda  sletela cherstvost' i ukor, on,  pomeshkav, vzdohnul  i
sovershenno neozhidanno smyagchilsya:
     - Nu, vot, devochka, davno by tak.

     So  sleduyushchego dnya  Viku raspredelyali v laboratoriyu vmeste  s  Lenoj  i
Valej.  Toggard krutilsya v laboratorii celyj den'.  |to  byl bol'shoj svetlyj
zal, razdelennyj popolam  steklyannoj stenoj, za kotoroj  vorochalsya  kakoj-to
bol'shoj konusoobraznyj  mehanizm, vrode rakoviny. Tam hodili lyudi  v golubyh
specovkah i perchatkah.
     V etoj polovine stoyali shest' dlinnyushchih ryadov dvojnyh stolov, za  kazhdym
sideli  rabotnicy  i sobirali  nebol'shie mehanizmiki  s  pomoshch'yu pincetov  i
mikroskopov.
     Toggard  krutilsya  v osnovnom u stola priemshchicy, kotoroj ostal'nye to i
delo prinosili na podnosah sobrannye mehanizmy, i zabirali novye detali.
     Vika  hodila  mezhdu  ryadami  s venikom, potom promyvala  pribory, potom
podnosila v samu laboratoriyu poroshki  vmeste s ostal'nymi. Poroshki v tyazhelyh
polietilenovyh  paketah  prihodilos'  taskat'  iz  podsobnogo pomeshcheniya, chto
raspolagalos'  eshe  nizhe urovnem, pokatyj pod容m  kuda bylo  osobenno trudno
preodolevat'.

     - Frolyajn  Roza, neuzheli vy  ezdite v takuyu dal' iz goroda?  -  Toggard
igral  rol' samoj pristojnosti,  opuskaya  resnicy i provodya  lish'  konchikami
pal'cev po ruke devushki, sidevshej pered nim.
     Odnovremenno, on kosilsya  na  Viku, no ee v tot moment poslali  zamesti
musor v drugom uglu zala. Vprochem,  |rihu  Toggardu vpervye  prishlo v golovu
poprobovat'  i  nemochku. Ona  kazalas'  toj samoj ovechkoj, kotoraya  tol'ko i
zhdet, chtoby ee scapali i uvolokli v kusty.
     - Zdes' ochen' mnogo gorodskih zhitelej, nas privozit avtobus.
     Ona  smushchenno  ulybalas', razduvaya  nozdri  i  pokachivaya  golovoj,  kak
indijskaya tancovshchica.
     - Kak zhe vas zovut, nichego chto ya sprashivayu?
     - Roza, a vas?
     - A menya zovut |rih, |rih Toggard. YA pastuh - pasu, kak Gospod' Bog vot
etih zabludshih ovechek, zabochus' o nih, zashchishchayu o iskusheniya.
     - Oni takie  moloden'kie,  - vzdyhala Roza, - nu, posmotrite,  vot  eta
devochka, ona ochen' pohozha na arijku, ne pravda li.
     Po prohodu na nih shla Vika,  katya telezhku s novymi meshkami. Ona videla,
kak Toggard  zaigryvaet s blondinkoj  v ryushkah,  radovalas' etomu zrelishchu  i
blagodarila svoego  angela-hranitelya, nakonec-to  vzyavshegosya za svoi  pryamye
obyazannosti.
     - Tak gde vas mozhno uvidet' milaya Roza?
     - Vy hotite menya uvidet'?
     - S pervogo zhe dnya. YA boyalsya podojti k vam.

     Na obratnoj doroge  vo vremya privala Vika oglyanula mestnost'. Sidet' na
zemle poka eshche bylo nevozmozhno. Tuda,  kuda devushki begali po nuzhde  proshlym
letom i dazhe  zimoj  -  teper'  probrat'sya bylo nevozmozhno. S  zemli kak raz
soshla vsya vlaga i propitala ee,  kak vatu. Za etim  holmikom  shlo  pole, uzhe
propahannoe razochek traktorom. Za nim v legkoj  sirenevoj dymke stoyal  golyj
lesok, prosmatrivaemyj daleko, v glubine ego vidnelis' berezy.
     - Da, kak raz vse, - zaklyuchila Vika, - poka podgotovimsya, vse vysohnet.
Davajte planirovat' na  maj. Valya  nam  naberet celofana. My  v nego  slozhim
tepluyu odezhdu i spryachem ee tam, za gorkoj. Zaroem v zemlyu.
     - V mae uzhe teplo budet. I trava po poyas.
     - A noch'yu? YA beru na sebya orientirovku po storonam sveta.  Lena, u tebya
sila voli  -  ty otvechaesh' za proviziyu. My tebe budem  sdavat', a ty  pryach',
chtoby my ne znali,  kopi suhariki, tozhe spryachem zdes' v tajnike.  I smotrite
ni gu-gu svoim francuzam, vse-taki kapitalisty, kto ih znaet...

     Vesna - dusha naraspashku - vesna v nevole - vse  ravno vesna, vryvaetsya,
prochishchaet  zastoyavshuyusya  krov',  vselyaet  besprichinnuyu  radost',  priblizhaet
svobodu, podnimaet vverh - v oblaka!
     Vo vsem  zhivet vesna, ee lechebnyj veter  holodit  viski, ostuzhaet rany,
peredaet  privet  s rodnoj Kubani,  s reki  Beloj, s rodiny. A po nocham poyut
pticy. Oni zaglushayut lagernuyu tishinu, oni tozhe antifashisty - eti milye grachi
ili kak ih tam  po-nemecki. Oni poyut nad lagernoj dyroj, v kotoruyu uzhe ushli,
kak  v krater vulkana desyatki molodyh zhiznej, oni  nastojchivo vyzyvayut ih iz
nebytiya  svoim "s'yuit'-s'yuit'",  oni  govoryat  im  na svoem laskovom  yazyke:
"zhit'-zhit'!"
     A devchonki ne spyat  po nocham, oni vzdyhayut, oni sprashivayut drug u druga
zerkal'ce i zabyvayut vozvratit', potomu chto nakonec-to ih otrazheniya nachinayut
im nravit'sya,  nakonec-to  oni  uznayut  sebya  tam, v serebryannom  oskolochke,
kotoryj  privez ih  detskie vesnushchatye mordashki, kurnosye nosiki  i  zhdushchie
lyubvi guby  s rodiny  ot  rodimyh hat i so stolichnyh  ploshchadej.  Tam, v  teh
zerkal'cah   ostalis'  oni  yunymi   bezzabotnymi  komsomolkami,   gotovyashchimi
stengazety i razglazhivayushchimi shirokie belye lenty dlya utrennika. Tam ostalis'
ih komnaty  s globusami  i kuklami,  ih uchebniki, ih bratishki,  sestrenki  i
starye nyani,  ih  goroda,  smyatye pod pyatoj nemchury, no vot oni vidyat  sebya,
rascvetshih, kak  pochki v sosednem lesu, kak trava po bokam betonnoj allei, i
im snova  mila  zhizn', v nih snova zarozhdaetsya sposobnost' lyubit' i  zhelanie
lyubvi. I  moshchnoe  predoshchushchenie, predchuvstvie  lyubvi kazhetsya im  samym vernym
dokazatel'stvom ih molodosti i vozmozhnosti schast'ya.

     Gosti sobralis' k trem.  U Aufenshtargov byl milyj dom, hotya i napominal
snaruzhi  hlev. |to  byl bol'shoj belyj  dom,  na  vypuklom  holme, okruzhennyj
nizkimi  derev'yami  i   kustarnikom.  K  domu  vela  bukovaya  alleya,  vokrug
raskinulis' polya,  uzhe vypustivshie malen'kie vshody. Slovno  zelenaya rosa na
chernoj  sochnoj  zemle,  prozrachnaya  zelenaya plenochka  - ustilali  zemlyu  eti
rostki.
     Franc  Popper   byl  priglashen  molodym  Aufenshtargom  v  chisle  drugih
nachal'nikov vtorogo urovnya na krestiny mladshego, tret'ego  rebenka. Vprochem,
slegka izognutaya  spina ego nevzrachnoj zhenushki  vydavali ih  prichastnost'  k
krolich'emu rodu. Plodovitaya okazalas' parochka.
     Krestiny  sostoyalis'  utrom.  Mladenca  davno unesli,  da  i v nem  li,
sobstvenno, delo. Popper pytalsya  napryach' izviliny i vyudit',  nu  v krajnem
sluchae  vydavit'  iz nih  otvet:  chto eto vzbrelo  v  golovu vice-prezidentu
vtorogo  po  velichine  koncerna  v  Germanii.   On  vsegda  kazalsya  Popperu
chudakovatym, teper' vot eto priglashenie, v etot nesuraznyj dom.
     Hozyaeva vstrechali na poroge doma. Vnutri dom okazalsya modernizirovannym
po poslednemu slovu,  zdes' byl dazhe avtomaticheskij lift v garazh i stolovuyu,
nahodyashchuyusya v podvale. Popper postavlyal na fermu Aufenshtarga  rabochuyu  silu.
No hozyajstvom zdes' zavedovala frau Marta.
     Stol v bol'shoj  zale byl nakryt, za steklyannymi  dver'mi on posverkival
mnozhestvom butylej i bokalami.
     V salone uzhe bylo neskol'ko gostej, devushka v pryamom, obtyanutom lilovoj
lentoj na  bedre, plat'e  i s takoj  zhe lilovoj  povyazkoj na  lbu razvlekala
pozhilogo  gospodina.  |to  byl  pervyj vice-prezident Vil'gel'm  fon  Larke,
stavlennik samogo fyurera.
     Franc Popper  podvel zhenu  i doch',  yunuyu osobu  s plastinoj na zubah  k
Roze. Ona byla tem lakomym kusochkom, na kotoroe pozarilsya fon Larke.  Starik
byl prevoshoden.  Belaya  -  volosok  k  volosku - rovnym  kustom obramlyayushchaya
nizhnyuyu  chelyust' i shcheki, borodka, smuglaya kozha, pokrytaya starcheskimi pyatnami,
a vypravka.
     -  Zdravstvujte,  shtandartenfyurer,  -  brosil  starik,  pokosivshis'  na
Poppera, - frau!
     - Priyatnyj povod, molodec Aufenshtarg! Ne pravda li?
     - Pochemu vy ego hvalite? Krestit' rebenka v nashe vremya - opasno? Verit'
v iudeya tozhe?
     -  Gospodin  fon  Larke,  vashi  shutki!  -  Roza prikrylas' perchatkoj  i
zasmeyalas', otklonyaya nazad golovu, - No  segodnya takoj den'!  Vy  znaete ger
Popper,  Gerbert nazval syna  Adol'fom  v  chest'  vy  sami ponimate  kogo...
Segodnya dvojnoj prazdnik - den' rozhdeniya  fyurera  i krestiny ego  malen'kogo
tezki!
     -  Milo,  milo. My eshche uvidim nashego vozhdya na  vershine slavy!  - Popper
otsalyutoval, derzha v levoj ruke aperitiv, vspomnil o zhene i docheri, stoyavshih
za ego spinoj, - Magda,  navernoe,  vasha rovesnica,  frolyajn Roza, eto milo,
chto u nee budet kompaniya.
     - A ya poznakomilas' s vashim  podchinennym. On privozit na zavod rabochih.
Kazhetsya, neplohoj chelovek, - zametila Roza, kogda k nim podhodil Gerbert.
     Popper rasplylsya i sklonil golovu.
     - O, on tak  dobr k etim prostachkam s vostoka. On strog, no spravedliv.
On pohozh na pastyrya, vedushchego agncev svoih.
     - YA mnogo raz predlagal svoej svoyachenice  rabotu v kancelyarii, vprochem,
esli ona voobshche zhelaet rabotat', no teper' ya ponimayu pochemu ona tak derzhitsya
za svoe mesto, - ulybnulsya Gerbert.
     Segodnya on vyglyadel elegantnym, slovno tol'ko chto iz modnogo salona. On
vyglyadel chelovekom, u kotorogo novaya lyubovnica. Do Rozy  dohodili sluhi, chto
eto ne daleko ot istiny.  No  otkuda na  zavode vzyat'sya  dostojnym  Gerberta
zhenshchinam?
     - O kom  vy govorite, milaya  Roza, - vse eshche  neskol'ko skloniv golovu,
sprashival Popper,  -  Iz  oficerov na  zavode  byvayut lish'  neskol'ko.  Nashe
"ptich'e gnezdyshko" ne takoe uzh i bol'shoe: kak u lastochki!
     -  Prelestnoe sravnenie,  shtandartenfyurer,  - vmeshalsya staryj  Larke, -
tol'ko pohozhe, chto vashe gnezdo spleteno iz kolyuchej provoloki. Nu, poshli pit'
za Adol'fov!
     Ego  pobaivalis',  etogo Larke, on byl  velikim provokatorom-lyubitelem,
kotoryj provociroval lyudej radi ih zhe udovol'stviya.

     Na  sleduyushchij den' Vika porezala ruku. Ona uminala bumagu v korzine dlya
musora i ne zametila oskolkov laborantskoj probirki.  Derzha palec u gub, ona
podbezhala k svetlovolosoj priemshchice i proiznesla po-nemecki:
     - Frolyajn, ne imeete li vy lekarstva?
     Roza bystro ponyala, chto imela v vidu russkaya devushka, vneshnost' kotoroj
ej tak imponirovala s samogo nachala, ona otkryla yashchik stola i dostala  bint.
Protyanula Vike.
     - Vy nauchilis' nemeckomu v "Ptich'em gnezde?"
     - Net, doma, v shkole.
     - Vy zakonchili shkolu?
     - Pochti, - Vika byla smushchena tem, chto vpervye razgovarivala s chelovekom
nemeckoj nacional'nosti, ne chuvstvuya nenavisti  i ne zhelaya nichego durnogo, -
Spasibo vam, frolyajn. Izvinite.
     |tot  malen'kij sluchaj  zapomnilsya  Roze,  pomenyal ee otnoshenie k  etim
russkim zver'kam, tak ne  pohozhim  na uhozhennyh, chistyh  nemok, rabotavshih v
laboratorii.  Ona  togda  eshche  okliknula  devushku, zachem - sama  ne  ponyala,
poddalas' impul'su:
     - |j. Mogu ya chem-nibud' eshche pomoch'? Idi, ya zabintuyu.
     Vika, velevshaya devchonkam ne vysovyvat'sya iz-za dal'nih ryadov chto by  ni
sluchilos',  s  udovol'stviem  pozvolila damochke, kak  ona  pro sebya nazyvala
Rozu, zabintovat' sebe palec.
     - Krasivyj gorod, - pokazala ona na otkrytku, prikreplennuyu u stene nad
stolom, - eto Berlin?
     - Torgau,  - Roza kivnula golovoj, pokazyvaya, chto etot tot samyj gorod,
ot kotorogo shli devushki po pribytii na nemeckuyu zemlyu v svoj lager'.
     - Tam? A Berlin?
     - YA iz... iz Moskvy,  - sovrala ona dlya yasnosti i pokazala rukoj, - eto
tam.
     - Net, net, - zasmeyalas' Roza belymi shirokimi zubami,- glupaya, eto tam.
Kak zhe vas tam uchat v shkole?
     -  Zato ya  umeyu risovat', - pohvastalas'  Vika, -  mogu narisovat' vas,
frolyajn.
     -  O!  YA  znala, russkim  neploho  daetsya  risovanie,  no  razve  mozhet
zanimat'sya intellektual'nym trudom  tot,  kto  sozdan dlya truda fizicheskogo?
Net, net, - ona sovsem zashlas' melkim, kak goroh, hihikan'em, - ne nado tebe
menya risovat'. Hochesh', ya dam tebe bumagu, grifel', risuj ... risuj lastochek!

     Nesvoboda beskonechnosti

     Valya  prishla  vecherom  s ploshchadki  i buhnulas' na  svobodnuyu  kojku pod
Vikoj.  Faina  nochevala  u svoego Hofke, tot vyzval ee srazu posle  prihoda.
Navernoe, snova uehal nachal'nik. Vika pozvala:
     - Ty chto tam? Lyalya! Obideli tebya?
     Valya perevernulas' na spinu, lico ee siyalo, kak nachishchennaya  skovoroda v
den' vos'mogo marta!
     - Kakaya  ya schastlivaya, Vikochka! Ty ne  pojmesh', u tebya odna pisanina na
ume, odni knizhki. Sobrala so vseh devchonok,  u kogo chto  bylo i  vot sidish',
sveta belogo ne vidish'. A on vona kakoj, svet-to!
     Ona  pokazala  ruku, pered glazami  Viki  mel'knuli bukvy  chut'  povyshe
Lyalinogo zapyast'ya: Lui Fransua Korden - Sen-Farzho, ryu Medichi, 7.
     V etu sekundu Vike zahotelos' zarevet'. Ona ne zavidovala  Vale, ona ne
strashilas' predstoyashchego  zavtra pobega, ona tol'ko  ochen' hotela, chtoby i ee
kto nibud', - nu, hot' kto nibud' na etom svete - eshche polyubil.

     Ona reshila segodnya  sdelat' samodovol'noj Roze dobro. Kak by ta ne byla
nashpigovana glupoj  nacistskoj propagandoj - Vika dazhe ne obrashchala  vnimaniya
na ee snishoditel'nyj ton - ona vse taki dala ej togda bint.
     Vika  pravil'no raschitala  s porezom, oni  soshlis', Roza prinesla  Vike
starye  otkrytki, neskol'ko listov  bumagi i karandash. Vika videla, kak Roza
uprashivaet svoego Toggarda razreshit' peredat' eto devushkam.
     Snachala Vika radovalas' stol'  obil'nomu  vnimaniyu  Toggarda k Roze. No
teper'-to chto ostavlyat' etu pustuyu, no naporistuyu damochku v nevedenii. Pust'
napiraet  na  kogo-nibud'  drugogo,  zachem  ej etot  gryaznyj tip,  eshche  deti
rodyatsya. Net, raznovidnost' takih ublyudkov nel'zya  prodolzhat'. Dumaya ob etom
po doroge na zavod, Vika vdrug  nakonec-to ponyala, chto  ee tak  otvrashchalo vo
vneshnosti Toggarda. On byl pohozh na horoshen'kogo, no  psihovannogo mal'chika,
kotoryj mog  zadushit' koshku.  Odnazhdy, v stanice Vika  videla, kak mal'chishki
volokli po zemle poludohluyu koshku, a potom eshche dolgo stoyal ee dikij vopl' po
stepi.  Tam  tozhe byl takoj simpatyaga -  samyj  nastoyashchij malen'kij  sadist.
Toggard napominal ego. V nem bylo chto-to ot psihicheski nenormal'nogo.
     Oni  podoshli k privalu. Pole uzhe zaroslo vysokoj svetlo-zelenoj travoj,
im povezlo, chto i v etom godu pole ostavili pod parami.
     Oni uhodili iz-za gorki poslednimi.  Valya vynula iz-pod yubki  poslednie
veshchi,  a Lena vyryla yamku.  Zaryli  povyshe,  chtoby  nikto ne zabralsya  i  ne
udobril  ih pozhitki na  obratnom puti.  Vika  obernulas'  na  pole, sidya  na
kortochkah.  Da, esli polzti  po polyu,  vryad li kto nibud' zametit. Propolzti
metrov desyat', dal'she pole nemnogo spuskaetsya - nyrnuv v etu lozhbinku, mozhno
budet dernut' v les. A tam lesami - vdol' reki k moryu, i po beregu v storonu
Pol'shi.  V Gollandiyu,  konechno, tozhe  mozhno,  tam Bel'giya, Franciya. No luchshe
pryamo v Pol'shu. |to oni  eshche ne reshili. V Pol'she po krajnej mere mozhno budet
prosit'sya na nochleg  k polyakam, oni u Viki vyzyvali doverie, samo zvuchanie -
Pol'sha! Vrode "pushok", "pyshka", "psheno"! No Valya byla za Franciyu.
     Vika narisovala plan mestnosti. V protivopolozhnuyu  storonu  ot zavoda -
Torgau. Na vostok - Moskva - v toj storone, gde ferma, kotoruyu oni vse vremya
prohodyat nedaleko ot lagerya. No i k Pol'she probirat'sya cherez vsyu Germaniyu.
     Ee s utra tryaslo, i kazalos', chto lysevatyj  potnyj Hofke  mog legko ee
ulichit' v podgotovke pobega, ej kazalos', chto u nee na lbu napisano: segodnya
ya sovershu pobeg.
     Na zavode vse valilos'  iz ruk. Ona osobenno chutko sledila za komandami
brigadira,  krotko vypolnyala prikazaniya.  V pereryve  Roza  stala  iskat' ee
glazami.
     Vika podoshla k nej i protyanula slozhennyj v neskol'ko raz listok.
     - Prochtite vecherom, horosho?
     Roza usmehnulas', slovno Vika sdelala chto-to nelepoe, polozhila  zapisku
na stol.
     - I eshche - vot ya narisovala otkrytku. |to - roza.
     Roza   podnyala  brov'  i,  kak  uchitel'nica,   kotoroj  polozheno   byt'
nedovol'noj, izuchila risunok.
     -  Nichego,  - odobritel'no  kivnula  ona,  -  tol'ko  toshchen'kij  u tebya
poluchilsya  cvetochek.   A  voda   v  sklyanke   -  eto  horosho.  Vidish',  esli
postarat'sya...
     Vika zhalela etu vysokuyu  holenuyu damochku, kotoruyu na ee glazah oputyval
grubyj muzhlan s patologiej vo vzglyade.
     Toggard uehal segodnya s zavoda rano. Vo vsyakom sluchae  perestal mayachit'
eshche chasov v  odinnadcat'. Poslednee vremya on chasto otluchalsya v eto vremya,  i
Vika videla, kak Roza tomitsya i ishchet ego glazami, hotya i delaet vid, chto ona
zdes' koroleva bala.
     Toggarda  vse bol'she privechal  shtandartenfyurer, priblizhal ego  k  sebe,
delaya vid, chto  prismatrivaetsya. Popper obladal chut'em starogo kancelyarista,
mal'chik mog okrutit' svoyachenicu Aufenshtarga, emu nuzhno pomoch'.

     Oni vyshli stroem, podrovnyalis' pered angarom.  Solnce svetilo  vovsyu. V
vozduhe  uzhe kruzhilas'  moshkara, ot zemli ishodil  prelyj zapah podsyhayushchego
grunta.
     Vika  oglyanulas' na podrug. Lena  byla  vozbuzhdena  do predela,  nervno
ulybalas' i  kusala  guby,  Valya,  naoborot,  byla v  polnoj  appatii, mutno
smotrela na pejzazh, Vike prishlos' privodit' ih v chuvstva.
     - Sosredotochtes', devochki. Lyalya, ty otdala obed Lel'ke?
     - Ona ego uplela! - ehidno pozhalovalas' Lena, podtyagivaya hvostik.
     - |to nichego. Kak dejstvovat', vy znaete.
     Put' do privala pokazalsya im  dorogoj cherez Vselennuyu.  Glaz radovalsya,
glyadya na  mohnatye vetki topolej i  osin. Vse  bylo  yarkim i svezhim,  slovno
steklo promyli.
     Nakonec pokazalsya za povorotom tot uchastok polya, gde oni delali prival.
V etot les oni pobegut. Segodnya oni vstali v hvost kolonny, chtoby poslednimi
pojti, yakoby, po maloj nuzhde.  Golova kolonny uzhe podhodila k mestu privala.
Pravil'no li oni vse rasschitali?
     Kolonnu raspustili i  devochki medlenno poshli za  vsemi v pole, v travu.
Soldaty, ih bylo desyat', Vika po doroge izuchila vseh do odnogo,  vystroilis'
na  doroge,  napraviv  avtomaty  v  storonu  holma.  Holm  etot  byl  sovsem
nebol'shim, takim, chto kogda devushki prisedali, inogda vidno bylo ih makushki.
Vika, Lena i Valya otoshli podal'she, tuda, gde bylo svobodnoe mesto - na pole.
Vidya, chto  k  spryatannym  imi  veshcham  ne  podobrat'sya,  Vika  shepnula  svoim
podrugam:
     - ... otpolzaem, oni ne zametyat.
     I  dejstvitel'no,  vse  ostal'nye  devochki  sideli  k  nim  spinoj.  Ne
sostavilo truda  shmygnut' v vysokuyu travu, pyatyas' udalit'sya  metrov na pyat',
potom skatit'sya v lozhbinku, eshche syruyu, goluyu, i probrat'sya blizhe k lesu.
     - Tiho?
     - Poshevelivajtes'.
     Svetlovolosaya  Lena ostorozhno vysunula golovu iz  travy: okazalos', chto
othozhee mesto, doroga i soldaty uzhe dovol'no taki daleko i v storone.
     - Uzhe stroyatsya, - soobshchila ona.
     - Oj, mamochki! -  zashipela Valya, strah kotoroj peredalsya i Vike, no ona
usmirila ego.
     Teper' - ona  oglyanulas' - spasitel'nyj les  byl  v desyati metrah.  Ona
legla i popolza v trave. Devochki posledovali za nej.
     Soldaty nachali  vsmatrivat'sya  i  schitat'  svoih plennic tol'ko v konce
polya, a zakonchili - u fermy Rotvil'.
     V eto vremya  Vika, Lena i  Valya  neslis',  ne pomnya sebya  ot uzhasa,  po
syromu holodomu  eshche perelesku, podal'she ot mesta  privala, ne  razbiraya  ni
dorogi, ni storon sveta, ni mestopolozheniya Moskvy i Pol'shi.
     Uzhe  zalozhilo  grud',  gorlo  peresohlo  i ne  hvatalo  dyhaniya,  chtoby
napolnit'  besheno  mchashchuyusya  po  zhilam  krov', a  oni  vse  bezhali.  V  lesu
otyskalas' staraya  tropinka, po kotoroj  oni teper' neslis', to soskal'zyvaya
vniz, to  po kochkam  vzbirayas' vverh, to  padaya,  to raz容zzhayas'  na vlazhnoj
zemle.
     Den'  byl  solnechnym,  i  syuda   vniz  pronikali   yarkie  luchi  moshchnymi
perlamutrovymi stolpami.
     -  Nu, ladno, hvatit, -  prohripela  Vika, -  von prosvet uzh v proseke,
pryatat'sya nado.
     I dejstvitel'no,  vperedi pokazalsya proem mezhdu derev'yami, za  kotorym,
vidimo, shlo pole. Oni svernuli v zarosli, zabralis' v gustye i takie uprugie
elochki, sozdayushchie nastoyashchuyu bergolu, upali na nebol'shuyu polyanku v  seredine.
Edva umestilis' mezhdu  nizhnimi shirokimi lapami elok,  no vdrug pochuvstvovali
sebya v bezopasnosti.
     - A ved' my na svobode, devchonki, - kak-to  neuverenno proiznesla Lena,
- kuda hosh', tuda i idi.
     - Aga, idi, - zasomnevalas' Valya, - Tut u germancev vsya strana dlya  nas
lager'. Kuda by ni poshla.
     Vika lezhala  na spine, snova  lomilo v poyasnice,  no kak sladostna byla
eta lomota. Ona  smotrela  na  salatovye krony derev'ev v  yarko sinem  nebe.
Vatnye  oblaka stremitel'no  neslis'  nad  zemlej. A ved'  Lena  prava,  eto
svoboda. Nad toboj  net nikogo, krome etogo  sinego neba, kto by derzhal tebya
na povodke i opredelyal tvoyu zhizn'.  Net pulemetov, napravlennyh na tebya, net
nemcev, kotorye hotyat vyzhat' iz tebya vse sily i ubit'.
     - Otdyhaem. Potom opredelyaemsya. Nuzhno shodit'  na  razvedku. YA pojdu, a
vy sidite zdes' i ni gu-gu. Esli v chas ne vernus', idite v glub', naprolom.
     - Ne nado, Vika, - prosheptala Valya, - luchshe vmeste.
     Ona vse-taki poshla, skazav, chto tol'ko glyanet, chto tam v konce proseki.
Poshla  ona  kustami,  za  dvumya  ryadami   derev'ev.  Ochen'  skoro  perelesok
zakonchilsya i ona  podoshla  k  okraine polya. Nevdaleke shla  belaya doroga,  na
vzgorke vidnelas' dereven'ka.  Zdes'  bylo opasno.  No devochki  dolzhny  byli
poest', po  krajnej mere vypit' vody. U nih ne bylo  dazhe kruzhki  ili flyagi.
Pered  nej prostiralis'  ogromnye  prostranstva  polej, no  les  shel vpravo,
spuskalsya vmeste s polem v dolinu i ne dumal zakanchivat'sya.
     Vernuvshis' nazad, Vika skazala, chto glavnoe, najti, chem podkrepit'sya, a
lesom mozhno dobrat'sya hot' do Ameriki.
     Na  samom  dele  est' poka  ne  hotelos'. Vika dostala iz karmana kusok
hleba, pripasennyj s  zavodskogo  obeda, Lena dostala svoj. Oni podelilis' s
Valyushkoj, s容li svoi doli i stali probirat'sya vse dal'she i dal'she ot proseki
vniz,  upivayas'  svobodoj,  svezhim  lesnym  vozduhom  i  tem chudom,  kotoroe
proishodilo s nimi. Dlinnye rukava rabochih rob ih spasali ot kolyuchih vetvej,
no  kogda stalo  temnet', oni pochuvstvovali priblizhayushchijsya moroz  obmanchivoj
vesennej nochi.
     -  Nado  by i  o  nochlege podumat',  -  predlozhila Lena, kotoraya  vdrug
pochuvstvovala neob座atnyj  priliv  sil  i intensivnuyu raboty  mysli,  - Vika,
davaj elok  naberem,  vetok,  postelim,  ukroemsya,  pospim.  Zaodno,  mozhet,
nemnogo pridem v sebya. CHto-to u menya golova ot vsego etogo krugom idet.
     - Vrode sobaka laet, - vdrug skazala Valya, i vse oni pochuvstvovali, kak
volosy ih zashevelilis' ot nervnogo oznoba.
     - Tut vporu na derevo zabirat'sya, chtoby ne sozhrali.
     - Govoryat, v lesu nochevat' - s uma mozhno sojti.
     Oni prislushalis'. Ne bylo nikakogo laya, tol'ko bespokojnyj vechernij les
shumel.
     - Dostatochno li my ushli? Mozhet, luchshe vsyu noch' idti? - razmyshlyala vsluh
Vika, -  CHtoby podal'she probrat'sya.  No togda my zahotim spat' dnem. A  dnem
spat' opasno, na  nas mogut narvat'sya, a my  i ne uslyshim. Noch'yu-to vryad  li
budut iskat'. Esli tol'ko s sobakami.
     - Sobak  eshche privezti nado. YA chto-to ne videla ni u nas v lagere, ni na
zavode sobak. Oni by uzh davno nas otyskali, - rassudila Lena.
     Oni  sideli  pod  svalennym  bol'shim  derevom  v  lesnoj  chashchobe,  gde,
ochevidno, dolgie stoletiya ne stupala noga cheloveka.
     - Reshat' nado  bystree, ne to stemneet sejchas,  ni vetok ne naberem, ni
dorogu ne nametim.
     -  Resheno.  Kto  zh noch'yu  plutat'  po  lesu  budet?  Spim,  tovarishchi, -
zaklyuchila Vika. Sobirajte el'nik. Da i vetki mozhno, a to zastudimsya.
     No ni odna  iz nih  ne smogla  usnut'. Kogda oni nataskali goru vetok i
sdelali  ves'ma uyutnoe  logovo,  legli,  prizhavshis' drug  k drugu  holodnymi
nosami, tut-to i ponyali oni, chto predostavleny sami sebe.  Pervoj zagovorila
Lena.
     - A znaete, devochki, mne mama v pionery vstupat' zapreshchala. Aga, prishla
v shkolu  i skazala uchitel'nice, chto Lena Krasavina pionerkoj v pervom potoke
byt' nedostojna, potomu chto po domu ne pomogaet. U menya mama sama zaveduyushchej
detskim  sadom  byla. Kogda vojna nachalas' ostavila  menya tete, sama ushla  s
eshelonom medicinskim. Ona dumala eshelon tak i budet kursirovat'  ot  Rostova
do granicy. A vyshlo, chto ukatila moya mamochka tak zhe daleko, kak i papochka...
     - Pogibla chto li?
     - Net, chto ty, Valya. Batya u menya ne pogib,  on  iz-za menya mamu brosil,
detej ne  hotel. Vot tak-to  byvaet.  A  mama  ego iz zhizni vycherknula  i iz
partii  isklyuchila.  Poshla  v  partkom  i  vse  rasskazala.  Papochku  kuda-to
komandirovali. Ostalis' my  zhit' u tetki, v dome,  kotoryj eshche  moi  babka s
dedom postroili. Mat' ozhestochilas', konechno. My vsegda s neyu sporili: kak zhe
tak, govoryu, ty na celyj mir za svoi neschast'ya opolchilas'? Nikomu ne verish'?
Nikogo ne lyubish'.
     - A ona?
     - A  ona govorit: veryu  i lyublyu. U menya govorit zanyatie  est':  stroit'
zhizn'   dlya  lyudej   horoshuyu,  a   lyublyu   ya,  govorit,  Stalina,  partiyu  i
pravitel'stvo.
     - A tebya?
     - I menya, -  Lena ulybnulas', - tol'ko chtoby ej stoilo mne ob tom srazu
skazat', a ne v pis'mah s fronta.
     -  A u menya  i  ne bylo mamy. Menya sestra otsporila. Kogda mama umerla,
mne bylo  pyat' let,  a sestre pyatnadcat'. Otec nash  popival, slovom, buyanil.
Vot  sestra menya  i otsporila. Dazhe pryatala menya na  cherdake i v podpole,  a
poka  pryatala,  tak  ej  shestnadcat'  ispolnilos'. Nashelsya  dobryj  chelovek,
uchitel' nashej  shkoly, uprosil mestnye vlasti moyu sestru opekunshej sdelat'. YA
otca  tol'ko  na okopah pervyj raz  s teh por i uvidela.  Ego tozhe, bednogo,
prigonyali. Ispilsya ves'.
     - Kak zhe ty ego uznala? Skol'ko let proshlo?
     - Serdce podskazalo, da i fotokartochka est' u nas. A mozhet i ne on byl,
no chto zhe on togda mne kriknul: "dochen'ka"?
     - Navernoe, on znal, chto  eto ty. Prihodil, mozhet, k  shkole,  k domu, -
prosheptala uzhe sovsem tiho Vika, - spite, moi rodnye, spokojnoj nochi.

     Est' hotelos' nesterpimo. Golod prihodil ne s mysl'yu o ede, a s bol'yu v
zheludke, peremalyvayushchem tyazhelymi zhernovami samoe  sebya. Oni uzhe ne to, chtoby
hoteli  est', a teryali soznanie ot  goloda, ot chego  luchshim  lecheniem byl by
son. No im nuzhno bylo idti.
     Paru raz oni  nabredali na  kolyuchuyu provoloku, hotya za nej shel takoj zhe
les,  potom  vyhodili na  svalki  blizlezhashchih hutorov. Pribarahlilis' pustoj
konservnoj bankoj,  u kotoroj  okazalos' ostraya neotorvannaya kryshka. Sdelali
nadrez na  bereze, Lena kak-to uhitrilas' tu banku vstavit' v stvol. Sobrali
gorchashchego soka. SHli po lesu teper' spokojno, ne toropyas', ne znaya, chto budut
delat' dal'she, kogda les zakonchitsya.
     - Mozhet, poprosit'sya  k komu-nibud'?  Prismotret'  starichkov  kakih...-
predlagala Valya, - A vdrug ne progonyat.
     - A vdrug oni roditeli ubityh nashimi fricev?
     - CHto zhe delat'?
     K koncu vtorogo dnya i ves' tretij oni napryagali sluh ot kazhdogo slabogo
treska, po chasu gotovilis',  chtoby  perebezhat' lesnuyu li  dorogu, polyanu li,
nebol'shoe pole, porosshee travoj. Gde-to nevdaleke slyshalos' tarahten'e to li
molotilki, to li motocikletov, doletali  do nih i zvuki zheleznoj dorogi. Oni
poshli na zvuk poezda i vskore natknulis'  na zheleznodorozhnuyu nasyp'. Vperedi
uvideli  nebol'shoj  mostok  cherez  reku.  Mostok  ne ohranyalsya,  i  devochki,
peresiliv  sebya,  perebezhali  po nemu cherez  rechku, poka  bylo  tiho.  S toj
storony, krepkogo, kak  borovik,  mostka,  kogda  ona  ego  probegala,  Vika
zametila ugol lesa  i  pole,  na  kotorom,  po krayu, raspolozhilos' neskol'ko
sel'skih   domov.  Oni  perebralis'  cherez   nasyp'  i  dolgo  nablyudali  za
dereven'koj.
     - Vo-pervyh, vot begaet kura, - shepnula Valya, - begi syuda, durochka.
     - Vo-vtoryh, na samom konce ulicy - vodokachka, - uglyadela Lena.
     - U tebya voda pod bokom, pro rechku zabyla?
     Tut tol'ko oni opomnilis', rvanuli obratno k reke, spustilis' k  vode i
napilis'. Potom oni skinuli s sebya  odezhdu  i nemnogo opolosnulis', raduyas',
chto solnce  peklo vse  zharche i  zharche. K schast'yu, poezdov dolgo ne bylo, oni
uspeli sobrat'sya i ubezhat' v kusty pered samym nosom odinokogo dizelya.
     - Teper' o ede. Nuzhno dozhdat'sya nochi, obojdem  derevnyu s toj storony, s
zadov proberemsya v ogorody. Mozhet i povezet.
     Devushki snova spustilis' k rechke i probralis' v tu chast' lesa,  kotoraya
prostiralas' za  derevnej. Rechka ushla pryamo  v glub' lesa,  devochki svernuli
vlevo i vskore, dejstvitel'no, vyshli k ogorodam.
     Ogorody byli eshche cherny  - nikakoj  provizii na  nih i duhu  ne bylo. Vo
dvorah hodili lyudi, ne zamechaya, kak iz  dal'nego lesa za melkoj setkoj obshchej
ogrady na  nih  ustremilis' vzglyady  golodnyh,  izlohmachennyh  i osunuvshihsya
devushek.
     Odin raz  iz-za kustov na dorozhke, idushchej za uchastkami, otstoyashchimi drug
ot druga metrov na desyat', oni uvideli dvoih lyudej, zhenshchinu godov pyatidesyati
i, vidimo, ee doch'. Te shli v les s kotomkami i sumkami.
     - Nikto ne videl, iz kakogo doma oni vyshli? - sprosila Vika.
     - YA videla, von iz togo, chto blizhe s dorozhke.
     Dom  i vpryam' glubzhe drugih vdavalsya v les,  no ego  otdelyali ot devchat
gustye ryady elok, pryamo neprohodimye zarosli. Prishlos'  protiskivat'sya cherez
nih vslepuyu.
     Oni dolgo  prismatrivalis'  k domu, i  kogda  ubedilis', chto  dom tochno
pust, reshilis' na vylazku.
     - Valya, budesh'  sledit' za sosednimi  domami, Lena  za  dorogoj.  YA  za
domom,  polzem ochen' medlenno, ne privlekaya vnimaniya. Nashu odezhdu, pravda, i
tak uzhe ot zemli trudno otlichit'.
     Kryl'co vyhodilo  vo  dvor. |to byl  kirpichnyj dom, s  vysokoj  ostroj,
slovno obrezannoj v samom verhu, cherepichnoj kryshej, dver' byla steklyannaya, a
k domu, na odnom urovne s kryl'com prilegal nebol'shoj saraj.
     - Srazu v sarayushku tyrkaemsya. Ottuda legche v zhilishche projti.
     Za schet togo, chto  dom stoyal ne na odnom urovne s drugimi hutorkami, iz
okon  okruzhayushchih domov saraj byl ne viden, no  ogorod i doroga k nemu, a tem
bolee ograditel'naya  setka  uchastkov...  Oni  podpolzli  pod  nej  medlenno,
priderzhivaya  ee  drug  dlya  druga  i  medlenno   perebezhali   dorogu.  Potom
perebezhkami ot dereva k  drugomu derevu, priblizilis' k uchastku, prilipli  k
kalitke,  kotoraya  polnost'yu skryla ih ot sosednih domov. Kalitka  okazalas'
dobrotnoj, metallicheskoj  i zapertoj na nastoyashchij  anglijskij  zamok. Nizkij
strizhenyj  kustarnik  vdol' zabora  oni  preodoleli  otchayanno.  Dver'  saraya
okazalas' lish' pripertoj  doskoj, devochki zabezhali  v nego. V tu zhe  sekundu
razdalos' burnoe kudahtan'e.
     - Nu, chto, kak, Valya? Nikogo?
     - Nikogo. Poshli v dom.
     - Pogodi, priotkrojte-ka dver'.
     V  sarae  oni  nashli  staruyu kurtku bol'shogo  razmera i  neskol'ko yaic,
kotorye mgnovenno vypili. Dom byl zapert, no  devochkam povezlo, pod kovrikom
oni nashli klyuchi.
     Vtoruyu noch' devochki nochevali v stogu, pod otkrytym nebom. Oni dva  goda
ne byli tak syty. Sumka ih  byla nabita kolbasoj, hlebom  i medom,  butyl' s
vodoj torchala u Valyushi iz-za pazuhi. Prihvatili odezhdu.
     -  A  vidali v dome fotografii  na  komode?  Ih-to muzhiki sejchas  lyudej
ubivayut,  dushat, a etim  hot' by hny, zhivut pripevayuchi i raduyutsya, - skazala
Vika.
     - Daleko my ushli, kak dumaesh'? - sprosila  Valya  toj noch'yu, zaryvshis' v
stogu, kak v sugrobe, - Mozhet, i iskat' perestali?
     -  To-to  po doroge  fricy shastali, kogda  my v dome sideli, - vstavila
Lena.
     - Mozhet, obychnyj ob容zd?
     -  Eda  u  nas est'. Odezhda gorodskaya. Ochen' dazhe nichego odezhda. Zavtra
pojdem vdol' putej, prijdem v kakoj-nibud' gorod, a tam i zateryaemsya. Najdem
vyhod. Najdem.
     - Zvezdy-to, devochki, kak na Donu, - vzdohnula Valya,  - Neuzheli on  eshche
est' gde-to, Don, Rostov, sestra i batya...
     - A vot devochki, esli b vam skazali, chto vse tak budet, i chto Sovetskij
Soyuz vragi  zahvatyat, i  vas v plen voz'mut,  vy b  zaranee soglasilis' by v
nashej strane zhit'? - proshelestela Lena cherez solomu,
     - Da ty  chto  Lel'ka?  - zashevelilas'  Vika, -  Kto  zhe eto nashu stranu
zahvatil,  ty  poglyadi, kakaya  ona  bol'shaya, chto  s  nej  mozhno sdelat'. My,
konechno, ne znaem, chto tam so  Stalinym, s Moskvoj sdelali, no horonit' SSSR
rano. Ty  zh  vidish', na  dnyah  bombili gde-to  nevdaleke.  I na toj  nedele.
Znachit, kto-to eshche boretsya.
     -  A vot ya by soglasilas', esli  by tol'ko nas ne  schitali vinovatymi v
tom, chto  my v plen  popalis'. A to, dumayu ya, ne vsyakij poverit, chto my sami
iz plena ubezhali, i chto my snesli, a to ustroyat i nam komandirovku...
     - Hvatit  dur'  nesti, sovsem opoloumeli s  neprivychki, spite,  Lili, -
Vika vspomnila, kak eto imya vykrikivali francuzy na ploshchadke.
     - A Lui sejchas v lagere, - progovorila Valya, - zhdet menya.
     I  vdrug  im  odnovremenno  zahotelos'  pet'.  Oni  slovno  tol'ko  chto
vspomnili, otkryli v sebe etu sposobnost'.
     Pervoj zapela Vika, tihon'ko, glyadya na ogromnyj zvezdnyj kupol:
     Krutitsya-vertitsya shar goluboj,
     Krutitsya-vertitsya nad golovoj,
     Krutitsya-vertitsya, hochet upast',
     Kavaler baryshnyu hochet ukrast'.

     ...Oni shli po lesu s rassveta.  Vika, kak vsegda,  vstala bez pyati pyat'
utra, ogromnoe krasnoe  solnce vstavalo sleva nad polem. Pered stogom temnel
bagryano-buryj  les, kazavshijsya osennim  v etot  chas. Po doroge iz-pod  gorki
vyezzhal  voennyj  gruzovik,  iz nego  razdalsya  korotkij  sobachij laj,  Vika
podozhdala,  poka on proedet, ne  shelohnuvshis'  i boyas',  chto devochki  stanut
prosypat'sya. Ona provodila gruzovik vzglyadom, razbudila podrug i uvolokla ih
v les.
     Solnce  vstavalo  sleva,  znachit tam vostok. Vostok  -  voshod. Zapad -
zakat. Tak Vika zapominala, gde kakaya chast'  sveta.I eshche  babushka ob座asnyala,
chto vyhod iz cerkvi - na  zapad, a altar' v  vostochnoj chasti. Vyhodit,  dazhe
cerkovniki  zapad  schitali d'yavol'skim. No  zdes'  ne  bylo  cerkvej. Solnce
katilos' na  nih po  polyu, poka  oni  perebegali ego,  solnce  zalivalo alym
svetom vse vokrug.
     - Ishchut nas. Privezli sobak. YA videla mashinu, poka vy spali.
     Oni  bystro probralis' v  glub' lesa, i dolgo shli molcha, boyas' dyshat' i
zhaleya, chto ih izmozhdennye legon'kie  tela vse-taki imeyut ves i pod nogami ih
treshchat vetki i shurshit proshlogodnyaya listva i  suhaya  trava. Po licu provodila
svoej  cepkoj pryazhej tolstaya pautina, Vika  to i delo  nagibalas', chtoby  ne
naporot'sya na nizhnie vetki.
     Peredyh ustroili tol'ko  chasov v odinnadcat'. Veter  gulyal  po vershinam
osin, nikakih zvukov ne razdavalos' bolee.
     Vostok  byl tam.  Sleva. Znachit, tam Pol'sha, tam  - vsya  Germaniya i oni
idut na yug, vglub' strany.
     - Nam vdol' etoj lesopolosy nado chesat'. Kto by na derevo slazil?
     Slazili  i na  derevo. Vika  i polezla. |to byla gladkaya,  no vetvistaya
osina,  vysokaya,  no staraya, krepkaya. Ona stoyala  na vozvyshenii i u Vika byl
shans uvidet', chto delalos' v doline.
     -  Les  zkanchivaetsya v sotne metrov, - kriknula ona sdavlenno, - Dal'she
polya,  sprava rechka,  zamok  vdaleke,  a vnizu gorod.  Bol'shoj.  Tuda doroga
vedet. Tol'ko nam ona zakazana.
     Ona  spustilas' i dolgo  molchala.  Poeli. Vybora  ne bylo. Po  otkrytoj
mestnosti  oni  idti  ne  mogli. Hot'  v  zemlyu  zaryvajsya. Poshli v obratnuyu
storonu,  na  zapad. Solnce klonilos' k zenitu,  kogda  zaparennye oni snova
natknulis'  na kolyuchuyu provoloku.  Na ih  schast'e, oni ne vybezhali iz  lesa,
uvideli  ograzhdenie i vyshku eshche iz kustov. Na vyshke stoyal chasovoj. Nevdaleke
vidnelsya  propusknoj  punkt. Dazhe nemeckaya  rech' doletala. V  vorota kak raz
proezzhala nebol'shaya chernaya mashinka. CHasovye - dazhe na vyshkah - otdali chest'.
Za  provolokoj byl lug,  po nemu shla  asfal'tirovannaya  doroga,  skryvayas' v
lesu.
     - Kakoj-to ob容kt. Tol'ko s kakoj storony provoloki?
     - CHesat' otsyuda nado, Vika.
     - Nevezuha, - Lena podzhala guby i soshchurilas'.
     Oni  dejstvitel'no  byli pohozhi  na strannic,  kotorye  ishchut vstrechi  s
udachej. Mysl' ih metalas' i ne nahodila  vyhoda: chto bylo, chto moglo byt' ih
spaseniem,  esli  vstrecha  s  lyud'mi byla dlya  nih  smerti  podobna?  Dobryj
volshebnik v lesnom domike ih ne ustraival, teper' im nado bylo na rodinu,  k
svoim.
     Pod vecher Valya nachala poskulivat', ona staralas' plakat' vtihomolku, no
prihodilos' shmygat' nosom. Vika reshilas' na chto-to i podnyala ruku.
     - Vy ostaetes'  zdes'. My  absolyutno zaputalis' i  ne znaem, kuda idti.
Vostok, Zapad - chto-to my ne  tak delaem.  ZHdite menya do pobednogo.  Esli ne
vernus', pojdete vpered, najdete zheleznuyu dorogu, poprobujte pristroit'sya na
platformu, doehat' poblizhe k gorodu. Tam razberetes'.
     -  YA uzhe gotova prosit'sya  k komu-nibud' na  fermu,  rabotnicej,  a?  -
prostonala Valya.
     Na nej lica ne bylo, ona vybilas' iz sil i sidela teper' na trave, tupo
ustavyas' v nikuda.
     - Idi, idi v sluzhanki, v rabotnicy. Tol'ko ne dumaj, chto tebe popadetsya
dobryj hozyain, kotoryj budet otnosit'sya k tebe, kak k dochen'ke.
     Vprochem, Lena bez zla govorila. I u nee na zlost' sil ne ostalos'.
     Vika  snova zalezla na  derevo i stala  vglyadyvat'sya  vpered.  Les  byl
bol'shoj.  Krugom vidnelis' pleshi  -  luzhajki i nebol'shie  polya,  mezhdu  nimi
prohodili allei,  v kotoryh pryatalis' dorogi. Vperedi, v rannih sumerkah uzhe
goreli ogon'ki poseleniya, vtisnutogo v dal'nyuyu kromku lesa.
     Vika vernulas' pod utro. Kak uzh ona nashla dorogu, ona i sama ne znala.
     - A na vas  ne trudno natknut'sya. Znachit tak,  idem vpravo,  tam rovnyj
takoj  kanal  idet, ego  dazhe sverhu ne  vidno.  Kanal  otkrytyj,  no v dvuh
kilometrah most. Za mostom stanciya. Gorodok kakoj-to. A my reku pereplyvem v
uzkom meste, za povorotom. Vy uzhe eli?
     Oni ne ostavili ej kolbasy. Tak uzh poluchilos', ona prostila ih. Devochki
byli izmucheny nevedeniem i holodom, a glavnoe, v glazah ih chitalas' panika.
     Oni  vzyali  vpravo, shli  dolgo,  no  reki nikakoj ne bylo  na ih  puti.
Vyhodili  oni  k  otdel'nym  fermam, k shossejnoj  doroge, shli  vdol'  nee, i
perebegali v drugoj les. Reka  mel'kala gde-to vperedi dalekoj sverkayushchej na
solnce  sablej.  Oni snova vyhodili  k polyu, snova natykalis' na  fermy. Oni
menyali napravlenie i kruzhili, kruzhili,  boyas' vyjti k lyudyam. Reka ubegala ot
nih.
     Blizhe  k vecheru, dopiv poslednij glotok vody, oni pustilis' v ocherednoj
probeg,  uzhe  temnelo,  vozduh  sgushchalsya  i  stremitel'no  holodel.  Devushki
okazalis' u podnozhiya bol'shogo holma, na vershine kotorogo, v  kronah derev'ev
vidnelsya ogromnyj osobnyak. Oni pereglyanulis' i stali vskarabkivat'sya  vverh,
parallel'no doroge vedushchej v goru.
     Soldaty v maskhalatah voznikli neozhidanno, pryamo v lesnoj chashche.
     - Hende hoh! Stoyat' na meste!

     -  Tak,  eshche  odna,  -  neskol'ko par  zhenskih  ruk  podhvatilo  Viku i
povoloklo po prohodu, nogi ee volochilis', kak mertvye.
     - Gde ee kojka?
     - Da tam zhe.
     |to byl golos Tat'yany iz Moskvy.
     - Nu, vy, devki, ocherteneli sovsem, kuda eto vy bezhali, hot'  by znat'!
Nam tut za vas vse zadnicy ispolosovali. Da ladno, zatyanetsya.
     Zvuki donosilis' do nee, kak esli by ona byla na dne zheleznogo kolodca,
vse  gudelo,  davilo,  kalechilo  ee.  Vika  nichego  ne  chuvstvovala, ona  ne
chuvstvovala boli, ne chuvstvovala ruk, nog, no obidu - obidu ona chuvstvovala,
kak chuvstvuyut bol'.
     U nee  byli razbity guby, isterzany  naruchnikami ruki, izodrany nogi, i
pochemu-to sovsem ne bolel zhivot, a ved' oni bili nogami.
     Pered  nej  stoyal  Toggard,  net  eto Tat'yana...  ili snova  on... Vika
otmahimalas',  Toggard  ulybalsya,  oglazhival i  bil, oglazhival  i  bil,  ona
kuda-to snova svalilas', udary nog snova prishlis' po grudi.
     - Net! - vskrichala ona, i devushki voznesli ee na verhnyuyu polku.
     Ona prodolzhala uvivat'sya ot udarov, kotoryh bol'she ne bylo, potom snova
poteryala soznanie i prolezhala mertvyakom vsyu noch'.
     Lenu priveli  pervoj. Nikto ne ozhidal  ee uvidet', nikto eshche ne  znal v
barake,  chto ih pojmali. Razdalsya druzhnyj vozglas, nekotorye zhenshchiny, vstali
i podoshli k nej. Ona  ulybalas', tak oshalelo ulybalas', chto zhenshchiny ne srazu
ponyali, chto u nee razodrana guba,  Lena sama doshla do svoego ryada i upala. I
lezhala  tak, poka  do  nee  ne dobezhali samye serdobol'nye.  Ochnulas' ona na
svoej polke, stala istericheski smeyat'sya  i motat' golovoj. Kto-to  -  ona ne
videla kto: glaza zaplyli krovyanistoj povolokoj - stal hlestat' ee po shchekam.
Udary bol'no sypalis' na nee, ona prikryvala golovu i uvorachivalas'.
     - Da ty osatanela chto li, Fajka! Ostav' cheloveka.
     -  Padal'!  - procedila Faina, - CHerez nee menya Hofke za mazhaj  zagnal.
Komu potom kovyryat'sya - ej?
     - Da, poshla ty k chertu,  ostav', ya skazala, - prikriknula Tat'yana, - Ot
chego oni sbezhali, my vse znaem, a ot chego ty k nadziratelyu v shtany polezla -
neponyatno, ty uzh prosti.
     Faina smolkla, uhnulas' na svoj lezhak, zaskripela zubami.
     Vika  prosnulas'   rano,  lezhala  s  otkrytymi  glazami,  boyas'  nachat'
shevelit'sya. Hofke vchera, izbivaya ee, kriknul:
     - V sleduyushchij raz - zastrelyu!
     Ih bili  po ocheredi, Viku bili na  glazah Vali, Lenu na glazah  Vali  i
Leny. Golova  tyazheloj kadushkoj gudela i  sotryasalas'. Vika  sglotnula: gorlu
bylo bol'no, ona zhutko orala vchera, ne to, chto Lena. Neozhidanno  zanyl levyj
bok,  i  poshlo skruchivat'  vse vnutri raznymi  bolyami:  na vse lady.  ZHglo v
zheludke, nizhe  bol' transformirovalas' v razdirayushchie  kishki puzyri, kakie-to
tupye pokalyvaniya i noyushchuyu bol' v samom  nizu zhivota. Bolelo vse, no  bolelo
ne smertel'no. Bol'nee byli vcherashnie udary, chem segodnyashnyaya bol'. Ona nashla
v sebe sily pripodnyat'sya, bol' utihla na mgnovenie i razoshlas' novym potokom
po vnutrennostyam.
     - Nichego, ne umru, - progovorila ona basom.
     Tol'ko kogda ona,  pokachivayas'  i priderzhivayas' za metalicheskie stolby,
na  kotoryh stoyali verhnie nary, doshla do ugla, ona ponyala, chto krovat' Vali
pusta. Ona oglyanulas' i prismotrelas'. Otsyuda uzhe ne bylo vidno.
     Vika vyshla na ulicu, poshla v tualet, za shirmu, Valya lezhala tam, u odnoj
iz yam,  skryuchivshis' i votknuv ruki mezhdu nog, slovno hotela vydavit' sebya iz
sebya.
     Vike pokazalos', chto Valya uzhe okochenelaya. No plechi devochki zatryaslis' i
ona  popytalas' podpolzti  k  dyre. Ee  nachalo rvat'.  Vika vstala na koleni
ryadom s  podrugoj  i  obhvatila  ee golovu, polozhila povyshe  ee plechi, Valya,
mrachno  smotrela pered soboj, i vzglyad  ee ne ponravilsya Vike. V nem ne bylo
zhizni.
     - CHto oni s toboj sdelali?
     Valya pozhala ugolkom guby:
     - Nichego, oni mne za vse otvetyat!
     U  nee ne bylo sil dazhe morgat'. Vika povela ee v barak. K ee udivleniyu
Valya mogla idti, tol'ko perestavlyala nogi s trudom, kovylyaya na obe srazu.
     V etot zhe den' ih vygnali na rabotu.
     Tak zakonchilsya ih neudachnyj pobeg.

     Mnogolikost' nasiliya

     SHel  iyul',  leto bylo  dozhdlivoe,  dozhdi  peremezhalis'  sorokagradusnoj
zharoj.U Leny nachala gnoit'sya razodranaya shcheka, sinyaki ot poboev ne prohodili,
a stanovilis' chernymi. Inogda priletal morskoj veterok, pahlo  solenym morem
i dal'nimi stranami. Lena  otoshla bystree, chem ostal'nye. Vika videla, chto s
Valej tvoritsya chto-to neladnoe,  ona vse vremya molchit, na ploshchadku ne hodit,
no, ostavayas' v barake  vmeste  s Vikoj,  ne  razgovarivaet s nej, a lezhit i
smotrit  v potolok  ili stenku. Lena vinovato celovala  ee v shcheku  i  kazhdyj
vecher  ubegala  na ploshchadku. Prihodya, peredavala  privet Vale ot "izvestnogo
cheloveka".
     - A vam, mademuazel', obshchij fizkul'tsalyut! - govorila ona Vike.
     Ej kazalos', chto Lena stala  gorazdo holodnee i poverhnostnee. Ona dazhe
smotrela  kak-to  po-drugomu,  ne  to,  chtoby  vinya,  a slovno by  govorila:
poslushalas' ya chuzhih sovetov, a teper' budu svoim umom zhit' - vyzhivat'.
     Vika  nikak   ne  mogla  pojmat'  ee  vzglyada,  ee  prezhnej  teploty  i
iskrennosti. Vprochem, vneshne Lelya byla vnimatel'na, obshchitel'na i igriva dazhe
bol'she, chem prezhde.
     V  tot  den', kogda  ona  vpervye  poyavilis'  na  zavode posle  pobega,
napryagaya vse svoi sily proshli pyat' kilometrov i celyj den' probyli na nogah,
sluchilsya  eshche odin  incident. Frau  Roza  uvidela ih  i, vyjdya iz-za  stola,
podoshla k  Vike.  Ona dolgo  nadmenno glyadela  na devushku, pruzhinya  bedrom i
slozhiv ruki na  grudi, potom so  vsego  razmahu udarila ee  po shcheke.  Tol'ko
togda Vika vspomnila pro zapisku, kotoruyu ona peredala Roze pered pobegom. V
nej  ona  pisala,  chto  Toggard  nasiluet  v lagere  zaklyuchennyh,  b'et ih i
nasiluet, i  pristaval k nej lichno, no pochemu-to ne tronul, a ej, Roze, nado
berech'sya ego, potomu chto u nego net nichego svyatogo za dushoj.
     Teper' k Roze podskochil brigadir i s razmahu ottolknul Viku k stene. No
Roza ostanovila ego i  skazav  "eto lichnoe"  razvernulas'  i ushla na rabochee
mesto.
     Kogda vo vremya privala na obratnom puti oni upali na obochinu dorogi i v
iznemozhenii rastyanulis' na trave, mimo  pokazalas' mashina nachal'nika lagerya.
Proezzhaya mimo devushek, avtomobil' sbavil hod i voditel' vygnulsya i posmotrel
v okoshko.  |to  byl Toggard. Valya  kak-to tiho  zarychala i razrazilas' dikim
hohotom, k nej podbezhal ohrannik i udaril ee nogoj. No Valya eshche dolgo tryasla
podborodkom i plechami, v glazah ee stoyala zapozdalaya mol'ba o poshchade.
     -  A  znaesh',  Valya, - govorila  ej  Vika  vecherom,  -  skol'ko  by  ne
prodolzhalos' nashe  zatochenie, dazhe, esli predstavit' vsyu zhizn' vot takoyu - ya
nikogda  v  zhizni  ne zabudu  etih chetyreh  dnej  svobody,  kotorye tol'ko i
otkryli  mne, kakoe eto schast'e - svoboda. Kakaya eto rajskaya zhizn' - spat' v
stogu i pet' pesni.
     Valya ulybnulas', lezha spinoj k stene. Vika ne videla ee ulybki.
     - Vot predstavlyaesh', Valya, pridut nashi, otkroyut vorota, pribezhit k tebe
tvoj Lui, i vse gadkoe i uzhasnoe kak rukoj snimet.
     Valya medlenno sela i povernulas' k Vike. Lico ee bylo mrachnym.
     - Kakoj  Lui?!  Nu,  kakoj  teper'  mozhet  byt'  Lui tam,  gde  pobyval
fel'dfebel' Toggard!
     I ona snova zakatilas' istericheskim smehom.

     Valya perestala sledit' za soboj, ona ne prichesyvalas'  i bol'shej chast'yu
derzhalas' v storonke  ot Viki, posle togo, chto skazala ej v tot vecher. Lena,
zametivshaya  eto, naoborot  pribilas' k podruzhke, vsegda krepko podceplyala ee
pod ruku  i tashchila v stolovuyu, na postroenie, dazhe umyvat'sya pered snom.  No
Valya chahla na glazah.  Lena vse chashche s  bespokojstvom poglyadyvala  na nee  i
vzglyadom sovetovalas' s Vikoj. No Vika i sama izmenilas' za eto vremya.
     Vse  teper'  ej  kazalos' bessmyslennym,  kak budto  eto  ee  sadistski
iznasilovali i izuvechili  toj noch'yu,  posle  poimki.  Ona  vpala  v glubokuyu
depressiyu i  nachinala  ponimat',  chto etot lager'  - navsegda. Zdes'  oni  i
sostaryatsya,  zdes' i umrut let cherez pyat'-sem'.  No ej ne hotelos' zhdat' eti
pyat'-sem'  let.  Ej hotelos'  protestovat',  ej hotelos' protestovat'  svoej
smert'yu. Nikto ne  videl ee slez, ona uhodila  iz baraka i sadilas' pryamo vo
dvore na travu, vyla, poka ne nachinali vozvrashchat'sya s progulki eti man'yachki,
eti izvrashchenki begayushchie k tem poshlym  zherebcam, kotoryh im ne dano dostat' v
etoj zhizni ni mizincem.
     Odnazhdy ee uvidel Toggard. Ona  ne  zametila, kak  on napravilsya k nej,
uvidela tol'ko ego nachishchennye kozhannye botinki, otrazivshie svet fonarya.
     - |to vy, mister nasil'nik!
     -  Vstat'! - zaoral Toggard.  -  Tebe  ne  izvestny  pravila  povedeniya
zaklyuchennyh?  Nepovinovenie karaetsya.  Opusti  glaza! Vyhod iz stroya  ili iz
baraka  posle  dvenadcati  - rasstrel  na meste.  Grubost'  po  otnosheniyu  k
nachal'nikam  lagerya ili  nacistskoj simvolike - ot  sta palok,  nesoblyudenie
rezhima - lishenie pishchi, karcer...
     Neozhidanno  on zasmeyalsya, rasslabilsya i  prityanul  Viku za sheyu odetoj v
perchatku rukoj.
     - Ah, ty moj napugannyj cyplenochek.
     - Esli vy  i vpred'  budete  ko mne pristavat',  ya pozhaluyus' nachal'niku
lagerya.
     Toggard rassmeyalsya:
     - Ty! Na menya?
     - Vam ved' zapreshcheno obshchat'sya s russkimi zaklyuchennymi!
     Toggard sdvinul brovi i postuchal knutom o perchatku.
     -  SHtandartenfyurer  -  moj posazhennyj  otec na  svad'be. YA cherez  mesyac
zhenyus',  cyplenochek.  No  ne grusti, u tebya eshche  budet shans zarabotat'  sebe
mestechko poudobnee. Tebya nikto ne  budet trogat', - zasheptal on ej na uho, -
Ty gordaya  - bud'  gordoj. YA lyublyu gordyh.  Ne to, chto  vsya  eta shval', tvoi
tovarki.  My  pokuralesim  s toboj, ya dam tebe  shokolad  i  eshche ya  dam  tebe
podushku, matrac i vse, chto ty zahochesh' ... pomadu...
     - Togda ya pozhaluyus' vashej neveste - Roze.
     V  tu  zhe  sekundu knut steganul ee po  plechu  i  obzhog  spinu. Toggard
zamahnulsya eshche i  eshche, poka Vika ne uhvatilas' za nego i ne dernula na sebya.
Toggard, konechno, ne poshevelilsya, no ruku opustil.
     - My eshche posmotrim kto kogo.
     - Posmotrim, - nastyrno otvetila raz座arennaya Vika.

     Lenu zastrelili v poslednyuyu subbotu avgusta po doroge v lager'.
     Kolonna shla vdol' polya, priblizhayas' k Rotvillyu.
     - Devochki, a  ved' eto morkov' rastet, - zacharovanno proiznesla Lena, -
ya snachala dumala, ukrop, no eto morkovka.
     - Nu, i chto?
     - Kak morkovki hochetsya! Devchata rvali, ya videla.
     Morkov' i vpryam' chut' li  pod nogi  k  nim ne kidalas'. Dazhe kanavki ne
bylo  mezhdu dorogoj i  polem. Rovnoe, ono lish' metrah v  dvadcati vzdymalos'
nemnozhno, a potom podnimalos' ogromnoj volnoj k poselku.
     Lena oglyanulas', soldaty byli daleko, i shedshij vperedi soldat davno uzhe
ne oborachivalsya.
     Lena  vyrvalas'  iz  stroya  vnezapno. Ona slovno  by  i  ne za morkov'yu
vyrvalas', a za toj svobodoj, glotok kotoroj okazalsya dlya nee raz容dayushchim  i
volyu i soznanie.
     Vystrel razrezal vozduh, a devushki  vzvizgnuli i otshatnulis',  popadali
na dorogu. Vike pochudilos', chto zastrelili srazu desyatki lyudej. Ona i verila
i ne  verila v  eto.  Ohrana bystro podbezhala  k  vstayushchim uzhe zaklyuchennym i
"zashnel'kala" cherezchur ispuganno, cherezchur suetlivo.
     - Len, vstavaj, - pozvala Valya, - Poshli.
     Molodoj i staryj - dva frica - vstali nad Lenoj i ozadachenno zastyli.
     - Kuda ee teper'? - sprosil molodoj.
     - Ostavajsya zdes', my prishlem mashinu iz lagerya.
     - I etu padal' na mashine vozit'?!
     - Otchitat'sya-to nado, - probubnil staryj i postuchal sebya po kaske.
     Valya  eshche dolgo  oborachivals' i  zanosila  nogu v obratnom napravlenii,
Vike prihodilos' derzhat' ee za plechi.
     - Lena! A, Lena? - sprashivala devochka, obezumev ot gorya, i zvala, zvala
kogo-to, - Lena! Vstavaj!
     Iz glaz  Viki lilis'  slezy, no  ona ne mogla krichat'. Ej kazalos', chto
ona i ne prisutstvovala bol'she na etoj planete, i uzh vo vsyakom sluchae bol'she
ne budet prisutstvovat', ne hochet, ne mozhet...
     - A |rih Toggard cherez mesyac zhenitsya na Roze, - vdrug vygovorila ona, i
Valya, zakusiv nizhnyuyu gubu, poshla spokojno, bol'she ne pytayas' oborachivat'sya.

     Mysl'  o  smerti poroj  okazyvaetsya spasitel'nej, chem  mysl' o zhizni. A
mysl' o mesti sil'nee mysli o smerti.
     Ona shla po  allee lagerya  za spinami  drugih  devushek,  kotorye  uporno
dvigaya bedrami i lopatkami, temnoj, ugryumoj massoj shli na ploshchadku.
     Viku obduval vechernij veterok, ona  shchurilas'  mokrymi  resnicami,  i ne
mogla izbavit'sya ot  obraza  Leny, Lenochki, stoyavshego pered glazami. Neuzheli
ee ne bylo bol'she, neuzheli ona ne zhila  bol'she na Zemle, ne raspahivala svoi
ogromnye  luchezarnye glaza,  ne obnazhala v ulybke  svoi belye  rovnye zuby?!
"Tak ne  dolzhno bylo byt'! - vertelos'  v golove, - Tak ne dolzhno bylo byt'!
|togo prosto ne mozhet byt'! CHto-to zdes' ne tak!"
     No k sozhaleniyu, eto bylo tak.  Nachal'nik lagerya sobstvennoruchno otkinul
brezent s  gruzovika, vzyal  dvumya  pal'cami  golovu mertvoj Leny za  viski i
zachem-to poshevelil ee iz storony v storonu.
     - Horoshij vystrel, SHul'c! S vami mozhno hodit' na seleznya! Ubrat'!

     Nagrada

     Vika ne mogla slomit' bolezn' Vali. Ona ukorenilas' v nej, pustila svoi
shupal'ca  vo vse  atomy ee dushi. Valya  uzhe neskol'ko  raz prosila,  chtoby ee
ostavili v pokoe. I teper', boyas', chto ne vyderzhit svoego gorya, Vika shla  na
ploshchadku.
     Ona vspomnila o druz'yah Leny, o Lione v odnoj zhiletke, o Mishele, o Lui,
kotoryj, navernoe, zhdal Valyu, bespokoilsya o nej, Vike samoj ochen' nuzhno bylo
segodnya s kem nibud' pogovorit', poprosit' o pomoshchi i sostradanii.
     Ona  okazalas'  u ploshchadki rano, hotya i shla medlenno: drugie baraki eshche
otdyhali i gotovilis' k vechernemu svidaniyu. Vika gotovit'sya ne stala, nadela
poverh  svoej seren'koj  roby, koftu,  podpoyasalas', zagladila razletevshiesya
kudryashki  nazad oto  lba  i poshla po lageryu, kak  po svoemu vladeniyu:  gordo
podnyav golovu navstrechu vetru.
     Ona  izdaleka uvidela, chto s toj storony narodu  malo. "Nu,  i pust', -
podumala ona, - Pogulyayu. Podozhdu. Lena tut stoyala, krichala "sal'yu".
     Vika peremeshivala  v soznanii  real'nost'  i vospominaniya, slovno  dusha
Leny byla eshche s neyu, pochti osyazaemaya, laskovaya, veselaya, legkaya dusha.
     Vika  poshla  vdol' kolyuchej provoloki vlevo. Otdel'nye devushki stoyali  u
ograzhdeniya, peregovarivayas' so  svoimi vizavi. Vika pochti ne smotrela  na tu
storonu. Ni odnogo znakomogo francuza ona ne uvidela. Tam stoyali  parni, oni
peregovarivalis' mezhdu soboj, obsuzhdaya to, chto proiznosili russkie iz lagerya
"Fogel'gezam",  pytayas'  obshchimi   usiliyami   perevesti,   potom   vzryvalis'
raskatistym molodym smehom, a vmeste s nimi smeyalis' i russkie zaklyuchennye.
     Vika  vsem  svoim razumom zhalela Lenu. Ona zhalela, chto  Lene teper' uzhe
tak  ne smeyat'sya, chto  Lene teper'  ne  hodit' na zavod, ne spat' ryadom,  na
sosednej kojke, ne  vspominat' rodnyh, ne videt' etoj krasivoj nochi. No Vika
zhalela  zhivogo cheloveka. A cheloveka bol'she ne bylo na Zemle.  Slezy katilis'
po ee shchekam i solenye rydaniya vyryvalis' iz grudi.
     Ona uspokaivalas', shla dal'she, ne podnimaya glaz, vyzhidaya vremya. Ej bylo
odinoko i strashno v etom mire, kotoryj bol'she ne prityagival ee  svoim zemnym
prityazheniem.
     Ona  posmotrela za provoloku i vdrug uvidela glaza.  |to  byli  golubye
dobrye  glaza i oni smotreli na  nee.  Sovsem blizko, slovno koridor kolyuchej
provoloki suzilsya i priblizil togo, kto stoyal na tom konce vechnosti.
     Vika  povernulas'  k  reshetke  i  vzyalas'  za  nee  svoimi   malen'kimi
ladoshkami, popav mezhdu ostriyami. Ona ne mogla otorvat'sya ot etogo lica.
     Muzhchina  nelovko  kivnul  ej golovoj, vtyanuv sheyu  v  plechi. On  pokazal
pal'cem na svoyu shcheku, davaya ponyat' Vike,  chto on  videl ee slezy. Vike vdrug
stalo  nesterpimo zhal' sebya i ona snova zarydala, prityagivaya k  sebe kolyuchuyu
provoloku, ona  by i razorvala  ee, esli by ne okrik ohrannika, stoyavshego  s
sobakoj v samom konce koridora.
     -  Ne nado plakat', -  skazal ZHak  na flamandskom  yazyke, - Pozhalujsta,
uspokojtes', milaya, dobraya devushka, ne plach'te, vse projdet, ya proshu vas.
     Vika  ne uznala  yazyk. Ona  ne  slyshala eshche takoj  smeshnoj  rechi,  bylo
pohozhe, chto u muzhchiny vo rtu iriska. I ona ulybnulas'.
     "Ona  sovsem yunaya, kakaya ona yunaya  i nelovkaya, rebenok, nezhnyj  cvetok.
Kak  smushchenno  ona  ulybaetsya,   kakaya  trogatel'naya   skladochka  nad  guboj
obrazuetsya u nee pri ulybke, ee barhatnye  zagorelye shcheki  pokryty vlagoj, a
resnicy sliplis', kak list'ya  ivy  posle  dozhdya. O,  eto  bozhestvennoe chudo,
yavivsheesya mne posle chetyrehletnego nenast'ya!"
     - CHto?  CHto  vy govorite? - poedaya ego  glazami,  sprosila  Vika, -  Vy
chto-to govorili? CHto vy govorili?
     - YA ne... - ZHak popytalsya nachat' po-nemecki, no smushchenno zapnulsya, - Vy
ponimaete?
     - Po-nemecki ya  ponimayu,  -  kivnula Vika  i vdrug ponyala, chto  vsya  ee
zhizn',  vse  ee  spasenie,  vsya ee  nadezhda  i  radost' -  v etom  cheloveke,
prolepetavshem neponyatnye klokochashchie slova laski v etoj pustyne odinochestva.
     - Stojte, -  skazal  on snova po-nemecki, vspomniv komandu  nadziratelya
"stoyat'".
     On postaralsya smyagchit'  svoyu pros'bu  prosyashchej ulybkoj.  Vika,  kak  na
neobitaemuyu planetu, zaglyadyvala v ego lico, i vse ej bylo  interesno v etom
lice, i vysokij lob  i brovi rasshiryayushchiesya u viskov i svetlye glaza, greyushchie
ee izmuchennuyu dushu.
     - Oni,  - Vika pokazala  pal'cem  v storonu lagerya i sglotnula komok, -
fricy, nacisty - oni ubili moyu podrugu. Da, da, oni ubili ee, oni ubili ee.
     Ona  tykala  v prostranstvo  pozadi  sebya  pal'cem  i  zhalovalas',  kak
zhaluyutsya obizhennye pervoklassnicy svoim  vospitatelyam, ej hotelos' protknut'
vozduh i razodrat' ego.
     -  Milaya devochka, - snova zalepetal po-flamandski ZHak, -  da kak zhe oni
ubili? kak zhe ubili? oni ubivayut vas? oni mogut ubivat' vas? i tebya? no ya ne
hochu, chtoby ty umirala, ty dolzhna zhit', ne smej dumat' o plohom, zhivi, zhivi!
     - YA ne ponimayu, - skazala Vika po-russki, - Kak tebya zovut?
     - Menya? Kak menya zovut? YAkob Smejts.
     - YAkov Smejs?
     - Da-da, YAkob Smejts, ZHak, - on prizhimal k svoej grudi ladoni, - ZHak.
     - A ya Viktoriya.
     - Viktoriya,  - kivnul on, a potom ponyal, chto eto ne pro pobedu, chto eto
imya, - Tebya zovut Viktoriya, eto tvoe imya?
     - Vika, - ona byla rada,  chto  etot chelovek byl tak srazhen zvuchaniem ee
imeni, pokazala na sebya, - Viktoriya.
     - O! |to chudo! - on pokruzhil v vozduhe dlinnymi tonkimi pal'cami.
     - YA hochu najti francuzov, Mishelya, Lui, Liona, ty znaesh' ih?
     On,  sovershenno besshabashno  raduyas' i po-mladencheski ulybayas'  otkrytym
rtom, motanul golovoj.
     - YA iz Bel'gii, iz Antverpena. YA arbajter.
     - A ya s Kubani. Kazachka.
     - Kuba?
     - Kuban'. Tihij Don, ponimaesh'?
     Muzhchina   udivleno   zhdal  chego-to.  Okazalos',   chto   dva   cheloveka,
razgovarivayushchie na raznyh yazykah, mogut najti sposob ponyat' drug druga.
     - Imya podrugi? - sprosil ZHak i uvidel, kak u Viki snova zabegali glaza.
     - YA ne hochu, chtoby ona umirala! Ee zvali Lena!
     Vika zamotala golovoj, i on protyanul ruku skvoz' skal'peli kolyuchek:
     - Ne plach'! Dont kraj! Najn!
     - Kak zhe teper' zhit' bez nee!
     Vskore Vika uvidela znakomye  lica. Gruppa muzhchin spuskalas' k nizinke,
v  kotoroj  byla  ploshchadka  arbajterov,  s  vozvyshennosti, gde  raspolagalsya
pervyj, beleyushchij v  sumerkah hozblok. |tot  dom utopal v  staryh raskidistyh
derev'yah,  da i  nad toj ploshchadkoj svisali  nizkie vetki  to li yasenya, to li
topolya.
     Szadi nee uzhe stoyala tolpa  zhenshchin i  devushek, ona  i ne  zametila, chto
vokrug podnyalsya  galdezh, ej kazalos', chto krugom tiho. Ona kriknula Lionu, i
mnogie golovy  povernulis' k  nej.  ZHak  poshel  navstrechu francuzam i chto-to
skazal im. Vika videla, kak chto-to beloe upalo vo t'mu, potom gruppa  muzhchin
rasstupilas'.  Na  zemle, obnimaya  vzgorok,  lezhal  kakoj-to  chelovek i  bil
kulakom zemlyu.  |to i byl  Lion.  Mishel'  sel ryadom  na kochku  i  smotrel  v
storonu. Ostal'nye stoyali kruzhkom i molchali.
     Tol'ko Lui podoshel v tot vecher k Vike.
     On sprosil ee po-nemecki, chto proizoshlo.
     - My shli s zavoda. Lena poshla na pole. Ee ubili.
     Lui byl ugryum i zadumchiv, ego bol'shaya  nestrizhennaya  golova to  i  delo
opuskalas' i pokachivalas'.
     - Valya?
     - Ona spit, - otvetila Vika, slozhiv ladoni lodochkoj, - Tam. Mne  nado k
nej.
     Vike  prishlo v  golovu nedobroe. Snova  stalo nespokojno na  dushe.  Ona
prostilas' s Lui  i poiskala vzglyadom svoego novogo znakomogo. |to  ne mozhet
tak zakonchitsya. Ved' vzglyad etogo muzhchiny probiral ee do kostochek, k nemu, k
etomu vzglyadu  hotelos'  pripast', prilipnut', ne  otryvat'sya,  a  smotret',
smotret'...
     Golova  ZHaka vysunulas' iz  tolpy,  ego ottesnili  v  zadnie  ryady.  On
pomahal Vike i vinovato ulybnulsya.
     - Gut naht, - kriknul on.
     Vika kivnula  i pomahala  emu  v otvet,  ej eshche  zahotelos'  chto-nibud'
kriknut' emu i po kakomu-to naitiyu, s podskazki kakoj-to  prosnuvshejsya v nej
Prirody, ona zakrichala, glyadya v ego glaza:
     - Aufederzejn! Zavtra! Zavtra! Morgen!
     I ona pokazala pal'cem na to mesto, gde ona stoyala.

     Roza Blyum gotovilas' k svad'be.  Posazhenoj mater'yu  so  storony nevesty
dolzhna byla  by  stat'  sestra  Marta,  no  na takih  srokah zhenshchina boyalas'
vyhodit' iz doma, ne to, chtoby otstoyat' messu v sobore.
     Torgau  premilen'kij  gorodok, predki  Rozy  po  materinskoj linii zhili
zdes' s nezapamyatnyh vremen,  no vot rodstvennikov, krome sestry  v gorode u
Rozy ne bylo. Podrugi ne  godilis' na rol' posazhenoj materi, da i ne hoteli,
sorevnuyas' drug pered  drugom v shchegol'stve i medlitel'nosti stareniya. Monike
perevalilo za tridcat', no ona  tol'ko napryaglas', kogda Roza povela rech'  o
nasushchnoj probleme, i toj prishlos' dazhe ne zaikat'sya o svoej pros'be.
     Otec napisal  iz Bel'gii,  chto brak docheri odobryaet, no vzyat' otpusk ne
smozhet.  Sejchas  samaya  rabota.  V  Bel'gii  tol'ko-tol'ko  naladilsya  novyj
germanskij  poryadok.  On  prislal  na  svad'bu  docheri  semena   gollandskih
tyul'panov - celoe vederko, i eshche celyj  kontejner farforovoj i metallicheskoj
posudy.  Roza  byla  na  verhu blazhenstva.  Ona  pridumala  odnu  hitrost' i
uprosila  |riha dat' ej v pomoshch' dvoih-troih zavodskih devushek, razreshiv  im
pomoch' ej v oformlenii doma.
     - No, cyplenok, ya ne imeyu prava reshat' takie voprosy. I voobshche, nikogda
ne prosi menya prevyshat' sluzhebnye polnomochiya i podstavlyat' svoj zad.
     Roza nadula gubki i predlozhila ispol'zovat' devushek pryamo na zavode.
     -  Tam  est'  u  vas odna zatravlennaya.  Ona  horosho  risuet. Mogu ya po
krajnej  mere  prinesti  material i  poprosit'  narisovat'  mne  prazdnichnye
plakaty.
     - Poprosit'? Slushaj, reshaj eti voprosy bez menya!
     -  Horosho,  pupsichek, ne serdis', - Roza prislonilas' k svoemu zhenihu i
otpravila  v  rot ocherednoe  sufle, -  Narodu  budet -  prorva. YA  smogu  ne
rabotat' posle svad'by?..

     Na sleduyushchij den' Roza podvela Viku k svoemu stolu i pokazala  vatman i
kraski.
     - Risuj  rozy i vot eti slova! Budet nekrasivo - otpravlyu v ceh goryachej
obrabotki, tam tebya perekuyut, cyplenochek!
     Vika raspolozhilas' na kafele vozle vhoda v zhenskij tualet.
     Ves'  den' ona  risovala plakaty na svad'bu Toggarda. No  dumala  ona o
svoem novom znakomom. Ona  ne spala  vsyu noch' i predstavlyala  sebe ego lico,
ulybku i golos, ona dolgo razgovarivala  s nim na yazyke sna i k utru znala o
nem vse. V grudi ee gorelo neterpenie, ona muchilas' medlitel'nost'yu solnca i
strashilas', chto molodoj chelovek ne prijdet segodnya na vstrechu.
     Vecherom vymyla golovu mylom,  kotoroe  predlozhila ej Tat'yana iz Moskvy,
ona stashchila ego u Fainy, potom ona dolgo smotrela v zerkal'ce, poka  Valya ne
zashevelilas' na svoej polke.
     - Naden' ee busiki. Vot - na.
     S  etimi  slovami  ona raskryla  ladon'  i  protyanula  lezhashchie  na  nej
derevyannye  busiki Leny. Ee ladon' drozhala  ot  slabosti  i vskore  upala na
koleno. Valya byla  vse tak  zhe podavlena i zatormozhena, no Vika chuvstvovala,
chto Valya ne osuzhdaet ee.
     -  Nichego,  Lyalechka, my  eshche  pokazhem etim  fricam,  oni nas eshche  budut
pomnit'.  Za  Lel'ku, za vseh. Nashi otcy ih  znaesh' kak gnat' budut!  Azh, do
samoj  Afriki. Ty tol'ko ochnis',  Valechka, ochnis'! Ne  pugaj  menya!  A to  ya
zarevu sejchas, Valya! A mne nel'zya! Menya chelovek zhdet! On horoshij, Valya! On -
svetlyj!

     ZHaka  nel'zya  bylo  najti v  etoj  tolpe. Net, sovershenno nevozmozhno. V
avguste temnelo pozdno,  no i pri svete dnya  v takoj nerazberihe  i tolkotne
nel'zya podojti k provoloke, nel'zya najti drug druga.
     - Viktoriya!
     Vse podnyali golovy i vzglyanuli v nebo!
     - Viktoriya! |to ya, ZHak! - i on posvistel.
     Lish' po svistu ona vyiskala ego  spokojnye glaza.  Oni poshli vdol' spin
svoih solagernikov, ne otryvayas' drug ot druga serdcami, poka  ne obnaruzhili
pustoe prostranstvo u stolba.
     - Zdra-a-atvuj, - skazal on po-russki i smutilsya, - Viktoriya!
     Ona porazilas' tomu, chto eto byla ona, i ona razgovarivala s chelovekom,
rodnee  kotorogo ne  bylo  na svete, i odnovremenno bolee dalekogo, chuzhogo i
neponyatnogo, neveroyatnogo - tozhe ne bylo, on ne mog vot tak vot prosto vojti
v ee  zhizn', on voobshche  ne  mog  okazat'sya  v sosednem lagere  i zhit' zdes',
poblizosti ot nee vse eto vremya, kotoroe ona upustila!  Ne moglo byt', chtoby
tak  vnezapno otkrylas' ej tajna  lyubvi, o kotoroj  ona eshche nichego ne znala,
kotoraya poglotila ee polnost'yu, davaya sily vyzhit', i cel' - dlya chego vyzhit'.
     - Ty - moj chelovek!  - proiznesla ona, raduyas' tomu, chto mozhet govorit'
po-russki vse, chto hochet, ne volnuyas', chto on pojmet.
     Ved'  glavnoe dlya  nee sejchas  bylo  - otdat'  vsyu  svoyu nezhnost' etomu
grustnomu ulybchivomu molodomu muzhchine, kotoryj  lyubit  smotret' ispodlob'ya i
derzhat'  ruki v  bryukah,  kotoryj kurit samye  zamechatel'nye, samye luchshie v
mire  samokrutki i tak uverenno kurlykaet  chto-to v otvet po-bel'gijski, ili
po-golubinomu,  ili na yazyke  lyubvi?..  Ona ne znala,  no bol'she ne  boyalas'
nichego na svete, dazhe zhizni!

     YAkob v nevole

     "Milyj ZHak, synochek, - pisala  Barbara Smejts v svoem pervom pis'me,  -
Pishu  tebe,  i serdce  moe szhimaetsya ot  postoyannoj toski, zachem tebya  net s
nami.  Papa  vernulsya,  ZHak. On  izmuchen i ochen' bolen, no vrach, muzh Polett,
Denis, govorit,  chto vnutrennih  povrezhdenij  net,  papa  bystro  pojdet  na
popravku.  |liza rabotaet v apteke,  ej  neploho  platyat,  no  etogo hvataet
tol'ko na oplatu kvartiry  i  ugol'nye  brikety. Otec stal sovsem zamknutym,
mne celymi dnyami prihoditsya molchat' i skoro ya razuchus' govorit' sovsem.
     Kogda ty ushel, |liz hodila na  ostanovku. Na ee glazah prishel transport
- ty ponimaesh'  - i devushku uvezli. Posle Katarina skazala, chto i ee vozili.
Tam ona uznala, chto nasha milaya devushka vo  vsem priznalas',  i  ee otpravili
daleko,  i teper' ona  uzhe, navernoe,  v  mire inom.  Krepis',  synochek, ona
sdelala  dlya tebya vse, chto mogla, teper' ty mozhesh'  svobodno vozvrashchat'sya na
rodinu, tebe nechego boyat'sya. My  vse zhdem tebya, osobenno  tvoya mama, kotoraya
lyubit tebya bol'she vsego na svete. Serdce moe razryvaetsya v razluke s  toboj.
Vozvrashchajsya,   moj  nenaglyadnyj  mal'chik,  daj  prizhat'  mne  tebya  k  svoej
isterzannoj grudi, zhizn' moya."

     ZHak nahodilsya  v  lagere  pod  Torgau tri  goda. Celyj  god  rabochim iz
Bel'gii    morochili    golovu   v   pereselencheskih   lageryah,   v   lageryah
raspredelitel'nyh,  poka ne ostalis' oni  sovsem bez dokumentov i bez edy, i
teper' ot nih trebovali otrabotat' v schet velikoj Germanii i edu, i dorogu v
oba  konca, i  odezhdu,  i nochleg,  i sobstvenno, otdat' vse  dolgi za podvig
nacistskoj  armii  "osvobodivshej"  mal'n'kuyu   puglivuyu  stranu  Bel'giyu  ot
bol'shevizma.
     Za tri  goda, nachinaya s maya sorokovogo,  fashistskaya Germaniya vyvezla iz
etoj  malen'koj strany okolo  trehsot  tysyach  molodyh  krepkih  parnej, ves'
geneticheskij fond Bel'gii na katorzhnye raboty v nacistskih lageryah trudovogo
perevospitaniya.
     Emu  bylo neskuchno zhit'.  Bel'gijskim  i francuzskim rabochim, zhivshim  v
lagere,  razreshalos'  svobodno  peremeshchat'sya  po  territorii,   pokupat'  na
nebol'shuyu zarplatu sebe sigarety i edu, im privozili fil'my, no oni takzhe ne
mogli oslushat'sya nadziratelya, ne mogli vyjti  iz stroya  po doroge na zavody,
ne mogli vyhodit' za vorota lagerya.
     Odnim  iz  razvlechenij  v  lagere  byli  pohody  k  parikmaheru  YAkobu.
Sluchalos'  emu strich' i obitaemye  kudri: v  samom  nachale v  lager' zavezli
vshej.
     YAkob plyl po techeniyu i vse eshche ne mog ponyat' v kakuyu storonu ego neset,
a  v kakoj storone bereg.  On tol'ko nachinal dogadyvat'sya o tom, chto gryaznyj
selevoj potok,  v kotoryj on popal - byl  zlom. On staralsya ne dumat' o tom,
kak varvarski ego obmanuli, zazvav na rabotu v Germaniyu, posuliv  gory zlata
i  rajskuyu zhizn'. Esli  takim byl nemeckij  raj, to pochemu v nem  uderzhivali
nasil'no za kolyuchej provolokoj, neuzheli  eto tochnoe podobie nebesnogo raya? i
pochemu togda tak gor'ko plakal tot angel, kotorogo  ZHak  uvidel v  "sosednem
rayu"?

     - Vot, Valya,  posmotri, - Vika protyanula malen'kij listochek, na kotorom
byl narisovan portret, - Voz'mi sebe na pamyat'.
     Valya opaslivo poglyadela po storonam i svesila nogi s polki.
     - |to zhe Lena moya!
     Ona berezhno vzyala portretik.
     -  Pohozhe?  YA stashchila  u Rozy  celyj  list  vatmana. Podvyazala k sebe v
tualete. On teper' pod matracem, razglazhivaetsya. Hochesh', ya i tebya narisuyu?
     Valya, ne otryvayas' ot portreta, proiznesla:
     - Nemnogo pozzhe, potom... I etot portret zaberi, sohrani. Ni k chemu mne
on teper'. Propadet.
     - Horosho, tol'ko ty vot chto, ty mozhesh' radi menya odnu veshch' sdelat'?
     - Mogu.
     -  Pojdem  na ploshchadku. Odin tol'ko razochek shodim,  nu pozhalujsta. Tam
Lui, on kazhdyj vecher prihodit.
     - A tvoj?
     - ZHak? ZHak ochen' horoshij.
     Vike  kazalos', chto nel'zya rasskazyvat' pro ZHaka. Ej hotelos'  zashchitit'
ego ot  obsuzhdenij, ot boltovni, dazhe ot  Vali. CHto-to chernoe,  zasasyvayushchee
bylo teper' v nej, kak v koldun'e, kak v kazhdom ubogom cheloveke.
     - YA pojdu, - vdrug skazala Valya i stala sobirat'sya vmeste s Vikoj.
     |to  bylo   tak   vnezapno,  chto  Vika  byla  ne  gotova.   Ona  povela
poshatyvayushchuyusya devochku po allee  i pervym  delom nashla mestechko u  provoloki
dlya nee.
     - Vot stoj tut. On vsegda podhodit k etomu mestu.
     Sama zhe  Vika pobezhala  vdol' provoloki,  toroplivo  ishcha  glazami ZHaka.
Segodnya  v  centre  provolochnyh  ograzhdenij  bylo stolpotvorenie.  Po  krayam
nemnogo  pomen'she narodu,  no tozhe ne protisnut'sya. Vernee,  protisnut'sya-to
mozhno bylo, no tol'ko togda, kogda s toj storony otyshchetsya ZHak.
     I ona uslyshala svist, melodiyu ona znala, eto byl Bethoven. U nih v hate
do vojny celymi dnyami  rabotalo radio, otec  kupil na sed'moe  noyabrya. Pyatuyu
simfoniyu krutili chasto.  I vot  znakomyj  motiv:  tu-tu-tu-tu-u.  Dazhe  lyudi
priglushili   golosa  i  smeh.  ZHak  nakonec  uvidel  ee  i  zakrichal,  snova
ostanavlivaya tolpu:
     - Viktoriya!
     Teper'  oni znali,  chto  eto  - imya  devushki! No lyudi svetleli licami i
murashki probegali u nih  po  spinam.  S  etim zvonkim slovom "Viktoriya!" oni
nachinali vspominat' o tom,  chto gde-to est' svoboda i pobeda speshit k nim na
kryl'yah samoletov i gusenicah tankov.
     "Viktoriya!" i zagoralis' vzglyady.
     "Viktoriya!" i prosypalas' vera!
     ZHak pokazal na  pravyj flang i oni vstretilis' tam, gde stoyali  i molcha
smotreli drug  na  druga Valya i  Lui. Dazhe  slyshno  bylo, kak ptica v vetvyah
chirikaet, takaya tishina stoyala nad ih golovami.
     Kogda  Vika  protisnulas'  k  podruge,  Valya  bezvol'nym  potustoronnim
vzglyadom vperilas' v prostranstvo, kotoroe otdelyalo ee ot Lui.
     - Nu, vot i  poproshchalis',  - skazala ona cherez  minutu, razvernulas' i,
ponyav, chto ne smozhet spokojno  vybrat'sya  - szadi  podzhimali devushki  -  ona
vdrug s dikoj nenavist'yu i zloboj kriknula:
     - Pustite!
     - ZHak! - prosheptala Vika, - YA boyus' ee poteryat'.
     Lui krichal vsled Vale ee imya, zval i  prosil pomoshchi u ZHaka, no  tot  ne
znal, chem on mozhet uteshit' druga.
     - Idi  k nej, - on  podborodkom pokazal na uhodyashchuyu devushku,  - Prihodi
zavtra.

     Zavtra bylo  voskresen'e.  Lager'  po  voskresnym dnyam zatihal, s  neba
spuskalos'  bol'she svobody, devushki byli pochti polnost'yu predostavleny  sami
sebe. Utrom vernuvshayasya  iz kazarm Faina  soobshchila, chto Toggard i  nachal'nik
lagerya otchalili na mashine  v  sovershenno idiotskom  vide  - s udochkami  i  v
bavarskih kepi s per'yami sboku.
     Vika  snova  ne spala vsyu noch',  no nesmotrya na eto  chuvstvovala priliv
sil. Ona vpervye ispytyvala podobnoe: vse vnutri  ee gorelo,  rastekalos' po
zhivotu  i grudi zharkoj  lavoj, ne davalo uspokoit'sya.  Ona vsyu noch'  terlas'
shchekoj o tulup, svernutyj i zamenyayushchij podushku, dazhe  celovala ego,  povtoryaya
odno tol'ko imya, a potom eshche sotni laskovyh slov i obeshchanij.
     To ona  predstavlyala, kak  ZHak  noch'yu  prihodit k  nej, obhitriv spyashchuyu
ohranu,  prohodit  po  ryadam,  podhodit  k  ee  polke  i celuet  ee,  a  ona
prosypaetsya i  obvivaet ego sheyu  rukami, gladit  ladonyami  ego shcheki,  viski,
tormoshit ego korotkie  volosy, lovit ego dyhanie, to ej predstavlyalos',  kak
ona privodit ego k sebe v dom, govorit otcu - eto moj muzh, i tret'sya shchekoj o
plecho   YAkoba.  To  vdrug  ej  vidilos'  sovsem  nevozmozhnoe:  sletali   vse
ograzhdeniya, kolyuchie provoloki  plavilis' i kaplyami  opadali  v  travu, a ona
samaya pervaya  bezhala  po toj storone za barakami vdol' lesa navstrechu emu  i
brosalas' v ego  ob座atiya,  i togda sotni prikosnovenij ego  teplyh trepetnyh
gub pokryvali ee lico, volosy i ruki.
     I vse eti nochnye fantazii beredili krov'  i vozmushchali d'yavolov na nebe,
prigovorivshih eti molodye dushi k vechnomu bezbrachiyu i odinochestvu.
     K utru ona  uspevala tak stoskovat'sya po ZHaku,  chto ne mogla est', dazhe
Tat'yana zametila, chto ona pohudela za nedelyu vdvoe.
     -  Odna,  kak samnambula, ni  zhivet, ni umiraet: mezhdu nebom  i zemlej.
Drugaya taet na glazah, kak svechka.
     - A ty, Tanya, dobraya.  Tol'ko, - Vika  podbirala slovo, - Tol'ko grubaya
ochen'.
     - Tak vyzhit' legche, Moskva slezam ne verit.
     -  YA vse  boyus' sprosit',  kak eto tebya  iz Moskvy-to v lager' zabrali,
neuzhto byli vse zhe nemcy v Moskve?
     - Tipun tebe  na yazyk,  -  roslaya  Tat'yana vstala mezh ryadov  i polozhila
lokti  na polku Viki, - v Maloyaroslavce ya byla  u  sester.  U menya  tam pyat'
sester zhilo. YA samaya mladshaya. Posledysh. Menya mat'  rodila uzh posle klimaksa.
Tak chto ya, mozhno skazat', chudo prirody. Vot. Tam u nas les. Trava takaya est'
borshchevik. Mozhno umeret', kakaya opasnaya. A pered vojnoj ona  voobshche ozverela,
eta  trava. Kogda  vyrastaet vyshe golovy,  tak eshche  nichego,  a kogda  rastet
malen'kaya, tak ozhgesh'sya - begi v storonu kladbishcha.
     - Zachem?
     -  Pomirat'.  Glavnoe, ne srazu,  podlyuka, proyavlyaetsya.  Obozhdet, potom
goret' vse telo nachinaet.  YA k materi probiralas' uzhe pered  samymi nemcami.
Tam  boi  byli  zhutkie,  cerkov'  razbombili, dom Ciolkovskogo, slava  Bogu,
ostalsya koe-kak. Pryamo po ulice bomby skakali. A u nas tam doroga starinnaya,
v konce  derevni. Sama  Elizaveta ee stroila. YA  tam borshchevika i nasobirala.
Vse ruki  sozhgla. Da i  sunula po gluposti  v matrac nemchiku, kotoryj v dome
zhil.  Dom u  nas  bogatyj  -  byvshij  postoyalyj dvor: tam  chelovek  dvadcat'
raspolozhilos', mordy  otozhratye. Tak samoe-to chto interesnoe:  mat'  starshih
sester evakuirovala, uehali oni.  A ya  tut  kak tut podstavilas'. Vot  posle
togo,  kak  oficerik  ih  po  dvoru  poldnya  s  goloj  zhopoj  pobegal,  mat'
rasstrelyali, a  menya otpravili po etapu,  v eto chudesnoe  gnezdyshko. Vstavaj
davaj. I Valyuhu svoyu podnimaj. Budem zhivy ne pomrem.

     Strannoe oshchushchenie bylo u Viki s samogo utra. Slovno  pritupilis' v  nej
vse chuvstva, vse  zvuki,  vse burlenie  krovi.  Vse vnutri ee  zamerlo,  kak
zamiraet  priroda  pered  livnem,   pridavlennaya  tuchami.  Zastyvayut  vetki,
bezmolvstvuyut pticy.  Tak  i  Vikina dusha zhdala nepremenno segodnya polnogo i
bezpovorotnogo osvobozhdeniya!
     Da,  da.  Ona  shla k  ZHaku  v  polnoj uverennosti, chto  segodnya  chto-to
proizojdet,  chto  ona  nakonec  dotronetsya do nego,  do ego holodnyh  nezhnyh
pal'cev. I takoj budet svoboda!
     "Ta-ta-ta-ta-aa".  Svist pozval  ee, i ona  vdurg uvidela,  kak devushki
osvobozhdayut dlya nee mesto, malen'kij prohod k provoloke.
     - Zdravstvuj, ZHak!
     - Guten morgen,  Viktoriya!..  YA  uchu nemeckij,  u  menya est' uchitel', -
proiznes on s bol'shim trudom, - Net uchitelya russkogo. Ty uchi menya.
     - Gut. CHto ty vyuchil? - sprosila Vika.
     - Ales gut?
     - Gut. Eshche.
     - Vi al't bist du?
     -  Skol'ko mne let? Mne devyatnadcat' let,  - ona  stala  pokazyvat'  na
pal'cah.
     - Daj best! - proiznes  on, i u Viki  podprygnulo serdce. - YA priglashayu
tebya na den' rozhdeniya!
     Vika udivilas', no sprosila:
     - Kogda?
     - V sleduyushchee voskresen'e! Zdes'. Budut moi druz'ya i ty. Ty pridesh'?
     - YA pridu, ZHak! |to ty horosho pridumal! Solnce moe zamechatel'noe!
     Laska i nezhnost' perepolnyali ee, no gluhim zatvorom stoyal  v gorle kom.
CHuda  ne  proishodilo. Neoproverzhimoj  istinoj  proyavlyalas'  v  ee  soznanii
bezyshodnost', obrechennost' bitiya,  i ona ne ponimala, pochemu  ZHak, v glazah
kotorogo ona videla vse te zhe chuvstva, chto perepolnyali i ee dushu, pochemu  on
ne soprotivlyaetsya, ne boretsya, ne zashchishchaet ee,  Viku,  i  ee lyubov'.  On byl
smirenen  i pokoen, okovy ne spadali, provoloka  ne plavilas' i ne ischezala.
"Neuzheli eto i  segodnya  zakonchitsya  nichem?  - dumala ona, -  I ya snova budu
krutit'sya volchkom na narah i vyt' ot  nevozmozhnosti schast'ya? Ochen' izoshchrenaya
pytka!  Bravo, gospoda gitlery i gebbel'sy, i prochie gimmoroi. Vy proschitali
vse  verno.  Nikto  eshche  ne  dodumyvalsya  pytat'  lyudej  ih  zhe  sobstvennoj
molodost'yu i  lyubov'yu.  YA-to,  dura, nikak ne  mogla  ponyat', za  chto  takoj
podarok uznikam - svobodno obshchat'sya s parnyami, malo  li chego. A oni, nebos',
v  kustah sidyat  i  nablyudayut, kak my  tut iz kozhi lezem. Ved' my nikogda ne
dostignem drug druga, ZHak, milyj ZHak. Neuzheli ty ne ponimaesh' etogo!"
     I  slovno  kom  s  gory,  nakatilas'  na Viku  yarost'  i  protest,  ona
zatryaslas'  vsem telom i  prizhalas'  k  provoloke.  V  lico  vpilis'  ostriya
zakruchennyh gvozdej.
     - Da kto zhe pridumal etu pytku! - vykriknula ona, - YA ne mogu tak! Ved'
oni ne dadut nam dotronut'sya drug do druga, eto nevozmozhno!
     Ona prosunula ruki mezhdu natyanutymi provodami, kricha ZHaku:
     - YA hochu k tebe! Zaberi menya otsyuda! Zaberi menya!
     - Viktoriya, - ZHak protyagival k nej navstrechu svoi ruki  i sheptal chto-to
po-flamandski.
     - Fridrih,  kuda ty smotrish'! - kriknul chasovoj s  vyshki i, uvidev, chto
Fridrih,  progulivayushchijsya po  razdelitel'noj polose mezhdu  dvumya  lageryami -
zhenskim  i  muzhskim  - s ovcharkoj  po  imeni Magda, ne  slyshit  ego,  pustil
avtomatnuyu ochered', rasstrelyav vozduh.

     Pozdravlenie ot Vali

     - A teper' ob座asni, cyplenochek, chto eto ty delala tam, na ploshchadke? Kto
tam  u tebya? Nu, horosho,  mozhesh'  ne govorit', u  vseh u nas gormony! No  ty
vidish', chto ya spas tebe zhizn'. Ty ne pojdesh' v  karcer, ne poluchish' knuta, -
govoril Toggard, polozhiv Viku na travu vozle baraka. - Esli tebe segodnya tak
hudo, ya predlagayu  tebe otdohnut', no uzh zavtra  - zavtra u menya mal'chishnik.
Pravda,  tam budut  eshche  i druz'ya, vot kstati, podpolkovnik Brodzen, ty  ego
videla.  Kobel'  eshche  tot.  Tak  chto  vybiraj.  Budesh'   otdyhat'   segodnya,
cyplenochek? Nu, otdyhaj. A zavtra posle raboty ya prishlyu  za toboj  simpatyagu
Hofke. Poveselimsya. Da smotri, vymojsya horoshen'ko.
     S etimi slovami on ushel. Valya nashla Viku zapolnoch', kogda do nee doshlo,
chto Viki net v barake. Valya ne spala uzhe neskol'ko nedel' podryad, ne  morgaya
glazela  v temnotu. U nee vypalo neskol'ko zubov, i  vse bol'she i bol'she ona
stanovilas'  pohozha  na  starushku  s  opuhshim  zelenovatogo  cveta  licom  i
obvislymi morshchinami pod glazami.
     Vika tiho  spala na holodnoj trave i nikto ne zamechal ee v temnom  uglu
so storony allei.
     -  A u menya, Lyalechka, srazu dva priglasheniya srazu na dva prazdnika:  na
den' rozhdeniya ZHaka v voskresen'e, i na mal'chishnik Toggarda - zavtra. YA stala
populyarnoj lichnost'yu, prosto-taki narashvat. Tol'ko, boyus', do voskresen'ya ya
uzhe ne dozhivu, - ona pomolchala i dobavila, - i do zavtra tozhe.
     - Ne  duri. |to  mozhno reshit' po-drugomu,  -  skazala  Valya  neprivychno
tverdym tonom, - YA znayu, chto nado delat'.
     Vika posmotrela  na  Lunu v belesom nebe, visyashchuyu nad lagerem ZHaka, nad
vozvyshayushchimsya v toj storone temnym  lesom,  i poslushno  poshla v barak. Ona i
sama vspomnila o tom, chto byl eshche odin shans uberech' sebya dlya nepredvidyashchejsya
v etoj  zhizni, no vse-taki edinstvenno  vozmozhnoj blizosti s tem  chelovekom,
kotoromu ona  stol'ko raz otdavalas' v  svoih snah, dlya lyubvi. I etim shansom
byla - Roza.

     Na zavode ona vyiskivala podhodyashchij moment dlya togo, chtoby zagovorit' s
nej. Valya zametila eto.
     -  Vichka, ty k nej pojdesh'? Nu, i dura. Progonit ona tebya. Tol'ko  huzhe
sdelaesh'.
     - Poprobovat' nado.
     I ona popytalas'. V bol'shom svetlom zale laboratorii  vse koposhilis' za
svoimi zelenymi plastikovymi stolami, za prozrachnoj stenoj ona uvidela Valyu,
kogda  podhodila k  damochke. Segodnya Roza byla osobenno yarka, belye  volosy,
krasno-beloe, s chernymi vstavkami plat'e vidnelos' iz-pod belogo halata.
     -  Frolyajn Roza, - progovorila Vika, - fel'dfebel' Toggard govoril mne,
chto u vas zavtra svad'ba. Pozdravlyayu vas.
     Nemka rasplylas' v udivlennoj ulybke, ona ne ozhidala,  chto  devushkam iz
Rossii prisushchi hot' kakie-to manery.
     - Spasibo, malyshka. Tvoi plakaty uzhe visyat v prihozhej. Zavtra ya idu pod
venec, - poka ona govorila, po licu ee probezhal veterok somneniya, - No zachem
on tebe govoril ob etom. Pochemu tebe?
     -  U nego segodnya sobranie druzej... -  zagadochno i  spokojno  govorila
Vika, - YA priglashena ... pravda, pod ugrozoj smerti.
     Roza medlenno oblizala guby, razdumyvaya, chto delat' dal'she. No gde-to v
staroj knizhke o pravilah etiketa ona chitala, chto so slugami nel'zya obsuzhdat'
podobnye problemy, eto pomoglo najti nuzhnye slova.
     -  Horosho,  ya  pogovoryu s  gospodinom Toggardom, a teper' idi, rabotaj.
Podozhdi! -  okriknula  ona uhodyashchuyu Viku  i shiroko  raskryla  yashchik  stola, -
Voz'mi. YA prinesla tebe svoj detskij al'bom. Daryu.
     Vika proigrala. Tak ona dumala, udalyayas'  ot stola Rozy, zavorachivaya za
ugol i podhodya k tualetu. Teper' Toggard ub'et ee.
     Valya dognala ee i, zapyhavshis', bystro skazala:
     - Ona beseduet s Toggardom, uf. Ty mne tol'ko skazhi, chto?
     - Skazala, sama s nim razberetsya.
     - Tol'ko ty otoshla, on tut kak tut.
     Rezkij okrik razdalsya za spinoj. |to byl golos Toggarda, on zval Viku.

     CHerez polchasa Vika grelas' u  bol'shoj, no vse zhe ne takoj bol'shoj pechi,
v goryachem cehe. Belaya lava bul'kala v otverstom proeme, periodicheski vytekaya
v dlinnuyu, idushchuyu po vsemu zalu, lunku. Viku zastavili schishchat' lopatoj kapli
metalla  s pola,  pryamo  vozle  pechi. Toggard  ne oral na  nee,  vsego  lish'
othlestal po shchekam.
     - Ty zabyvaesh'sya. Ty - gnida. Ty - padal'. I ya sotru tebya s lica zemli.
Posle raboty - uvidimsya. Eshche raz podojdesh' k frolyajn, nogi vydernu.
     On otpravil ee v ceh  goryachej  obrabotki metalla, gde  rabotali  tol'ko
muzhchiny. Tam stoyal  takoj val zvukov,  chto u  Viki tut zhe zalozhilo ushi,  ona
raskalilas', kak sama eta pech' i  ej pokazalos', chto bol'she net za ee spinoj
ni dnya,  ni solnechnogo sveta,  ni  lyudej, ni  zavoda. Tol'ko  etot  plyvushchij
plazmennyj vozduh i ryzhij, s belymi podpalinami, ogon' v pechi.
     CHerez dvadcat' minut raboty po cehu zabegali lyudi, ee otozvali i  uveli
k ostal'nym, v ceh obrabotki i  okraski cilindrov. Vika shvatila svoj al'bom
s  podokonnika  i  s  neterpeniem poshla  za  konvoirom.  Devushki govorili  o
kakom-to zhutkom vzryve v himlaboratorii, o tom, chto est' zhertvy i mozhet byt'
dazhe zavaleny vyhody. Iz proema, vedushchego v obshchij prohod valil to li dym, to
li napolnennyj pyl'yu vozduh.
     No cherez  pyatnadcat'  minut  ih  vyveli na ulicu i  poveli v lager' bez
obeda. CHast' devushek zachem-to  ostavili na  zavode. Vika uvidela ih mel'kom,
prohodya pomeshchenie stolovoj, tol'ko vysokuyu Tat'yanu uspela ona razglyadet'. Ih
sbili  v plotnyj kruzhok i okruzhili so vseh storon avtomatchikami.  V strashnoj
suete i nerazberihe,  ostal'nuyu kolonnu vyveli i postroili na territorii  za
reshetkoj.
     Vika  dumala o  bombezhke i, pozabyv obo  vsem na svete, radovalas', chto
nakonec-to oni popali v eto adskoe varevo hot' odnoj bombochkoj, nakonec-to.

     Pod vecher v gudyashchij, kak ulej, barak priveli  Tat'yanu i drugih devushek,
kotorye rabotali v himlaboratorii. Vika vstrechala ih u vhoda i  nabrosivshis'
na nih, stala vysmatrivat' Valyu.
     Ih  doprashivali  pyat'  chasov.  Privezli  obratno  na gruzovike.  Mnogie
devushki byli  okrovavleny.  Razodrannye  roby  oni derzhali  rukami.  Ssadina
blestela nedavno zapekshejsya krov'yu na lbu Tani.
     - Tat'yana! Tanya! A Valya-to gde?
     Tat'yana ne obernulas', proshla k sebe. Vika dognala ee:
     - Ty zhe znaesh', chto ee nel'zya bylo s nimi ostavlyat'. Gde ona?
     - Netu tvoej Vali. I ih - teh, s kem nel'zya ostavlyat' - Toggarda tvoego
- netu bol'she. Ha-ha-ha! Tak chto ne bespokojsya.
     - Da chto ty takoe govorish', Tanya!
     Vika chut' bylo ne topnula nogoj, ej  hotelos' prikazat' Tat'yane vstat',
pojti  i privesti Valyu!  Da  chto zhe  eto za bezalabernost'. Vika pobezhala na
ulicu, no pered barakom stoyal Hofke i sdelal ej znak:
     - Nazad! Zapreshcheno vyhodit'!
     Ona zastala Tanyu  na tom zhe meste,  v  prohode. Faya, rabotavshaya  dnem v
stolovoj ili ubirayushchaya kazarmy, sidela pered nej na svoej kojke.
     - Ona podoshla  ko mne pered vzryvom,  - skazala Tanya vstavshej pered nej
Vikoj, -  U  nee v rukah byla korobochka.  "Svadebnyj  podarok,  - govorit, -
Pojdu prepodnesu". Ona vynula iz karmana spichki i potryasla imi. Govoryu, mol,
bros',  nam nel'zya! A ona smeetsya. |to  dlya podarka,  a to  ne poluchitsya.  I
opyat' smeetsya.
     - Smeetsya! YA zabyla, kak ona smeetsya, - proiznesla Vika rassteryano.
     - I  poshla vpered.  A  tam  kak raz  priemshchica  s Toggardom rugalis'  o
chem-to. U nee sleva ot stola dver' otkryta v kladovuyu. Val'ka podoshla k nim,
oni na nee nol' vnimaniya. Rugayutsya. Tol'ko  tak - odnimi vzglyadami rugayutsya.
A Valya im -  pozvol'te ot  vsej  dushi poblagodarit' i pozdr... YA  tut chto-to
neladnoe pochuyala, da podal'she  otoshla,  na  lestnicu u  tualeta.  Ne  uspela
otojti, kak vzryv i volna  takaya, chto menya  lbom o  stenku pripechatalo. A ot
Toggarda nasha Valyusha ostavila rozhki da nozhki.
     - A Roza? Nu, priemshchica, Roza? - stremitel'no sprosila Vika.
     - Pechal'noj rozy  aromat, tenistyj  napolnyaet  sad... - zapela Tat'yana,
potom sorvalas' na rezkij, grubyj smeh,  i Vika so  vsego maha udarila ee po
shcheke i brosilas' k nej v ob座at'ya.
     Tol'ko togda Tat'yana prishla  v sebya i zarydala bezuderzhno, utknuvshis' v
plecho Viki.
     Tak pogibla Valya.

     Den' rozhdeniya lyubvi

     I   snova  Vika  shla   po  dlinnoj,   pryamoj  strele,   zakanchivayushchejsya
nakonechnikom ploshchadki, snova izdaleka vysmatrivala  svoego ZHaka,  izmuchennaya
izolyaciej ot  chelovecheskogo  sochuvstviya  i  tyazhest'yu novoj  utraty.  Ona  ne
zamechala, kak lyudi iz  sosednih  barakov  rasstupayutsya  pered nej,  dayut  ej
dorogu i provozhayut ee vzglyadom.
     - Viktoriya idet! - shikali oni drug drugu i osvobozhdali ej put'.
     Vika podoshla k chastokolu iz  hudyh zhenskih  spin, navalivshihsya  drug na
druga i  tut zhe  uslyshala  svist.  Na etot raz svist byl takim neterpelivym,
uskorennym, chto Vika  ponyala,  kak  ZHak soskuchilsya  i  vzvolnovan ee  dolgim
otsutstviem. Ih ne vypuskali iz barakov celuyu nedelyu,  i Vika  bespokoilas',
kak by arest ne rastyanulsya i na voskresen'e,  ved' v  etot  den' rodilsya  ee
ZHak.  Ona  teper'  tomilas'  ot  dolgogo  prebyvaniya  v  barake  i  dazhe  ne
predstavlyala  sebe, kak ona  ran'she mogla  usidet' v  nem bol'she  chasa. Nary
vperedi i pozadi nee ziyali pustotoj, i Vike eshche sil'nej  hotelos'  sprygnut'
vniz i pobezhat' na ploshchadku, no dver' baraka posle shesti ohranyali chasovye.
     Vika risovala,  potom spuskalas'  k  Tat'yane, sprashivala, videla li  ta
Stalina,  byla  li  na Krasnoj  ploshchadi  i  chem  zanimalas'  na konditerskoj
fabrike.  Slushaya  Tanyu, ona  fantazirovala i  uletala  v  svoih fantaziyah  v
Moskvu, v Rostov, v step'...
     Vdrug ona  uvidela, chto devushki  rasstupilis' pered nej i s toj storony
tozhe  obrazovalsya koridor -  ZHaka propuskali ego tovarishchi. Do sluha ee snova
doletelo ee imya.
     - Viktoriya!
     - ZHak! S dnem rozhdeniya tebya! ZHak!
     Ona blizko blizko podoshla k provoloke, vstala na  kochku i tak stala eshche
nemnogo blizhe k nemu.
     - Pozdravlyayu! ZHelayu tebe liberte! I eshche schast'ya i zdorov'ya!
     Ona  otstupila na shag i polezla pod  koftochku,  a ZHak  s  udivleniem  i
shirokoj  oshaleloj ulybkoj  sledil za nej, potiraya pal'cem  podborodok  i  ne
znaya, otvorachivat'sya  li emu.  S oboih storon ih uzhe  obstupali lyudi, no vse
oni kraeshkami glaz sledili za etoj, stavshej uzhe izvestnoj zdes' parochkoj.
     Vika dostala belyj list bumagi i dolgo boyalas' perevernut' ego risunkom
k ZHaku.
     - CHto eto? - sprosil zaintrigovanno ZHak, - Pokazhi!
     - |to  podarok,  -  progovorila Vika,  i  poka  sobiralas'  eshche  chto-to
ob座asnit', ruki ee sami perevernuli risunok i podnyali ego nad vsemi.
     Tak zamolkaet publika v teatre, kogda zakanchivaetsya genial'noe dejstvo.
Nabrav v grud'  vozduha,  francuzy  -  i  tol'ko teper'  Vika zametila svoih
znakomyh -  vzorvalis'  krikami, pokazavshimisya sperva Vike  slishkom bujnymi,
chtoby byt'  krikami odobreniya, no francuzy, vybrasyvaya vverh  svoi  kulaki i
morshchas'  ot  vostorga  krichali  "Bravo,  mademuazel'!  Bravo!  Belle!"  |tot
perepoloh  obratil  na  sebya  vnimanie  i devushek i oni  stali zaglyadyvat' v
risunok i iskat' glazami togo, kto byl narisovan.
     - |to zhe von tot paren', vperedi stoit! - ne smushchayas', gromko obsuzhdali
oni, - V rubashke, dlinnyj.
     ZHak  nakonec-to preodolel sil'nyj spazm  v nosu  i glazah,  provel vsej
ladon'yu  po gubam i vcepilsya v kolyuchuyu provoloku, sotryasaya ee,  natyagivaya na
sebya:
     - Ih libe dih! - kriknul on ej,  i vse krugom zamerli, kak po manoveniyu
volshebstva. ZHak  povtoril po-flamandski, - YA lyublyu tebya! Ne plach'! Pochemu ty
plachesh', rodnaya  devochka? Vytri slezy! My budem vmeste, skol'ko by stradanij
ne prishlos' projti  i  perezhit'! Poetomu ne plach' sejchas,  ya ne  mogu videt'
tvoi slezy!
     Vika  plakala   i  smeyalas',  ona  staralas'   ulybat'sya  i  zadyhalas'
rydaniyami, ne umeya sebya sderzhat'.
     - Ty moya nagrada, ty moya  otrada i schast'e moe!  - sheptala ona, - YA  ne
plachu, ya ne budu plakat', ya lyublyu tebya, zhizn' moya!
     Oni ne  videli, kak po licam zhenshchin tekli slezy vostorga i  prekloneniya
pered velikim chudom lyubvi, pobezhdayushchim vse  mytarstva i  vse zlo,  sryvayushchim
okovy i vozvyshayushchimsya nad lyubymi, vozdvigaemymi fashizmom stenami. Francuzy i
bel'gijcy, Lion i Mishel', kucheryavyj Lui, ne  osilivshij svoi slezy, nablyudali
etih  dvuh  vlyublennyh,  dvigali zhelvakami  i  szhimali kulaki,  ponimaya ves'
tragizm i vse  velichie dvuh etih yunyh  dush, ob座asnivshihsya v lyubvi pered vsem
mirom na yazyke vraga.
     ZHak ne  chuvstvoval,  kak  gvozdi  protknuli  ego  ladoni,  tol'ko noch'yu
prorezalas' bol', i krov' iz ran zalila postel'.

     Da, ona lyubila ego. I  eto  byla  nastoyashchaya  lyubov', hotya ej nikto i ne
ob座asnyal kakie est' merila i  etalony. Prosto vsem svoim zhenskim  chut'em ona
ponimala, chto etot chelovek dan ej svyshe i tol'ko on mozhet byt'  s neyu ryadom,
esli voobshche kogda nibud' ona poluchit svobodu. I ona gotovilas' k etomu.  Ona
uzhe utverdilas'  v  mysli,  chto  ZHak  - ee  sud'ba, ee  zabota,  ee pechal' i
radost', chto eto  ne prosto chelovek, kotorogo ona  hochet celovat', obnimat',
prosto hotya by videt', a eto eshche drugaya vselennaya, kotoruyu  ej podarili, eto
rodnoj,  no  drugoj,  otlichnyj  ot  nee  chelovek  so  svoeyu  sud'boj,  svoim
harakterom, kotorogo ona pomimo laski i nezhnosti dolzhna budet odaryat' kazhdoj
sekundoj  svoej  zhizni.  Ona sprashivala sebya, smogla  by ona  otdat' za nego
zhizn', ruku,  nogu, prinesti radi nego v zhertvu samoyu sebya, i, prislushavshis'
k sebe, otvechala -  da, smogla by.  Ona stala zabotit'sya o  nem, a on o nej,
ZHak  vyuchil  mnogo  nemeckih  slov, a  Vika dobavila k  svoemu nemeckomu eshche
nemnogo francuzskogo i dazhe flamandskogo, kotoromu tak smeshno uchil ee ZHak.
     Portret ona hranila  u sebya pod  matracem,  a  utrom, dostavala  ego  i
zdorovalas' s  ZHakom, gladila ego pal'chikami po shcheke i ulybalas' emu. Ona  s
velikoj  radost'yu prozhivala  kazhdyj  den'  i ne dumala bol'she  o zatochenii i
nevozmozhnosti  schast'ya.  Ona byla  schastliva!  Ostavalos'  tol'ko  terpelivo
vyzhidat',  kogda  fashizm  sozhret sam sebya, a sovetskie i soyuznye  vojska  ne
zagasyat eto adskoe nacistskoe varevo.
     Nastupil  sorok pyatyj  god. Devushkam razreshili imet'  melkie  den'gi, a
znachit  i  zarabatyvat'  ih, vypolnyaya  pros'by rabotnikov  zavoda, razreshili
sovershat'  melkie  pokupki,  i   Vika,  risuya  nebol'shie  rozhdestvenskie   i
pashal'nye otkrytki, poluchala monety, na kotorye mogla sebe pozvolit' kupit'
v stolovoj zavoda hleb.
     Pashu  nemcy  otmechali tiho.  Devushek ne  pognali na  zavod,  no takogo
vesel'ya, kak  v proshlom godu, ne nablyudalos'  i v kazarmah. Zato  veselilis'
francuzy  i bel'gijcy,  u  kotoryh,  okazyvaetsya,  prazdnik  etot  byl ochen'
vazhnym,  ne  menee uvazhaemym, chem  Rozhdestvo. ZHak  pytalsya  rasskazat'  Vike
chto-to iz Evangel'skoj istorii, no nedostatochno znal dlya etogo nemeckij.
     Krome  togo, Voskresenie Gospodne,  yavilos' dlya byurgerov gorodka Torgau
soshestviem s nebes celoj  armady  samoletov,  pohozhih  s zemli na  nebol'shie
chernye  kresty,  kotorye  stavili  pri  otstuplenii  nemcy na mogilah  svoih
soldat.  |to  bylo nepriyatnoe zrelishche, nastol'ko  nepriyatnoe, Franc  Popper,
obedavshij  s  sem'ej  v  svoej  gorodskoj kvartire,  poperhnulsya  pashal'nym
pirogom, uslyshav etot narastayushchij nebesnyj gul.
     - Oni nas porabotyat?  - sprosila doch',  vybrosiv v vozduh  paru kapelek
slyuny iz-za metallicheskoj  plastiny na  zubah,  kogda  samolety proleteli, -
Skoro?
     - Ne segodnya - zavtra,  - burknul shtandartenfyurer, - Ne sujsya ne v svoe
delo. Tem bolee, chto eto ne russkie, ty chto, ne znaesh', chto tam - Angliya.
     - CHto ty sobiraesh'sya delat', Franc? - obespokoenno sprosila zhena,  - Ty
o nas podumal?
     - I  eta tuda zhe? Da  vam-to chego boyatsya? Kak zhili, tak  i... Slyshal by
menya fyurer! Odin takoj razgovor - rasstrel. I ya sam...
     On  eshche  hotel  skazat', chto sam by rasstrelyal lyubogo  soldata, uslyshav
takie rechi, no v dver' postuchali.
     - SHtandartefyurer! Srochnoe soobshchenie!
     Popper vzyal bumagu i otoshel v glub' holla, chitaya.
     -  Podozhdite menya,  - obespokoenno skazal Popper  i zakryl za voditelem
dver', - |mma, kazhetsya, nachalos'. Ty davaj ... zhdi menya...
     On oglyadel komnatu, poceloval doch' v malen'kij vypukulyj lob i ushel.
     |mma  Popper  nachala  vytaskivat'  iz garderoba  i  s antresolej  davno
sobrannye chemodany, progovarivaya sebe pod nos:
     - Kak zhe,  sidim  i zhdem, kogda ty o nas vspomnish'. Pridut  russkie, im
ob座asnyat' budem, chto my tut zhdem papochku,  kotoryj dostrelivaet vashih cyplyat
v svoem "Ptich'em gnezde".

     Franca Poppera  vyzvali k komendantu  Torgau na soveshchanie. Ottuda on ne
poehal  ni  v  lager', ni domoj. Vmeste s  drugimi oficerami, ego  naznachili
soprovozhdat'  dokumentaciyu i  boepripasy  v napravlenii  Berlina, bez  prava
poproshchat'sya s rodnymi. Da on i ne vspomnil o tom, chto u nego est' rodnye.

     V tot  den'  oni tozhe  poboyalis'  podojti k vorotam lagerya. Pryamo pered
nimi, tam,  gde zakanchivalsya  bordyurnyj kamen',  obramlyayushchij  ploshchad'  pered
administrativnym  zdaniem,   vidnelis'  v  zemle  nebol'shie  chernye  kruzhki,
otsvechivayushchie na solnce.
     Kto-to pervym prines vest' o tom, chto lager' zaminirovan i devushki dazhe
vyjti iz baraka boyalis', ne to, chto pojti na ploshchadku.
     Vika tozhe  boyalas'.  Tat'yana  byla  odnoj iz  teh  smel'chakov,  kotorye
prinosili im strannye ni na chto ne pohozhie vesti.
     - Nikogo! Vyshki pustye, v sosednem lagere - tishina, mozhet, ih uveli tam
vseh, no nashi-to gde?
     - Kto?
     - Nu, eti - Hofke, ohrana na vyshkah, voobshche - vse? Faj, ty ne znaesh'?
     Faina ne znala, kak ne znal nikto iz nih, chto  vot uzhe  chetvertye sutki
idut boi s  toj storony Torgau, i ne prosto vzryvy buhali za  sem'yu gorami i
sem'yu lesami,  a eto samaya real'naya Sovetskaya armiya  proryvalas'  s boyami  k
|l'be, vytesyanyaya protivnika k linii vtorogo fronta.
     CHetvero sutok ne  prekrashchalis' dalekie bombezhki, vzryvy i blizkie treli
avtomatov.  Kazalos',  chto  gde-to  na  ferme  Rotvil' idet  perestrelka, no
vysypat'  na  territoriyu lagerya i  sunut'sya pod perekrestnyj ogon' nikomu ne
prihodilo v golovu. Oni ne znali kuda idti i kak eto delat' bez komandy! Oni
prosypalis' v  pyat' chasov utra i umyvalis', potom kto-to  shel  v stolovuyu, a
kto-to i togo  boyalsya delat', podavlenno  vsmatrivayas'  v  lesnye zarosli za
ogradoj:  im kazalos',  chto kto-to  smotrit  ottuda na nih issledovatel'skim
nenavidyashchim  vzglyadom,  zhdet, kogda  oni sovershat  svoyu pervuyu oshibku, chtoby
rasterzat' ih, pridumav im samoe zhestokoe nakazanie, samuyu zhestokuyu smert'.
     Potom oni sideli na narah i molcha slushali uhanie orudij, laj  minometov
i  rev  tankov.  Inogda  nastupala  tishina,  i  devushki  prislushivalis',  ne
vozvrashchayutsya li ih hozyaeva.

     Marta  Aufenshtarg  otpravila  nochnuyu sidelku iz komnaty i  ta ne znala,
kuda ej podat'sya.  Moloden'kaya devushka ne ponyala, kak  nadolgo  ej razresheno
otluchitsya, no peresprashivat' ne reshilas': u frau Marty byl vid umalishennoj.
     Kak   tol'ko  sidelka  vyshla,  rebenok  smorshchil   lichiko  i  zaskripel:
sovershenno osoznannaya obida chitalas' na etom krohotnom lichike.
     - CHto ty? CHto ty  plachesh'?  - govorila Marta,  - Tebe-to  chto  plakat'?
Pojdem k pape, on othlopaet tebya po popke!
     Marta  naklonilas'  k  detskoj  krovatke  i  podnyala  mladenca vmeste s
pelenkami, odeyalom i prostynkoj.
     - Pojdem, papa nas zovet k sebe.
     Marta proshla po  pustomu  vestibyulyu  - nikogo uzhe  ne  bylo v hozyajskoj
chasti doma - zaskripeli stupen'ki naverh pod ee nogami.
     -  Ostorozhnen'ko,  -  govorila  ona  sama sebe, ostupayas'  i putayas'  v
svisavshej detskoj prostynke.
     Sidelka, kotoruyu nanyali karaulit' detej po nocham, slyshala iz kuhni, kak
Marta poprosila u muzha razresheniya vojti v ego kabinet.
     Molodoj  Gerbert Aufenshtarg, uvidev zhenu, brosilsya rasstavlyat' stul'ya i
uzkuyu, obituyu kozhej, skamejku, sognav s nee troih  detej. Strashij -  Klaus -
byl  uzhe vzroslym mal'chikom, emu ipolnilos' shest'  let. On brosilsya pomogat'
otcu. Marta vnesla rebenka i  polozhila na divan, ryadom  s  dumkoj. Potom ona
oglyanulas' na  to,  chto tam delaet Gerbert, i, vzyav dumku v ruki, sela na to
mesto, gde ona  lezhala, edva ne pridaviv golovu  mladenca. Holodno otodvinuv
syna ot sebya, ona otognala mladshuyu devochku ot divana i snova stala vertet' v
ruke dumochku, poka muzh ne povelel detyam sest' na skam'yu.
     - Zachem vse eto? - sprosil Klaus, tryahnuv solomennoj chelkoj.
     - My s  mamoj uezzhaem,  nam nado s  vami  prostit'sya. Zavtra my uzhe  ne
uvidimsya. Ty otpustila slug?
     - Eshche vecherom, srazu posle uzhina.
     - A my? - perebil Klaus.
     - A vam nadlezhit... - on ne smog prodolzhit' frazu.
     - Zachem vse eto, - povtorila Marta vopros syna.
     Gerbert vzorvalsya krikom, vpervye v zhizni:
     - Ty dumaesh' ya znayu, chto nado delat', kogda... kogda... uezzhaesh'?
     Mladenec zaoral nemoshchnym, vizglivym krikom,  otkryvaya rot i vyvorachivaya
svoi tonyusen'kie slyunyavye gubki.
     Gerbert  poceloval detej  i sam povel ih  v  spal'ni, raspologavshiesya v
pravom kryle vtorogo etazha.
     Marta  ostalas' v kabinete, ocepenelaya posle  voplya muzha. Vse zvenelo v
ushah ee, ona  derzhala v kogotkah dumochku, slovno prikryvayas'  eyu ot chego-to,
potom medlenno,  ne  glyadya, polozhila  ee  ryadom s  soboj,  i  krik  mladenca
zahlebnulsya.

     Volya Gospoda

     Tak proshlo troe sutok.
     Odnazhdy v  seredine dnya oni uslyshali shum pod容zzhayushchej mashiny. K vorotam
lagerya  pod容hal  bol'shoj chernyj  "Studebekker", i  Tat'yana,  zametivshaya ego
pervoj, vorvalas' v barak s krikom: "Vernulis'".
     Devushki ne sdvinulis' s mesta. Oni priplavilis'  k  svoim naram  i uzhas
raspravy ohvatil ih.
     - Odna gazovaya ataka, i hlopot s nami uzhe nikakih!
     Tak govorili te, kto postarshe.

     V  eto  vremya  kapitan Volodya Il'in, brityj  pod koleno, v  veselen'koj
pilotochke,  vyprygnul iz  mashiny,  priderzhivaya pilotku,  prochital  po slogam
nadpis' nad vorotami i kriknul voditelyu:
     - SHurik! A tut lyudi! Vona-vona pobezhala za ugol. Vidal?
     - CHe-j tut ne tak, a tovarishch kapitan? Mozha, ne nada bez nashih?
     -  Slushaj  moyu  komnadu,  Sanek!  -  uzhe  predvkushaya   velikuyu  missiyu,
zalihvatski vzvilsya kapitan Il'in, - Dolbani-ka, brat, prikladom po zamochku,
a potom mozhno i granatkoj. Imeetsya? Poka nashi dogonyat, my narod k ih vstreche
podgotovim. Esli, konechno, to ne prizrak iz-za doma vyglyadyvaet.
     -  Vy verite v prizrakov,  tovarishch kapitan? -  prosil dolgovyazyj Sanek,
prilazhivaya granatu k zamku.
     - Sejchas i ty poverish', paren', - pochemu-to poser容znev, otvetil Il'in.
     Posle  togo,  kak  oblachko pyli  ubezhalo vnutr' lagerya,  kapitan pervym
perebralsya na territoriyu  cherez visyashchie  na voloske vorota, i otkinuv myskom
ploskuyu konservnuyu  banku, okazavshuyusya dazhe ne vskrytoj, poshli po ploshchadi  k
korpusam. Iz-za lesa pokazalsya gruzovik iz roty Il'ina.
     Kapitan postuchal v stenu baraka, poka obhodil ego, Vika uslyshala stuk i
s ispugu sletela s polki.
     - |j,  est'  kto zhivoj? - progovorili  za stenkoj,  - Vyhodi,  devchata!
Pobeda!
     - Po-russki,  -  prosheptala Vika  i  pobezhala po  prohodu  k  vyhodu, -
Po-russki!  - zakrichala  ona grudnym razryvayushchim svyazki golosom,  v  kotorom
bylo skol'ko radosti, stol'ko i perezhitogo gorya.
     Il'in ne uspel dojti  do  vhoda v barak, kak  tot zagudel, kak  ulej, i
vzorvalsya zhenskim voplem.  Dveri raspahnulis',  i slovno pchelki, vyleteli iz
nih  temnoyu, tyazheloyu tuchej  duvushki i brosilis'  k  nemu. Il'inu ne prishlos'
otmahivat'sya: ego vzyali na ruki i ponesli po lageryu.
     - Nu, devki,  nu, vy daete! -  tol'ko i uhal  on, proplyvaya po  lageryu,
vidya, kak za nim nesut San'ka, a po ploshchadi uzhe begut ego rebyata iz roty.
     Vskore  pod容hali   komandiry  Il'ina   i  drugoj  gruzovichok  i   para
avtomobilej soyuznikov. No nachal'nikam komandovat'  paradom ne prishlos', vida
oruzhiya eti lyudi  ne vyderzhali by. Likovanie hudyh,  istoshchennyh, slabyh lyudej
bylo  takoj sily, chto  organizovyvat' hot' kakoj-to poryadok i bylo by  samym
nastoyashchim bezobraziem.
     Lager' postepenno  zapolnilsya lyud'mi,  i Vika  vpervye uvidela, skol'ko
ih, chto  oni  mogut zapolonit'  vsyu ego  territoriyu, vse  ego zakoulki.  Ona
zabezhala v barak i,  prihvativ kotomku, vybezhala obratno.  Ona  poneslas'  k
vorotam i nikto ne posmel ostanovit' ee. Tol'ko kriknuli v dogonku:
     - Kuda vy, zhenshchina, my vse tut...
     - Vernetsya, oshalela, - dobavil kto-to, - Ne hodi za nej.
     Vika   obernulas'  i  vdrug  pobezhala  k  soldatam.  So  storony  moglo
pokazat'sya, chto ona haotichno mechetsya po ploshchadi, ne znaya, kuda podat'sya.
     - Milen'kie, milen'kie, tam eshche odin lager', milen'kie,  ne doehali, ih
tozhe nado... Pojdemte so mnoj, milen'kie!
     Soldaty podhvatilis' i pobezhali za Vikoj, v to vremya kogda chast' zhenshchin
tozhe vspomnila  o svoih  lyubimyh i  druz'yah iz  lagerya arbajterov, i  moshchnoj
lavinoj brosilas' za soldatami.
     V  vozduh  podnyalas'  gustaya  pyl',  slovno  ploshchad'   lagerya  ne  byla
asfal'tirovana.
     Francuzskie  i bel'gijskie  parni  uzhe pytalis' sorvat'  lomom zasovy i
zamki  s  neskol'kih  vorot,  drugie lopatami  staralis'  razodrat'  kolyuchuyu
provoloku.
     -  A  nu,  v  storonku,  tovarishchi francuzy,  - sorientirovalsya  chubatyj
krepkij parenek, - Sejchas my ee...
     V vozduh  podnyalis' kluby pyli,  topot nadvigalsya so  vseh storon. Viku
zahlestnul i smyal vodovorot zhenskogo i muzhskogo krika, placha,  smeha, vizgov
i  vosklikov.  Oni  zvali  drug  druga,  vyklikali  drug  druga  po  imenam,
nakonec-to  nemnogo rasstupilis' i  nachali  nahodit' svoi  pary,  obnyavshis',
zamirali i nachinali snova, no tiho, govorit' drug drugu pozdravleniya, glotaya
slezy. I vdrug ona uslyshala svist: eto byla Pyataya simfoniya Bethovena. I lyudi
umolkli vokrug. Dazhe  soldaty  udivlenno zavertelis'  na  meste, ishcha prichinu
tishiny. Vika shla na etu melodiyu, i vse rasstupalis' pered nej.
     Ona  uvidela  ego,  po-bab'i  protyanula  k  nemu ruki  i zashlas'  odnim
sodrogayushchim telo  vydohom,  uzhe ne  vidya ego  lica iz-za stoyashchej v glaznicah
sverkayushchej radugoj vlagi.
     - Zachem plachesh'? - sprosil on po-nemecki.
     - Raduyus', - ele-ele vymolvila ona.
     -  Smeyat'sya  nado,  esli  raduesh'sya,  Viktoriya!  Viktoriya   moya!  -  ne
sderzhavshis' kriknul on v  nebo, i  vdrug  mnozhestvo  golosov  za  ego spinoj
snachala  tiho, a  potom  vse gromche  i  yarostnee zaorali vo vsyu  silu  svoih
svyazok:
     - Viva, Viktoriya! Viva, Viktoriya! Viva, Viktoriya!
     A on  osypal ee lico tysyachami poceluev, kak eto  ej grezilos' dva  goda
podryad v ee devich'ih snah, i  ona teper' chuvstvovala  ne tu szhigayushchuyu  nutro
strast', a mgnovenno nastupivshee umirotvorenie ot togo, chto ee  vozlyublennyj
okazalsya - byl'yu!
     - YA nikomu tebya ne otdam!  - sheptala ona v  iznemozhenii i celovala  ego
ladoni.
     Kto-to tihim golosom okliknul ee:
     - Mademuazel', - Lui i Lion stoyali za ee spinoj i, luchezarno ulybayas' ,
plakali nevidimymi suhimi slezami.
     - Bonzhur, mademuazel'! Mersi, mademuazel'! -  Lui eshche  chto-to skazal, i
Vika, ne ponyav nichego, polozhila ruku na ego plecho.
     - Mersi? Za chto mersi?
     - On govorit, - popytalsya ob座asnit' ZHak, - chto ty dala im sily vyzhit'!
     -  YA?  -  Vika  rassteryalas',  a potom obvela  ih vzglyadom i  polezla v
kotomku, - Vot, eto vam.
     Ona otdala Lui malen'kij portret Vali Katalenko, a Lionu - portret Leny
Krasavinoj. Oni  dolgo stoyali  molcha, v- chetverom, utknuvshis'  lbami  drug v
druga i bol'she nichego ne mogli govorit'.

     Proshlo eshche neskol'ko chasov, prezhde chem lyudi stali zadumyvat'sya,  chto im
delat' dal'she. Oni  nakonec-to osoznali, chto  nevolya pozadi, no eshche  boyalis'
poteryat' svobodu. Poetomu samym nadezhnym vsem kazalos'  ostavat'sya na meste,
no  uzhe  s etoj,  vneshnej,  storony  kolyuchej provoloki.  V kustah nepodaleku
soldaty  razvernuli  pohodnuyu  kuhnyu.  Sladkij  dymok struilsya  iz  korotkoj
izognutoj  truby.  Vse zhelayushchie byli nakormleny  i  vstavali  v  ochered'  po
tret'emu krugu.  Sami  soldaty iz  roty  Il'ina prilegli  v  ten'ke,  ozhidaya
prikazanij.
     Nachal'stvo  ushlo na territoriyu  lagerya.  V administrativnom  korpuse, v
kabinete  polkovnika  Poppera  russkie  i  shustro  podospevshie  amerikanskie
osvoboditeli reshali, kak zagnat' lyudej obratno v kazarmy i organizovat' hotya
by perepis', a potom proverku i departaciyu  domoj. Amerikanskij major stuchal
sebya v grud' kulakom, pytayas'  vtolkovat' russkomu majoru, chto  evropejskimi
rabochimi  budet  zanimat'sya  on,  a  russkij major,  krasneya  ot napryazheniya,
krichal, chto on  sam spravitsya  s russkimi zhenshchinami. Slovom, vzaimoponimanie
bylo polnoe.
     Il'in sidel v uglu kabineta, slozhiv  ruki na grudi, prizhav podborodok k
klyuchicam. Ne nravilos'  emu vse eto. On i podumat'  ne mog, kak mozhno teper'
predlozhit'  osvobozhdennym  devushkam  vernut'sya  v  lager',  a  ved' perepis'
prodlitsya  eshche neskol'ko dnej, a to i nedel'.  Narodu-to -  more. On poiskal
sigarety, hlopaya  sebya  po karmanam gimnasterki. |to zametil  major  Buryak i
serdito burknul:
     - Kurit' - na ulicu.
     Il'in vyshel na plac i zhadno  zakuril, on znal,  chto Buryak  ne perenosit
sigaretnogo dyma i prikazhet emu vyjti.
     Il'in napravilsya k  svoim, ozirayas'  po  storonam,  vsmatrivayas' v lica
lyudej, udivlyayas', otkuda eto vzyalos' stol'ko parochek.

     -  CHto  nam  delat',  milen'kij?  -  sprosila  Vika,  podojdya   k  tomu
velikolepnomu  soldatu,  kotorogo  ona uvidela pervym,  vybezhav  iz  baraka.
Teper' ona  stoyal  so svoim  otryadom pod  derev'yami,  pokurivaya,  da divyas',
pochemu eti russkie devchonki visnut na  sheyah inostrannyh parnej, slovno oni -
suprugi, dolgoe vremya byvshie v razluke.
     -  Oh, ty kakaya! - sostroil  Il'in dobruyu zadornuyu rozhicu,  -  Svoboda,
vojne konec. Pravda, razbredat'sya ne stoit, vsyakie nedobitki eshche po lesam da
fermam shlyayutsya. |tot tvoj hlopchik?
     - Moj.
     - Vot i beri togo hlopchika i pryamikom v gorod, ottuda na poezd i domoj.
No  sperva  bumagi  vse sprav'. Dlya  etogo  nuzhno  podozhdat'  nemnogo zdes',
nachal'stvo razberetsya, vydast spravki. Vot tak vot, moya horoshaya.
     "Razberetsya? V chem razberetsya nachal'stvo i kak mozhno zhdat' - zdes'?!"

     Oni shli zhiden'koj, rastyanuvshejsya na kilometr verenicej. Parni-francuzy,
devushki   so   svoimi   sputnikami.   Vperedi   YAkoba    i   Veroniki    shla
Tat'yana-moskovskaya  v  obnimku  s  nizen'kim  plotnym  muzhchinoj  v kletchatoj
zastirannoj rubashke.
     - A  ty kak  dumala? Odnoj tebe schast'e? - oglyanuvshis', ni s togo  ni s
sego proiznesla ona, - My uzhe pozhenit'sya reshili, eto moj Petya.
     - Piter, - predstavilsya i muzhchina, uslyshav svoe imya.
     Oni shli po doroge k gorodu, obgonyaemye gruzovikami i avtomobilyami, i im
bylo  ne strashno dazhe  bez dokumentov,  kotoryh  oni  ne  stali  dozhidat'sya.
Vperedi sprava blestela reka,  rovnaya, spokojnaya, uzkaya,  a ZHak pokazyval na
most, idushchij k zamku, chto krasnel cherepichnoj kryshej vdali, na toj storone, i
govoril, chto oni idut  tuda. Vike bylo  spokojno  i  uyutno  pod  ego sil'noj
rukoj, lezhashchej na ee pleche.
     - Slyshali? - snova obernulas' Tat'yana, - Nashi na zavody ezdili.
     - Da chto ty? Vzorvalis'?
     - Zavody  cely,  tol'ko vse tamoshnie nachal'niki  konchili samoubijstvom.
Mne kapitan rasskazyval, oni domoj poehali k odnomu, k drugomu, k tret'emu -
dela-to  prinimat' nado - a  oni vse mertvye i  deti  ih mertvye, i  zheny, i
sobaki ih  tozhe  mertvye s koshkami. A etomu  govoryu,  ni bum-bum. Kak ya budu
francuzskij uchit'?
     Vika  perevela na  nemeckij  yazyk  slova  Tat'yany,  a potom potihonechku
zamedlila  shag,  chtoby otstat' ot  nee. Ej  hotelos', chtoby ZHak stroil  svoi
predstavleniya o russkih zhenshchinah tol'ko v obshchenii s nej.

     Oni  podhodili   k   mostu.   Most  byl   zhelezobetonnyj,   s  vysokimi
perekrestiyami balok i granitnymi bordyurami. V nachale ego stoyali dvoe russkih
soldat, oni  balagurili  s Tat'yanoj, ta im  chto-to uporno  dokazyvala. V eto
vremya  mimo posta spokojno prohodili  drugie  lyudi, Vika  ulovila kraem uha,
prohodya za spinoj Tani, slova soldata:
     - Nu, vot vidite, on govorit, chto vas ne znaet.
     Soldat posmotrel cherez plecho Tat'yany na Viku i nichego ne skazal.
     Oni  shli  po  mostu  cherez  zelenovato-golubuyu  |l'bu,  priblizhalis'  k
blok-postu amerikancev, i Vika ne  dumala  o tom, v kakoj  storone  byla  ee
rodina. Ee  rodina,  ee  dom, ee schast'e  bylo zdes' s nej, ZHak vyshagival po
etomu sverhprochnomu mostu,  i oboim im kazalos', chto poslednie ispytaniya oni
projdut, sojdya s etogo mosta na bereg, beskonechnyj i schastlivyj.

     - Hello, boys,  where do  you  came from, who are you?  (Privet, malysh,
otkuda ty, kto?)
     |to privetlivo zvuchalo po-anglijski, Vika ponyala smysl voprosa.
     Bol'shoj  kapral v svetlo-zelenoj  kaske, s moshchnoj chelyust'yu  i ogromnymi
rukami poprosil ih ostanovit'sya. Vprochem, on ostanavlival i predydushchie pary.
Vika i ne dumala, skryvat', kto ona i pochemu idet  na  zapad. No ZHak  sil'no
szhal ee lokot', i ona promolchala.
     - My bel'gijcy. Byli v lagere. Sejchas idem domoj. Nam nuzhno v Anverpen,
- ob座asnil on po-anglijski.
     Amerikanec ulybnulsya kvadratnoj chelyust'yu i pokazal pal'cem na Viku:
     - She can speak? ( Ona mozhet govorit'?)
     - Nou, - pospeshil otvetil ZHak i sdelal grustnoe lico.
     - CHto ty emu skazal? - sprosila Vika.
     Grustnoe lico prishlos' smenit' na grimassu razoblachennogo lgunishki:
     - YA emu skazal, chto ty nemaya, - otvetil ZHak na lomannom nemeckom.
     Vika tak iskrenne zasmeyalas', chto i kapral zagrohotal  do kashlya,  vyter
glaza i pokazal vpered:
     - Come, please. My boy, I  old  solder and I  know that she  -  russian
girls. ( Prohodite, pozhalujsta. Moj mal'chik, ya  staryj  soldat i ya znayu, chto
ona russkaya).
     ZHak peremenilsya v lice i zagorodil Viku.
     -  Don't be afraid, - kapral pokachal golovoj, a potom pokazal  na  svoi
glaza, - I look - she like  you!  Go on! And -  be happy! ( Ne bespokojsya, ya
vizhu - ona nravitsya tebe. Idite! I bud'te schastlivy!)



























 * CHASTX TRETXYA * 
     Kol' obo mne tebe vest' prinesut,
     Skazhut: "Izmennik on! Rodinu predal", -
     Ne ver'...
     Musa Dzhalil'

     Podvig vozvrashcheniya
     ( sem'desyat chetvertyj god, Rossiya)


     Videt' hot' dym, ot rodnyh beregov vdaleke voshodyashchij
     Gomer

     - Tak, zhenshchina, u vas za postel' "uplocheno"? - v ploskij proem kupejnoj
dveri prosunulas'  golova nemolodoj polnoj provodnicy s  ogromnym puchkom  na
samom verhu golovy, na samoj  makovke, i  provodnica sama  sebe otvetila,  -
Aga. Uplocheno. Kipyatok vskipit, ya vas poklichu.
     - Spasibo. Skazhite, a kogda Otradokubanskaya?
     - Skazhu, vse skazhu, poka rano bespokoit'sya, - kivnula  "dvojnaya golova"
i zakryla dver'.
     - Vam Otradokubanskuyu?
     Naprotiv sidel pozhiloj muzhchina  s korichnevoj  borodkoj, verhnie polki v
eto vremya goda pustovali. Muzhchina byl pohozh na  sushenyj  grib, no glaza  ego
goreli svetloj-svetloj lazur'yu, ot chego kazalos', chto starik - zakoldovannyj
molodec.
     - Gde-nibud' posle Kantemirovki podvalit narodec,  a  potom vsyu noch' ot
SHahty do Rostova  i tam Tihoreck, Kropotnyj  -  ne  protolknesh'sya,  - skazal
muzhchina,  perehvativ  vzglyad  poputchicy,  - shahtery,  zheleznodorozhniki,  vot
uvidite.
     - YA brala  bilet  s trudom,  -  raspevno  proiznesla zhenshchina, - Nikto v
Moskve v kassah ne znal takuyu stanciyu. A sama - zabyla.
     - YA, vyhodit, s vami v odin punkt edu. Vy ne mestnaya?
     Ona ne  znala,  k chemu otnositsya vopros  sobesednika, k Otradokubanskoj
ili voobshche k SSSR. Akcent ee byl edva li zameten.
     - Net, no... - zhenshchina zagadochno pokachala krupnymi kudryashkami.
     Na vid  ej bylo let sorok,  ona byla hot'  i krupnaya, no ne  polnaya,  a
statnaya,  i prosmatrivalas'  v  nej  vnutrennyaya  reshimost'  i  tverdost',  i
udivitel'no bylo,  na chto  ej eta reshimost', kogda  obstoyatel'stv k tomu net
osobennyh.
     - Daleko li tam-to?
     - Stanica Temirgoevskaya, - otvetila ona.
     Golos byl u nee tyaguchij, ochen'  vysokij i zvonkij, takim golosom horosho
kazackie pesni pet'.
     - A vy ne volnujtes', lozhitesya spat', nam eshche dve sutki ehat'. A tochnee
budet - rovno odnu. YA-to sam ran'she  v Temirgoevskoj zhil, do vojny. Potom  v
rajcentr perebralsya.
     ZHenshchina rassmeyalas'  zabavnym slovam starichka, stala pribirat' predmety
na stolike.  Starik  vyshel  v koridor,  delovito pohlopyvaya  sebya po opuhshim
karmanam shtanov v poiskah papiros.

     Posle vozvrashcheniya iz Bel'gii Stas snova stal uhazhivat' za Nellej, kak v
pervye mesyacy ih  znakomstva.  Nelli zhila  u podrugi, i  Azarovu prihodilos'
storozhit' ee  to u pod容zda doma, to u dverej  "SHabolovki", gde ona rabotala
redaktorom programm.
     Nelli ponyala, chto pered nej sovershenno drugoj chelovek, kogda Stas povel
ee  v  zoopark.  |tu  iskrennost' nel'zya  bylo  poddelat'. Ona  uvidela  ego
malen'kim mal'chikom, podrostkom, parnem, molodym muzhchinoj, studentom zhurfaka
- eto vse byl on, chuzhoj i samyj rodnoj na etom svete.
     I togda ona skazala sebe: zachem ssorit'sya s chelovekom, esli bez nego ty
ne mozhesh' prozhit' i dnya. Bessmyslica kakaya-to.
     V tom  zhe godu  ona  ushla  v  dekret,  a  pod Kreshchenskie morozy  rodila
devochku, kotoruyu nazvali Viktoriya. Stas nastoyal. On vse ushi ej prozhuzhzhal pro
svoyu komandirovku  v Bel'giyu,  i  Nelli  ponimala,  chto  ona  obyazana  svoim
semejnym schast'em  neizvestnoj dalekoj hudozhnice s neobyknovennoj sud'boj  i
nemnozhechko revnovala, dazhe ne revnovala, a zavidovala takomu sil'nomu potoku
sveta, kotoryj shel ot etoj lichnosti i dostigal ee muzha dazhe zdes', v Moskve.
     Nelli  dazhe  vspyhnula, kogda ponyala,  kto zvonit. Golos u Viktorii byl
zvonkij,  chrezvychajno ozhivlennyj, veselyj,  Nelli  pokazalos', chto  Viktoriya
pytaetsya dokazat' svoe prevoshodstvo dazhe etim tonom.
     No  Viktoriya vsego  lish'  byla  blagozhelatel'na. Ona radovalas',  chto v
kvartire  Azarova  - zhenshchina,  chto ona  slyshit russkuyu  rech', chto ona edet v
Moskvu!

     - Net, slushajte, - govoril Azarov begaya po  perronu Kurskogo vokzala, -
tak zhe nel'zya. Opravlyaem cheloveka neizvestno kuda. Bez provozhatyh... Nado zhe
sprosit' hotya by...
     I on  sprashival u vseh  provodnikov, kotorye kurili na  nizkom perrone,
dojdet  li poezd do  Otradokubanskoj, i ,  mezhdu  prochim,  nekotorye o takoj
stancii ne slyshali.
     Viktorii Vasil'evne i samoj bylo strashnovato. Ona ne boyalas' uezzhat' na
etom poezde i dazhe ne boyalas' samogo poezda i vokzala, chto voobshche-to bylo ej
svojstvenno, no ona perezhivala, chto, esli poteryaetsya i zaedet ne tuda, to ne
ulozhitsya v sroki vizy. V ostal'nom ona byla spokojna.

     Skol'ko    stoilo    truda    dokazat'    radushnym    moskvicham    svoyu
samostoyatel'nost'. Pravo  na samostoyatel'nost'. Kogda ona priehala v Moskvu,
ee  okruzhili  takim  vnimaniem,  chto  byl risk ne uvidet' Moskvu  vovse,  ne
uslyshat' bieniya serdca  stolicy,  ee  dyhaniya:  meropriyatiya  byli raspisany,
peshkom ej hodit' ne  davali, u  pod容zda vsegda stoyala  Il'inskaya "Volga", v
nomere  ee  postoyanno  prisutstvovali  lyudi  -  zhurnalisty,  televizionshchiki,
Azarov, Il'in.
     U  Il'ina  bylo   znakomoe  lico.  Ego  mozhno  bylo  prinyat'  za  davno
poteryannogo  rodstvennika.   Vprochem,  vse  lyudi,   molodye,  stremitel'nye,
rassuditel'nye,  kak matematiki, kazalis' ej rodstvennikami, mozhet byt' dazhe
brat'yami.
     No  vskore ona ponyala, chto chego-to  ne hvataet. Ona zahotela ostanovit'
etu  gonku,   etu   shumnuyu  mel'kayushchuyu   v   glazah   karusel',  prosnut'sya,
prislushat'sya.  Kak  eto sdelat', ne obidiv  druzej, ona ne znala. No dusha ee
tak rvalas' na prostor, chto v odno prekrasnoe utro  ona prosto  sbezhala.  Do
vechera gulyala ona po Moskve. I lish' chasam k shesti, kogda ulica Gor'kogo byla
uzhe  zalita  rozovym svetom  zakata,  a  vnizu v  dymke pylali  kupola Ivana
Velikogo, ona predstavila, kakoj perepoloh navernoe sejchas v gostinice.
     Zato ona kupila bilet na rodinu.
     Eshche vchera ona hitrost'yu  doznalas',  s kakogo  vokzala edut  poezda  na
Kuban'. CHuvstvo blizosti k materi i otcu, sama vozmozhnost' doehat' do nih za
dvoe sutok na poezde, ne davala ej pokoya. Viktoriya ne hotela, chtoby bilet na
rodinu  ej prines gostinichnyj klerk ili pust' dazhe ee zakadychnyj drug Stasik
Azarov, ona ne  mogla dopustit' takogo koshchunstva. Pervym delom,  vyjdya utrom
iz gostinicy, ona napravilas' v metro i vyshla na Kurskom.
     Pered okoshkom kassy Viktoriya vdrug nachala somnevat'sya.
     - Mne  nuzhen  bilet do Temigroevskoj,  -  tak  i  skazala v  steklyannuyu
peregorodku s dyrochkami.
     - Govorite v mikrofon, - otvetili iz kabiny.
     Viktoriya povtorila. Kassirsha dolgo  dumala sovetovalas'  s  sosedkami i
smotrela po bumagam:
     - Net takoj stancii.
     - Togda do Otradokubanskoj. YA putayu.
     -  Idite  v "Spravku",  a  potom  golovu  mne  moroch'te,  -  predlozhila
kassirsha.
     Viktoriya oglyanulas' na ochered'. "Kak eto milo".
     V "Spravke"  Viktoriya  tozhe  nichego ne dobilas', ee  sprashivali,  kakie
goroda ryadom, no ona ne mogla otvetit'. Razozlilas' Viktoriya, poshla v bufet,
vypila "Narzanu". Potom vernulas' v kassovyj zal, stala probovat' schast'ya vo
vseh okoshkah podryad, blago ocheredi byli nebol'shie.
     V semnadcatom okoshke moloden'kaya kassirsha vydala-taki ej bilet na poezd
Moskva-Armavir, kotoryj po ee, kassirshi,  podozreniyu dolzhen byl ostanovit'sya
i v Otradokubanskoj.

     I  lish'  sejchas,  na  perrone,  ee nachalo  bespokoit',  chto  vokzal'naya
kassirsha mogla vydat' bilet sovsem ne na tu stanciyu, ne v tom napravlenii, i
ona  tozhe utochnila u provodnicy svoego vagona, kotoraya nakonec-to vypolzla v
tambur i otkryla dver' nad perronom, ne spuskaya verhnyuyu zagorodku:
     - Skazhite, po krajnej mere, etot poezd edet v Krasnodarskij kraj?
     - Rano eshche zahodit', damochka, - otkliknulas' provodnica, vprochem ves'ma
laskovo.
     Tak oni i  prostoyali minut  dvadcat' tesnoj gruppkoj: Viktoriya, Azarov,
Il'in i Nelli.
     -  Vikochka, milaya moya, kak my tebya  otpuskaem, ya sebya rugayu, - bormotal
Il'in, -  teper',  kogda  ya  vstretil  vas,  ya  za vas otvechayu.  |to togda v
Germanii  -  glavnoe bylo  -  vyzhit',  potom glavnoe bylo  - svoboda. Teper'
glavnoe - derzhat'sya drug za druga.
     - Spasibo vam, - besprestanno  povtoryala Viktoriya, a  sama myslyami byla
uzhe v doroge.
     Ona ne predstavlyala,  kakoj zastanet svoyu  stanicu, ona i pomnila-to ee
kak  by iznutri,  a so storony, s  dorogi,  ne  predstavlyala.  Ochevidno, eto
dolzhno bylo byt' sovershenno drugoe zrelishche. Ona pomnila rechku, vdol' kotoroj
lezhala  snezhnaya step'. Kak-to  ona  doberetsya  do  svoego gnezda,  do  svoih
krovej...

     - Pereodelisya? - muzhchina priotkryl dver' i postuchal.
     - Prohod'te, - pozvala Viktoriya.
     - CHto, spat' ne sobiraetes'?
     - Posizhu, poka mozhno v okno chto libo uvidet'.
     - Dobre. A ya,  s vashego pozvoleniya, podremlyu. Utro vechera  mudrenee. Vy
ne skazali, ch'i budete. YA-to v Temirgoevskoj vseh, pochitaj, znayu. K  komu  v
gosti?
     - K Sorinym, -  prosto  otvetila Viktoriya, i muzhchina  bol'she ne stal ee
trevozhit'.
     V  okne  proplyvali  fonari,  rasseivayushchie  svet  v  bledneyushchem   nebe,
pereezdy, stancii,  dereven'ki, i utopayushchie v  osennih buryh lesah cerkovki,
vidnye so vseh dorog i so vseh storon sveta.
     Ona  smotrela na  svoyu zemlyu, kotoruyu ne  videla  dvadcat' vosem' let i
upivalas' ee krasotoj, sochnost'yu  i  blizost'yu:  vyhodi na lyuboj ostanovke i
prizhimajsya k nej grud'yu, obnimaj i celuj ee, dobruyu, rodnuyu zemlyu.

     GOSTXYA BELXGII
     Bel'giya byla ostavlena fashistami v sorok chetvertom godu. Soyuznye vojska
predostavili   stranu  samoj   sebe,   nachav,   odnako,   navyazyvat'   takuyu
ekonomicheskuyu  politiku, v kotoroj by uchityvalis' v  pervuyu ochered' interesy
Anglii i Ameriki. No  i  prisutstvie glavnogo pobeditelya oshchushchalos' v strane,
stol' dolgo nahodivshejsya v fashistskoj okkupacii.

     Kogda sobaka  Taksa zashevelilas'  na posteli, v  nogah  Barbary, pervym
prosnulsya Hendrik i obnaruzhil, chto Barbara, kak vsegda, zasnula s vklyuchennym
svetom i molitvennikom v ruke.
     Taksa tyazhelym  pryzhkom  opustilas'  na pol  i  zametalas' vozle  dverej
spal'ni. Skulezh ee udivil Hendrika, i on skazal v pol-tona:
     - Nu, chto s toboj proishodit ves' vecher, Taksa?
     - CHto? - progovorila prosypayushchayasya Barbara, - Kotoryj chas?
     - Polovina dvenadcatogo nochi, dorogaya. Mozhet byt', ona beremennaya?
     -  Kto, |liz? - ne ponimaya,  zevnula  Barbara, i Hendrik zapisal sebe v
pamyat' pogovorit' zavtra s zhenoj obstoyatel'no o lichnoj zhizni  docheri,  potom
poyasnil:
     - YA govoryu o sobake, dushechka.
     V  eto vremya Taksa  vstala stolbikom i dazhe kakoe-to vremya igrala  rol'
suslika, slozhiv  na belom  zhabo svoi koroten'kie shirokie lapki.  Potom snova
nachala kopat' pod dver'yu.
     - YA tebya davno prosila vyrezat' dlya nee  malen'kuyu kalitku, - upreknula
Barbara i  hotela bylo  povernut'sya na bok, no  sobaka  vdrug  tak  prizyvno
vzvizgnula,  chto u Barbary mgnovenno ischez  son, ona  uzhe predvkushala dolgij
zatyazhnoj laj Taksy.
     Tak ono i vyshlo.
     -  Nu, hot' mordu  ej zavyazyvaj, - vzmolilas'  ona  i,  s nedovol'stvom
vstav, poshla vypuskat' sobaku, - Ty ves' dom perebudish'.
     - Bylo by kogo budit', - podozritel'no proiznes  Hendrik, spuskaya nogi,
- Gde tvoya doch'?
     V prihozhej poslyshalsya zvonok.
     - Nu, vot zhe ona!  - bezzabotno otkinula ladoshku Barbara, - I ne tak uzh
pozdno.
     - Ty uverena, chto eto ne sosedi s policiej?
     Oni  oba nadeli halaty  i, shestvuya v prihozhuyu,  obratili vnimanie,  chto
Taksa prygaet vozle dveri na vysotu chelovecheskogo rosta.
     - Ili |liz derzhit v rukah kilogrammovuyu saharnuyu kostochku ili...
     Kogda  Hendrik raspahnul dver',  pered nim  stoyal  syn.  Vysokij  hudoj
Hendrik  otshatnulsya k zhene  i brosilsya  obratno  - v  ob座at'ya  vstupivshego v
rodnoj dom ZHaka.

     Vika lezhala na  uzen'kom topchanchike, mezhdu dvumya partami. Party byli ne
takie, kak v Sovetskom Soyuze, melkie, na odnogo cheloveka. Ona pala duhom  za
etu nedelyu, kak ne padala duhom ni v Rostove-na-Donu, ni v lagere...
     - My lyubim drug druga,  - tverdila ona, dergaya ZHaka za lackan  kurtki i
snova   oborachivalas'   k  sovetskomu   chinovniku,  zanimavshemusya   russkimi
grazhdankami,  no etot tolstolobyj lysyj chelovek,  vytirayushchij platkom  pot  s
lysiny, i slushat' nichego ne zhelal.
     - Da idi  ty k chertu so svoej lyubov'yu. U menya  takih lyubveobil'nyh  tut
tyshcha! Kakaya k chertu lyubov', ty ne vidish', chto delaetsya?
     -  Oni  prishli vsled  za svoimi  suzhenymi,  chto  zhe  tut  pozornogo?  -
dokazyvala Vika.
     Pobedivshij  v vojne  Sovetskij Soyuz v  kachestve  usloviya  loyal'nosti  k
byvshej  germanskoj kolonii potreboval  ot  Bel'gii, kak  i  ot drugih stran,
sodejstviya v poiske i organizacii departacii na rodinu sovetskih grazhdan, po
kakim  libo  prichinam  ostavshimsya  na  chuzhoj  territorii.  Poskol'ku  strany
antigitlerovskoj koalicii uzhe imeli podobnoe soglashenie, soglasie Bel'gii na
podobnye dejstviya bylo chisto nominal'nym.
     Ih  s  ZHakom dostavili v zhandarmeriyu pryamo s vokzala.  Ottuda, otpustiv
ZHaka,  Viku  preprovodili  v  etu  samuyu  shkolu.  Tam,  vidimo,  v  kabinete
direktora, i besedoval s nej etot lysyj. ZHak prorvalsya v kabinet, kricha, chto
eto ego zhena.
     Poddavshijsya ego ubeditel'nomu,  zvuchashchemu po-russki  na ves' koridor "ya
ee lyublyu",  lysyj  prikazal  vpustit'  i ego. I  teper',  tycha v  grud' ZHaka
dlinnym  prozrachnym ebonitovym perom, on ob座asnyal Vike, chto etot chelovek  ee
poshlet na vse chetyre storony rovno cherez nedelyu.
     - Oni za nas rabotu vypolnyayut, - gnusavil on, -  po vyyavleniyu takih vot
otchepenok!  Nu,  i  spasibo. Popol'zovalis'  i  hvatit. Koroche,  Sorina,  vy
pobudete  tut do vyyasneniya, a potom my perevezem vas  v  Soyuz, tam vyyasneniya
prodolzhim. V rodnyh penatah lagerya dlya vas uzhe otkryli svoi vorota.
     - Vy .... vy lysyj! - kriknula Vika i prizhalas' k ZHaku.
     Ih rasstashchili i Viku otpravili naverh.
     I  teper'  ona,  kak  rebenok,  kotorogo  nedavno  otdali  v  internat,
oborachivalas' na kazhdyj  skrip dverej.  A  dveri byli prozrachnye, i v nih za
etu nedelyu  voshlo gorazdo  men'she  bel'gijskih  parnej, chem zdes' nahodilos'
russkih devchonok.
     Viku  oskorblyalo prisutstvie  v odnoj komnate  s  nimi. "YA ne mogu, kak
vse, zhit' v neuverennosti, ya ne mogu zhit' s mysl'yu o tom, chto ya obmanuta, ne
mogu!" Ona  zakryvala ushi ladonyami, chtoby tol'ko  ne slyshat' zvukov  dverej,
skripa   polovic  i  razgovorov  devushek.   Byli  zdes'  i  takie,   kotorye
dejstvitel'no ne zhelali vozvrashchat'sya na rodinu i bel'gijskie  parni byli dlya
nih lish' sredstvom. No takih bylo malo.
     I  razve ona  ne hotela  uvidet'  svoyu  zemlyu,  vyyasnit', chto  stalo  s
rodnymi? No kak mozhno  bylo soedinit' zemlyu, na kotoroj vyrosla, i zemlyu, na
kotoroj zhil ee ZHak?
     Ona predstavlyala,  chto  ee  sosedki dumayut  v  eto vremya  o tom zhe,  im
prihodyat te zhe myasli, i eto besilo Viku.
     V osnovnom oni byli  takimi zhe poteryannymi det'mi, kotorye zhdali, kogda
za nimi pridut!  No Vike  pretili  devich'i razgovory ob ih  izbrannikah, ona
lezhala  na topchane i proveryala po svoej pamyati: ne bylo li v povedenii  ZHaka
chego-to, chto teper' moglo dat' osnovaniya somnevat'sya v ego lyubvi...
     Kogda  ee vyzvali  s veshchami k  nachal'niku, pered glazami  Viki proplyli
kartiny detstva, gody zatocheniya v lagere, vse vstrechi s ZHakom na ploshchadke, -
kak pered glazami umirayushchego cheloveka proplyvaet vsya ego zhizn'. Kak mnogo  i
kak malo eshche bylo v etoj zhizni! Ej pochudilos', chto ee otpravlyayut iz Bel'gii.

     - Prohodite, prohodite,  -  Barbara vtyanula za ruku v prihozhuyu devushku,
ochen' krasivuyu, slovno vyrezanuyu iz  cel'nogo kuska buka, smugluyu, ulybchivuyu
i ochen' vzvolnovannuyu devushku, - Vy podruga ZHaka?
     Devushka staralas' ne zaplakat', no vidya, chto dazhe surovogo vida chelovek
v  dlinnom   bordovom  halate,  chasto  morgaet,   sovsem  razmyakla.  ZHenshchina
prislonilas' shchekoj k plechu syna i pocelovala ego. Potom ona protyanula ruku k
Vike i prityanula ee za plechi. Tak oni i stoyali neskol'ko minut.
     Tol'ko  pod  utro  vernuvshis',  |lizabet  obnaruzhila  v  svoej  posteli
neznakomuyu princessu, fayansovoe lichiko kotoroj  blednelo na ee  podushke v ee
posteli. |lizabet ulybnulas' i poshla v stolovuyu, tam tozhe stoyal divan.

     Dobraya Katarina, kotoroj sovsem, kak okazalos', ne shla hudoba, rabotala
po-prezhnemu kons容rzhkoj i osvedomitel'nicej.
     Policejskij prishel na vtoroj den' prebyvaniya  Viki v dome Smejtsov.  On
potreboval, chtoby YAkob i ego gost'ya yavilis' v policiyu v techenie dnya, to est'
nemedlenno  i oformili dokumenty. CHto kasalos' YAkoba  - ego  dokumenty  byli
legko vosstanovimy, tak kak  nemcam nekuda bylo vesti  svoi arhivy,  i dos'e
YAkoba Smejtsa podzhidalo ego vozvrashcheniya iz dobrovol'nogo trudovogo lagerya, a
devushku iz SSSR zhdala gostevaya viza na tri mesyaca. Tak ob座asnil policejskij.

     ...  Poezd shel tak plavno, slovno ego tolkal szadi kto-to bystronogij i
lovkij. Viktoriya vstavala rano - bez pyatnadcati pyat' - davnishnyaya privychka...
     Ona  umylas' i  dolgo stoyala v tihom pustom koridore, gde gorela tol'ko
odna lampochka vozle kupe provodnicy.
     Ona  snova   razrazilas'  vospominaniyami   o  tom,  slozhnom,  no  takom
schastlivom vremeni, kogda  oni  s ZHakom, iznyvaya  ot lyubvi i  vlecheniya  drug
drugu, zhili pod odnoj kryshej, no ne byli muzhem i zhenoj.

     |liz bystro vzyala v  oborot etu  dikuyu russkuyu,  cherezchur uzh skovannuyu,
sharahayushchuyusya ot flamandskoj  rechi i  voobshche ot  lyubogo shoroha.  Vika bol'shej
chast'yu provodila  vremya v komnate  |liz, kotoruyu vremenno otdali gost'e,  no
dnem,  kogda v dome  ostavalas' odna Barbara,  ona  vyhodila  i  prinimalas'
potihon'ku, vkradchivo,  a potom, vidya, chto ee ne ostanavlivayut, vse azartnee
i  azartnee  ubirat'sya  i gotovit'. Ona svarila im ukrainskij  borshch.  Varevo
imelo uspeh!
     Barbara i  sama ne mogla ponyat', pochemu ne revnuet syna k etoj devushke.
Pravda, ZHak i Viktoriya ne proyavlyali chuvstv na lyudyah,  no ostavat'sya  naedine
im dovodilos' tol'ko na progulkah.
     Vskore  Viktoriya voshla v  hozyajstvennyj razh  i  provodila na  kuhne vse
svobodnoe vremya. Po vecheram posle uzhina - solyanki ili pel'menej - Vika shla s
|lizabet v ih obshchuyu komnatu i pytalas' razgovarivat' po-flamandski. Tol'ko s
veseloj shustroj sestrichkoj ZHaka  ona ne stesnyalas' proiznosit'  v nos zvuki,
neudobno zagibat' yazyk i proizvodit' na svet nechto, oboznachavshee yavleniya ili
predmety mira, kotorye tak hotelos' nazyvat' prosto "krovat'" ili "nebo".
     V  policii  ej skazali,  chto uchityvaya  obstoyatel'stva,  mogut  vremenno
zaregistrirovat' ee  v Antverpene i dazhe  uskorit'  oformlenie  v  sovetskom
konsul'stve  ee dokumentov, hot' kakogo-to udostovereniya lichnosti - v ideale
zagranichnogo  pasporta.   V   uglu  odnoj   iz  komnat   etogo  odnoetazhnogo
otdel'nostoyashchego  policejskogo  uchastka,   pomimo  pasportistki,   komissara
municipaliteta i perevodchika sidel eshche tot zhe chelovek, kotoryj doprashival ee
v  shkole, tol'ko uzhe v shlyape i demonstrativno chital gazetu, perekinuv nogu v
shirokoj shtanine na nogu. Vika  zametila, chto on vnimatel'no slushaet, chto ona
rasskazyvaet  o  nemeckom lagere,  o svoej prezhnej zhizni, i  posmatrivaet na
nee.
     Ona   govorila   po-russki,  muzhchina,  sidevshij  mezhdu  nej  i  stolom,
perevodil, naklonyayas' to k Vike, to k komissaru.
     Neozhidanno,  na tom meste, kogda Vika rasskazyvala uzhe ob osvobozhdenii,
tot chelovek, chto sidel v uglu, slozhil, smyal  pochti, gazetu i vstal. On sboku
podoshel k stolu i upersya v nego kulakami.
     -  A  ty  lzhesh',  frau  Viktoriya  Sorina.   Ty  ved'  i  ne  sobiralas'
vozvrashchat'sya  domoj  v  Soyuz  SSR?  V  tu  stranu,  kotoraya tebya  vyrastila,
vykormila, dala obrazovanie!
     Viktoriya  nedoumenno  pozhala  plechami.  Ona  davno  ne  slyshala   stol'
pravil'noj - kak u diktora - russkoj rechi.
     - Ty, eshche nahodyas' v lagere, prisluzhivaya fashistam, ponyala, skol' opasno
tvoe polozhenie. Ved' vy rabotali na pobedu Germanii, ne tak li?
     - YA rabotala radi togo, chtoby dozhit' do pobedy moej  rodiny! - otvetila
Vika.
     Moroz po kozhe probegal. Ona vdrug vspomnila, chto ZHaka ne vpustili, i ej
zahotelos'  bezhat' k nemu i prosit' zashchity.  "Dat' by tebe  po morde! - chut'
bylo ne skazala ona, - CHto ty znaesh'?!"
     - Ty, suka, rodinu  prodala! Ty  im bomby delala! A  etimi bombami tvoyu
hatu razbombili, i otca tvoego ubili na fronte tvoimi bombami!
     Viku  rezanulo po serdcu ostrym lezviem, takim posle kotorogo i razreza
ne zametno,  a potom vse rassypaet'sya v drebezgi, kak u fokusnika.  Tak i ee
serdce razbilos' togda, omrachen byl prazdnik.
     - YA rodinu ne predavala! A vy nepravdu govorite!
     -  Gospoda,  -  vmeshalsya  perevodchik  i  obratilsya  k  Viktorii  ves'ma
sochuvstvennym tonom, -  gospodin  komissar imeet  skazat', chto u nego bol'she
net k vam voprosov. Vy mozhete  byt'  svobodny, no  pozhalujsta, yavlyajtes'  po
pervomu zhe trebovaniyu.  V lyubom  sluchae,  gotov'tes'  k  ot容zdu. Tri mesyaca
proletyat bystro. My ne smozhem vas derzhat' bol'she.
     - My smozhem, - nedovol'no brosil nepredstavivshijsya  sotrudnik sovetskih
organov.

     ...  Doroga sovsem  ne  utomlyala  ee. Ona ostavila  svoih domochadcev  v
Bel'gii, vernee  ni YAkob,  ni deti ne poehali s nej. Il'ina udivilo eto. On,
otyskavshij  ee  stanicu,  ee dom,  ozhidal,  chto vse  deti  Viktorii  zahotyat
priehat' na rodinu svoej materi. No net, oni, konechno, hoteli ehat'. Pravda,
o  detyah  v  pervuyu  poezdku  rech'  ne  stoyala.  Vse  taki strana  Sovetov -
nepredskazuemaya  strana,  neizvestno, kak  vstretit,  kak otpustit,  da i ne
berut detej v razvedku. Dazhe vzroslyh detej.
     A YAkob  sobiralsya,  on  podgotovil svoi  veshchi  i  kupil  bilet. Oformil
pasport, vizu i priehal vmeste s nej, s Viktoriej na vokzal.
     Viktoriya potoraplivala ego s  utra, a ZHak tol'ko ulybalsya. Oni vstali u
svoego vagona i tut ZHak, mudryj ZHak skazal:
     - YA ne edu s toboj, rodnaya.
     Tol'ko  tut ona  zametila,  chto v ego ruke  tol'ko  ee  bol'shaya zelenaya
sumka.
     - Gde tvoi veshchi? - ozadachenno sprosila ona, - Ty  ne edesh'? CHto znachit,
ty ne edesh', ty ne hochesh'? Ty revnuesh'? K Rossii?
     - Ty horosho znaesh', chto eto ne tak,  prosto ... kak tebe ob座asnit', eto
- tvoe  vozvrashchenie. |to tvoya  zemlya, po  kotoroj ty  pojdesh'  i  ty  dolzhna
uslyshat' kazhdyj svoj shag po etoj zemle. Ty dolzhna nasladit'sya tem,  chto tebe
vernut, odnoj tebe.
     - No ty mozhesh' poradovat'sya so mnoj i za menya.
     - YA rad, no ya ne  stanu  vmeshivat'sya  v tvoj  pervyj razgovor  so svoej
zemlej. Vkusi eto  schast'e spolna.  YA poedu sledom, my vse  priedem v drugoj
raz.

     Ona ne  sovsem ponyala ego postupok.  No teper', glyadya na proletayushchuyu  v
okne prirodu srednerusskoj polosy, pochuvstvovala, chto on byl prav: kakoe ona
sejchas ispytyvala upoenie  utrennimi polyami i pereleskami, tumannym  mlekom,
razlitym  v nizinah,  neob座atnost'yu etoj  velichavoj  prirody,  otdyhayushchej  v
pervyh luchah voshodyashchego solnca.

     Viktoriyu svela s  uma Moskva. Takogo ogromnogo, suetnogo megapolisa ona
eshche ne videla, hotya i pobyvala uzhe s vystavkami v Anglii, Germanii i Italii.
Net,  eto   bylo   nechto   inoe,   nechto  neob座asnimo   shchemyashchee,   ponyatnoe,
vozdejstvuyushchee na geneticheskuyu pamyat'.  Azarov vodil ee v  gosti k  strannym
lyudyam,   kotorye  pomimo   bogemnoj  veli  odnovremenno  zhizn'  otshel'nikov,
podpol'shchikov i prorokov odnovremenno. |to moglo byt' tol'ko v Moskve, tam na
CHistyh prudah, v  nevysokih staryh kvartalah. Vika ponimala o chem oni sporyat
i  videla, chto oni beseduyut obo vsem  na svete ne potomu, chto teper' mozhno i
ne  strashno, a kak raz ottogo, chto strashno i chto  nel'zya.  I  ona vse  vremya
oglyadyvalas' na  ulicah, a v gostinice posmatrivala  na telefon, pro kotoryj
vse ee znakomye govorili, chto ego proslushivayut.
     Ona  sebya-to stala oshchushchat' bol'shej patriotkoj, chem tot  sotrudnik NKVD,
kotoryj prishel v kvartiru  Smejtsov togda v avguste  sorok  pyatogo, nakanune
poslednego dnya - zakanchivalsya srok ee prebyvaniya v Bel'gii.

     Oni ne stali zahodit' v kvartiru.
     - Viktor'ya, - kriknula Barbara, uhodya na kuhnyu, - tebya hotyat videt' eti
gospoda.
     Vika  za tri mesyaca  dovol'no mnogo slov vyuchila po-flamandski, no poka
ne ponimala svyaznuyu rech'. V dveryah stoyali troe: komissar, perevodchik i etot,
v shirokih shtanah.
     -  Viktoriya Sorina, -  skazal policejskij,  sveryayas'  s bumazhkoj, - vam
nadlezhit v techenie  dvadcati  chetyreh chasov  pokinut'  Bel'giyu. Vy podlezhite
departacii v Sovetskij Soyuz. |tot gospodin iz sovetskogo konsul'stva lyubezno
soglasilsya vas soprovodit'.
     - Stojte, stojte, - iz-za spiny  Viki voskliknul ZHak, -  Papa, ne derzhi
menya. Vy, naskol'ko ya  pomnyu, vyzyvali Viktoriyu v  municipal'nyj komissariat
policii  pyatnadcatogo iyunya? Vy dali tri mesyaca?  Tak pochemu  zhe vy prihodite
dvenadcatogo?
     - Da potomu chto, molodoj vy chelovek, chto yuridicheski - v mesyace tridcat'
dnej i poluchaetsya -  v iyule i  v avguste po  odnomu  dnyu  idut v zachet  etih
devyanosta dnej. Vot i schitajte.
     - YA schitayu, gospoda, schitayu, - ZHak dergal plecho Viki, a drugoj pyaternej
vzvolnovanno vonzalsya  v svoi  volosy,  -  poluchaetsya trinadcatoe  sentyabrya.
Tri-nad-ca-toe!
     -  Poslushajte,  molodoj  chelovek, -  ustalo vymolvil  perevodchik, -  vy
sejchas nachnete o chinovnikah  i o teh trudnostyah, kotorye  vy preodoleli,  no
poverte, takov zakon i den' ili dva nichego ne reshat.
     - Peredajte  vashemu nachal'niku, - tknul  pal'cem  ZHak,  - chto  zakon  v
dannom sluchae rasprostranyaetsya na vseh. Do svidaniya, gospoda. Vika, zakryvaj
dver'.
     - Postojte, poslushajte...
     -  Prihodite,  kogda istekut vashi  devyanosto  dnej  -  devyanosto  dnej,
kotorye otpushcheny v etoj strane na schast'e!
     Poka   ZHak   vykrikival   vse   eto,   neskol'ko   raz   priotkryvalis'
protivopolozhnaya dver'  na lestnichnoj  kletke, a chelovek v  shtatskom nastyrno
smotrel  na  Viku.  V  konce  koncov,  on ustalo  vzdohnul i  zanes nogu nad
porogom, no perevodchik priderzhal ego.
     - Nel'zya, vy zhe  vidite, vas ne vpuskayut dobrovol'no. Uzhe pozdnij vecher
i uzhe net naci.
     CHelovek dernul chelyust'yu i progovoril skvoz' zuby:
     - Kolyma po tebe plachet,  suchka.  A ty ne  pyal'sya na  menya, - brosil on
perevodchiku,  -  |ta shlyuha  u menya  eshche otrabotaet na lesopovale  dolg pered
rodinoj.  Sgnoyu  tebya,  gnida.  YA vsyu vojnu proshel,  poka ty  za  fashistskij
harch'...
     Poshchechina  prozvuchala  na  ves'  lestnichnyj  stoyak. Vika hlopnula dver'yu
pered nosom etogo raz座arennogo byka.

     Kak oni prozhili eti tri mesyaca? Da tak, chto tol'ko sejchas i vspomnili o
tom,  chto  zavtra  trinadcatoe.  Vika  letala po gorodu, Barbara sdelala  ej
podarok - nebol'shaya  summa deneg byla  potrachena na plat'ya, a |liz,  dobraya,
zaputavshayasya  v lyubvi, |lizabet podarila ej pen'yuar, preduprediv, chto  darit
ego na  vremya i tol'ko radi brata: dolzhna  zhe  devushka  vyglyadet' krasivoj v
posteli. No spala-to ona teper' bok o bok s Vikoj, v ee komnatu vnesli divan
iz gostinoj.  Da  i ne mogla  Vika podumat' o blizosti s chelovekom,  kotoryj
stal dlya nee celym mirom.
     Oni ezdili  na  more.  More v sentyabre bylo  holodnym,  krasivye valuny
lezhali  po  vsemu ust'yu  SHel'dy, v zavodyah i  zalivah.  Pravda, i  rzhaveyushchih
korablej i samoletov nemalo chernelo po beregu.
     -  Ty menya lyubish'? - sprashival  ZHak  i govoril  po-russki, - A ya  teb'ya
lyublyu.
     - Lyublyu, - krichala Vika, - udarenie na vtorom sloge, "Lyub-lyu-lyu-lyu-lyu!"
     I  ona nosilas'  po beregu, kak  pervobytnyj chelovek, padala  razbivala
lodyzhki i snova neslas' vroven' stihii, i  kazalos' ej,  chto  ona tol'ko chto
byla sozdana Bogom i planetu etu Bog sozdal tozhe dlya nee.

     ZHak  ne  mog  ustroit'sya  v  prezhnij  salon,  po  prichine  ego  polnogo
otsutstviya: v trotuar ryadom s vitrinoj popala  aviacionnaya bomba anglichan, i
salona, kak i vsego ugla, vyhodyashchego na ploshchad' svyatogo Pavla ne stalo.
     Vernuvsheesya iz dolgoj opaly staroe bel'gijskoe pravitel'stvo vyrabotalo
ryad sobstvennyh mer po podderzhaniyu zhiznennogo urovnya  naseleniya, narashchivaniyu
proizvodstvennogo  potenciala  i  zapusku  rynochnyh mehanizmov,  razrushennyh
vojnoj.
     Pervoocherednoj  zadachej  postvoennoj  ekonomiki bylo  zapolnenie  rynka
neobhodimymi  naseleniyu  tovarami, odnovremenno  vozvrat iz  SHvejcarii  togo
zolotogo zapasa,  kotoryj  udalos' spasti.  Lyudyam  nuzhny byli den'gi, prichem
obespechennye tovarami pervoj  neobhodimosti.  Poetomu prem'er-ministr  i ego
kabinet razrabotali  programmu social'nogo obespecheniya, garantiruyushchuyu kazhdoj
sem'e,  postradavshej v  gody vojny  - razlichnye posobiya i  vyplaty, otdel'no
predusmatrivalas' politika, napravlennaya na pooshchrenie semej, imeyushchih detej.
     Lyudi, kotorye ne mogli najti  rabotu ili ostalis' bez doma, bez sredstv
k sushchestvovaniyu,  mogli raschityvat' na kompensaciyu  ot  gosudarstva.  Speshno
sozdavalis' novye rabochie mesta na vosstanovlennyh proizvodstvah, pooshchryalis'
ob容dineniya melkih proizvodstv v koncorciumy i soyuzy.
     ZHaku  prishlos' vystaivat' dolgie utrennie ocheredi na birzhe, no  v konce
koncov,  staryj  otcovskij   vrach   porekomendoval   ZHaka   svoemu   lichnomu
parikmaheru.  Tot tol'ko nachinal sozdavat' sobstvennyj salon, i dal soglasie
na budushchee. ZHak reshil podozhdat' imenno eto mesto.
     Vika  chuvstvovala polnuyu  neustranimuyu nelovkost' pered  Barbaroj. Mat'
ZHaka  smotrela na  nee tak,  kak  budto  Viktoriya  byla  na  sed'mom  mesyace
beremennosti i  trebovala ot ee ZHaka  zhenit'sya. Vika  vstavala na ee mesto i
ponimala, chto ona byla s neba upavshej nahlebnicej. ZHak tol'ko podshuchival nad
neyu, govorya, chto ego mama bez boya ne otdast.
     Na  samom  zhe  dele,  Barbara  ne  dumala  o  zatratah,  ona razuchilas'
ekonomit' vo vremya vojny. Da-da, posle takoj nelegkoj zhizni i  goloda, posle
dlitel'nogo  perioda strozhajshej  ekonomii na  vsem, nekotorye lyudi otpuskayut
svoi zhelaniya na volyu, starayas' zhit' segodnyashnim dnem.
     No ne tol'ko  poetomu Barbara  ne  dumala  o  cene,  kotoruyu nuzhno bylo
zaplatit'  za schast'e syna:  schast'e syna  bylo bescenno. Ona  ne  staralas'
polyubit' Viku radi syna, prosto ona videla, chto eta russkaya devochka, kotoraya
i  prikosnut'sya k  nemu  boitsya,  i est' chast'  ee syna,  potomu chto Barbara
videla te moshchnye sily, svyazyvayushchie etih detej.
     Na  ee  glazah proishodilo  rozhdenie svyazej,  na kotoryh  mozhet ustoyat'
molodaya lyubov'.

     VECHNAYA MUDROSTX

     -  Vy   ranen'ko  vsparhnuli,  -   muzhchina  sproson'ya   byl  pohozh   na
vzlohmachennogo leshego, - sejchas pojdu pokuryu i budem  zavtrakat'. |to  chto u
nas?
     Oni proezzhali gorod.
     - Borisoglebsk, - konstatiroval muzhchina, -  ya tut v strashnom boyu pervyj
orden zavoeval. Rukopashnyj byl boj, von ono kak!
     - Vy chasto ezdite v Moskvu?
     - Ne, - otmahnulsya on, - Poberegi Bozhe,  no ya  Viktoriya Vasil'evna, etu
vsyu dorogu svoimi nozhen'kami protopal, tak chto vot ono chto...
     Muzhchina ushel v tualetnuyu komnatu, a Viktoriya smotrela emu vsled, podnyav
brovi, i lish' cherez minutu ponyala, chto eto - chelovek iz ee proshloj zhizni...
     -  Nu, chto zhe  davajte  znakomit'sya, - skazal on,  vernuvshis' v kupe  s
polotencem na pleche,  posvezhevshij, vrode by i vypryamivshijsya, pomolodevshij, -
Plahov Ivan Petrovich, direktor shkoly v stanice Otradokubanskoj.
     "Zdravstvujte! Zdravstvujte! dorogoj  uchitel'  risovaniya! Skol'ko  raz,
stoya za  mol'bertom, v  institute zhivopisi,  na eskizah v  masterskoj u Polya
Vante, v Korolevskoj akademii  hudozhestv, v  luchshih  muzeyah pered  kartinami
velikih flamandcev, na vystavkah v stolicah mira, ya vspominala vas. I ponyala
ya tol'ko mnogo pozzhe,  chto lish' lyubov'  rozhdaet iskusstvo! |to cherez  pervuyu
strast'  k  vashemu  muzhskomu   prisutstviyu  v  moej  yunosti,  ya   proniklas'
volshebstvom krasok, ya  stala tvorcom.  Lish'  lyubov'  moego ZHaka  pomogla mne
odolet' pyatnadcat' let uchenij zhivopisi. Ego samootverzhennost'. I teper' vasha
uchenica stoit s nimi, s bol'shimi hudozhnikami mira, esli ne v odnom ryadu, tak
v  odnom  cehu.  I  eto  - uchenica  prostogo sel'skogo  uchitelya risovaniya iz
stanicy Temirgoevskoj. "
     - YA budu vas risovat', Ivan Petrovich! Vot uvidite, ya vas tak narisuyu!
     - Uznala! Devochka!
     Staryj  soldat surovo poglyadel na  zhenshchinu, sidevshuyu  pered  nej, potom
obmyak i suetlivo polez za polku k  veshalke, odel pidzhak, zvyaknuv neskol'kimi
ordenami.
     - A my naslyshany o vas.
     Ivan Petrovich sovsem stushevalsya i eshche dolgo ne mog uspokoit'sya i nachat'
besedu.
     - YA vas ne uznala, - priznalas' Viktoriya, - vy ne serdites'?
     On pozhal plechom. Zadal glavnyj vopros:
     - CHego zhe serdit'sya. CHto zhe ty na rodinu-to ne vozvernulas', Vika?
     - YA  vstretila cheloveka,  kotorogo  polyubila, teper' on moj  muzh. U nas
chetvero detej!
     - |va!  -  Petrovich  pochesal  v  zatylke, on sovsem  ne  byl  pohozh  na
direktora hudozhestvennoj shkoly, - A  ya dumal, mozhet chego v lagere... Tak eto
zh delo dobre, raz tak, to i predlagayu otmetit' vstrechu krepkim goryachitel'nym
napitkom - chaem krasnodarskim!
     On sbegal za kipyatkom,  toroplivo postavil stakany v podstakannikah  na
stol, poderzhalsya za uho i stal sprashivat' dal'she.
     - A vot k primeru, muzh-to u tebya kto, nemec?
     - Bel'giec. On byl so mnoj vmeste v lagere, tol'ko v sosednem.
     - Bel'giya vrode byla okkupirovana nemcem eshche do vojny, do nashej. Tak on
sluzhil tam ili sidel?
     - Sidel, - Viktoriya ulybnulas' pytlivomu stariku,  - A v osnovnom stoyal
u zabora i na menya smotrel, a ya na nego.
     - A  vy v Bel'gii pryamo  tak i  zhivete? Kvartiru  dali?  Na stol'kih-to
detej? Ty ne obizhajsya  moim  rassprosam,  potomu chto  nam,  starikam,  takoe
sobytie - s inostrankoj pogovorit', ya teper' svoej staruhe kak neprochitannaya
kniga, ona, rot otkryv, menya slushat' budet, ya i bel'gijka  - v odnom kupe za
chaepitiem!
     Vika podperla rukoj shcheku i lyubovalas' etim  prostym otkrytym chelovekom,
kotoryj ne skryval opaski  svoej  po povodu ee zhizni  za granicej, no  slovo
"lyubov'" prinimal, kak parol', otkryvayushchij vse dveri.
     - U menya svoj dom. Snachala my s ZHakom zhili u ego  roditelej, potom ZHaku
dostalsya v upravlenie salon, on parikmaher.
     - O! Vyhodit, prostoj rabochij chelovek, - obradovalsya Plahov.
     - Potom muzh nastoyal na tom, chtoby ya poshla uchit'sya v institut.
     - |to pravil'no. |to ya odobryayu. Tolkovyj muzhik!
     - A dlya  obrazovaniya potrebovalis'  bol'shie den'gi,  i tot dom, chto ZHak
dlya nas postroil sam, nanyav rabochih...
     - ...shabashnikov...
     - da, my prodali, chtoby menya obrazovyvat'.
     -  Vot on ves' sekret socializ'ma, -  stuknul starichok  po stolu,  - ot
kazhdogo  po sposobnostyam,  kazhdomu  po trudu.  Hochesh', idi uchis'  besplatno,
hochesh', ne daj Bog, bolej, nikto tebe slova ne skazhet. A skoro budet voobshche:
ot kazhnogo po sposobnostyam, a vot uzh kazhdomu-to po nuzhde.
     On slovno zhelal vyzvat' Viktoriyu na  spor o priemushchestvah socializma  i
kapitalizma, i uzhe zaranee staralsya v tom spore pobedit'.
     - Vot ty, k primeru, nebos' ne rabotaesh'?
     - Rabotayu. YA zhe vyuchilas', Ivan Petrovich.
     - S chetyr'mya-to detyami, - ne poveril Plahov.
     - U menya svoya masterskaya, a s det'mi pomogaet ZHak, moj muzh.
     -  Muzhik  u tebya, chto  nado, eto my vyyasnili,  a  kak  zhe  tebe-to  tam
prihoditsya, rabotat' zastavlyayut? - zashel on  s drugogo boka, - ili on boitsya
tvoego vliyaniya na rebyatishek?
     Viktoriya rassmeyalas'.
     - Detishki uzh  vzroslye:  starshemu dvadcat' pyat',  mladshej chetyrnadcat'.
Tut  uzh nikto ne povliyaet.  A rabotat' menya ne zastavlyayut. YA sama ne mogu ne
rabotat', eto moe prizvanie - prizvanie svyshe!
     - |to chto zhe za rabota takaya? - udivilsya Plahov.
     - YA hudozhnica, ya risuyu kartiny i ezzhu  s  nimi po vsemu svetu. Tak chto,
nizkij poklon vam, Ivan Petrovich.
     Starik  pokachal  golovoj,  prinimaya blagodarnost'. Potom prokashlyalsya  i
skazal:
     - YA vot, Vika, v  rono soglasuyu, mozhet, vystupish' u nas pered rebyatami,
im polezno, a mne - pochet i uvazhenie...


     ...ZHak  metalsya po kvartire, kak  uzhalennyj, potom zapersya  v kabinete.
Vika sidela na kuhne, slozhiv na kolenyah ruki, perevarivala ugrozy gebeshnika.
Barbara, |liz i Hendrik sobralis' v stolovoj.
     - CHto on krichal? - sprosila Barbara, - CHto nado etomu russkomu?
     - Policejskij  zhe skazal,  mama, zavtra  istekaet srok prebyvaniya nashej
Viki v  Bel'gii.  A etot hryak  kazhetsya  obeshchal  Vike  pokazat',  gde  zimuyut
laplandsike oleni.
     -  Ee  zhdet  nakazanie, -  podtverdil Hendrik, -  To,  chto govoryat  pro
rossijskie poryadki v nashih  gazetah, ne vydumka. Stalin mozhet otpravit' ee v
Sibir'.
     -   Bozhe,  kakoj  uzhas,  -   vsplesnula  rukami  Barbara,  ochevidno  ne
predstavlyaya, o chem govorit muzh, no vozmushchayas' samoj veroyatnosti nakazaniya, -
Za chto?
     -  Za to, chto  ona polyubila  inostranca, - rezyumirovala |liza,  - Vy ne
ponimaete, chto nado chto-to delat'? Ne lomajte ZHaku vsyu zhizn'!
     Roditeli ne ozhidali ot docheri takogo strannogo nameka, razve oni lomayut
emu zhizn'? CHto ot nih-to zavisit?
     - I potom, ona ne katolichka, - pozhala plechom Barbara.
     V eto vremya v komnatu  voshel ZHak.  On zasunul ruki v karmany bryuk pochti
po lokot', tak i buhnulsya na koleni, ne vynimaya ruk, opustiv golovu.
     - Ty chto, synok? Vstan'!
     - YA ne stanu bez nee zhit'...
     U Hendrika zachesalas' ruka.
     - Kak ty mozhesh' govorit' materi takoe!
     No  Barbara smotrela na syna  i lihoradochno iskala slova, vyhod iskala,
spasenie  dlya  syna  i  ponimala,  chto  spasenie  eto -  sidit  sejchas  odna
odineshen'ka na kuhne i boitsya ih resheniya.
     - On - tvoj syn, dorogoj, on - takzhe otchayanno lyubit i gotov na vse. CHto
zhe iz togo, chto on govorit ob etom vsluh.
     - Podnimis' i syad', - prikazal otec i vydvinul stul  dlya syna, - CHto ty
hochesh', pomimo suicida?
     - Ty znaesh'. Esli my obvenchaemsya, ee nikto ne tronet.
     -  Kak  eto malo  - zhenit'sya tol'ko,  chtoby ona  ostalas'  v  strane, -
zametila |lizabet.
     - Pomolchi, - snova brosil otec, no ZHak perebil ego:
     - Ty ne prava,  |liz. YA vsegda znal, chto lyublyu Viku, no ya tol'ko sejchas
uznal,  naskol'ko ona  mne doroga,  ya sidel i dumal, ya predstavlyal  i ne mog
predstavit' zhizn'  bez nee.  Bog  uzhe vse reshil  i davno nametil:  ona  byla
sozdana dlya menya, pochemu zhe my dolzhny pozvolyat' im uvezti ee?
     -  Nu, kstati, Bog nichego  ne govoril  ob etom  nam s otcom, - zametila
Barbara.
     - Konechno, ved' nam prochistili ushi lagernye nadzirateli, mama.
     Barbara potupilas', dolgaya  pauza zavisla nad stolom,  ZHak posmotrel  v
protivopolozhnye okna. Tam bylo temno. Barbara podnyalas' i vyshla iz komnaty.
     Ona podoshla k Vike, vse eshche sidyashchej v bol'shoj kuhne, na taburete.
     - Viktoriya. Moj syn hochet na  tebe zhenit'sya i on prosil nas ob  etom, -
skazala  ona  po-flamandski,  - YA ponimayu ego. My vse ponimaem ego. My hotim
emu schast'ya, da i protiv tvoego schast'ya nichego ne imeem. Ty ponimaesh' menya?
     Vika kivnula. Ona vse ponimala po tonu.
     -  Ty hozyajstvennaya,  i  ty  zabotlivaya. Ty skromna  i u  tebya neplohie
manery,  mozhet byt', vy i smogli by  byt' horoshej paroj.  No,  ochevidno, dlya
tebya, kak  i  dlya nas  okazhetsya nepreodolimym voprosom vopros tvoej very. Ne
otvechaj  mne  sejchas! YA znayu, vy tam v  Sovetskom Soyuze vse neveruyushchie, no v
tebe,  v  tvoej  krovi vse ravno -  drugaya vera, a po suti drugaya religiya  -
drugaya zhiznennaya tradiciya, otlichnaya ot nashej.  |to ochen' bol'shoj bar'er. |to
ne  prosto  otlichie  v  krestnom  znamenii,  v   spiske   svyatyh   i  prochih
formal'nostyah.  Ot katolicizma rozhdaetsya odin uklad i sposob mirovospriyatiya,
ot pravoslaviya - drugoj. Ne huzhe, ne luchshe, drugoj, kak  ty adaptiruesh'sya vo
Flandrii? Kak? Ved' brak  -  eto na vsyu zhizn'. Ne luchshe li sejchas otkazat'sya
ot etoj popytki, devochka?
     |liza prishla na kuhnyu i tihonechko stoyala za spinoj materi.
     - Mama, ya perevedu ej  eto na nemeckij,  a ty idi v komnatu, tebya zovet
otec.
     Barbara podzhala guby i ushla. CHerez pyat' minut hlopnula vhodnaya dver'.
     ZHak lezhal na svoej krovati nichkom, Vika vpervye voshla v etu komnatu.
     - Kto tam ushel? - sprosil ZHak.
     - A chto, esli  ya  -  ya ushla? - Vika udivilas',  chto ZHak ne  vyglyanul  v
koridor, ved' ona i vpryam' ele sderzhivalas', chtoby ne ubezhat' na ulicu - kak
zhe tyagostna byla eta noch'!
     - Net, ty ne mozhesh' menya brosit'. Inache zachem my vyzhili?
     - Da, ty prav. |to tvoj papa, Barbara skazala, chto on skoro vernetsya.
     - Kuda eto on v desyat' chasov nochi?..
     Eshche cherez polchasa Hendrik  vernulsya. Za nim v kvartiru  voshla zhenshchina v
cherno-belyh odezhdah, staraya zhenshchina, v dvizheniyah kotoroj byla uzhe zaoblachnaya
legkost'.
     - Vot, mat' Magdalina, eto nashi deti.
     Starushka ostanovilas' pered  vyshedshimi  v  prihozhuyu Vikoj  i ZHakom. Ona
posmotrela na  nih,  slovno  oni byli  narisovany  na kartine,  odobritel'no
kivnula i scepiv pal'cy na zhivote, napravilas' v gostinuyu.
     - Pust' poka pobudut v svoej komnate.
     Barbara  i  Hendrik  pospeshili  vypolnit'  ukazanie monashki i  voshli  v
gostinuyu odni, zakryv za soboj dveri.  Hendrik userdno  staralsya  ugodit' vo
vsem neveste Boga, chrezmerno vykazyvaya svoe pochtenie. On opuskal glaza pered
nej  i zhdal  povoda  pokazat'  svoyu  osvedomlennost' v  voprosah  cerkovnogo
etiketa.
     - Sadites' tozhe, - predlozhila  mat' Magdalina,  - vashu  problemu, madam
Smejts, vash muzh narisoval mne po doroge. |to pohval'no, chto vy obratilis' za
sovetom k cerkvi. CHto vas smushchaet?
     - Razlichie v vere, ona russkaya.
     - Skol'ko oni znakomy?
     - S  sorok tret'ego goda, kazhetsya. Oni oba  byli  v fashistskih lageryah.
Tam i poznakomilis'. Ona muzhestvennaya devochka.
     - U vas est' serdce? - vdrug sprosila monashka.
     Lico ee pri etom ne vydavalo ukora, ona slovno i vpryam' interesovalos',
est' li serdce u Barbary.
     -  Tak  chto  vy chuvstvuete  svoim  materinskim  serdcem,  chto  ono  vam
podskazyvaet? Lyubyat oni drug druga? Vot, k primeru, vash syn?
     - Moj mal'chik? - Barbara zadumalas', -  A  znaete,  matushka, u nego uzhe
bylo  uvlechenie.  Devushka  zhila  naprotiv,  on  byl  sovsem   drugim.  YA  ne
chuvstvovala, chto radi nee ZHak perevernet nebo i zemlyu. O, prostite, matushka.
No eto tak.
     -  Sejchas  on skazal  nam,  chto pokonchit  s  soboj...-  ugryumo  dobavil
Hendrik.
     On byl  sverhrasteryannym, glaza ego begali i vydavali ego  blagogovenie
pered pozhiloj sedovlasoj zhenshchinoj,  umudrennoj bozhestvennoj istinoj,  no  on
ponimal, chto eta noch' - reshayushchaya v zhizni ego syna, i ne mog predat' ego.
     - V nashih rukah ego schast'e, no kak opredelit', chto emu nuzhno?
     -  Prechistaya deva  Mariya!  Znaete, pochemu govoryat,  chto  Bog  edin, moi
dorogie? - sprosila mat' Magdalina, - Da potomu chto, esli by lyudej sozdavali
raznye Bozhestva, kak by mogla  vozniknut' eta lyubov'? Ona tol'ko dokazyvaet,
chto vse my deti odnogo Otca. Da Bog sozdal raznye  narody,  chtoby my videli,
kak  raznoobrazny talanty Sozdatelya  i Tvorca. I tol'ko. No esli soedinyat'sya
eti deti - bel'giec i russkaya - ne budet li eto vysshim dokazatel'stvom nashej
lyubvi i  blagodarnosti  Emu, nashego ponimaniya hotya  by  svoego  sobstvennogo
prednaznacheniya. Ih deti - vashi vnuki - stanut olicetvoreniem ih lyubvi i very
v Edinogo Boga. V  zhilah ih detej budet tech' krov' dvuh narodov, i eto budet
simvolom ob容dinyayushchej lyubvi i edinoj very. A ne grehom, pojmite!
     - No kak zhe nam byt' sejchas, matushka, zavtra ee mogut zabrat' ot nas?
     Neozhidanno mat' Magdalina vynula ruku iz shirokogo rukava svoej sutany i
posmotrela na chasiki.
     - Prihodite  v  sobor svyatogo Dominika, ya poprobuyu dogovorit'sya s otcom
Valentajnom.
     - Kogda? - ne ponyala Barbara.
     -  Gde-nibud' cherez  chas-poltora.  Nam  nuzhno  budet podgotovit'sya  i k
obryadu kreshcheniya. Cerkov' vozraduetsya svoej novoj sestre, kotoraya uzhe  proshla
stol'ko  stradanij,  chto  dusha  ee stala  chistoj, kak  dusha  novorozhdennogo.
Gotov'tes'.

     Oni voshli v starinnyj, stisnutyj so  vseh storon novymi  domami kostel,
fasad  kotorogo napomnil  Vike kamenistye predgor'ya Kavkaza. Tam nad obryvom
soyala  cerkov'  Uspeniya,  v  kotoroj kogda-to  ee babushka  Matrena Zaharovna
chitala molitvu  za spasenie vsego mira. |tot  zhe  kostel  vnutri  byl skoree
pohozh na dom: derevyannye gladkie lavki, po levoj stene - azhurnye ukrytiya dlya
prichastiya, ona uzhe zahodila v etot kostel na proshloj nedele.
     Kogda mat'  Magdalina ushla, a Hendrik poshel provodit' ee, ZHaka otoslali
v ego komnatu. Barbara bukval'no vtoknula ego tuda.
     -  U  menya kamen' s dushi spal! Syn, nadevaj samyj luchshij svoj  kostyum i
beluyu rubashku.
     - YA nichego ne ponimayu?! CHto proishodit?
     - Venchanie proishodit. Tvoe venchanie! Slushaj mamu, odevajsya.
     Vse eto bylo hot' i zhelanno, no tak neozhidanno, chto emu potrebovalsya ne
tol'ko  kostyum, chtoby  osoznat' proishodyashchee.  On eshche dolgo  sidel  v  svoej
komnate odin,  predstavlyaya, chto etoj  noch'yu  on stanet muzhem, glavoj  sem'i.
Potom on vskochil i nachal ubirat'sya v komnate. Postel' byla perevernuta vverh
tormashkami, on dostal novoe bel'e i vskore vsya ego chernaya trojka byla v puhu
i peryshkah.
     V eto vremya Barbara i  |lizabet  gotovili  nevestu. |liz  skazala Vike,
chtoby ta ne volnovalas': na  ee glazah reshayutsya vse problemy  i reshaetsya vsya
zhizn'.
     - Ved' ty etogo hochesh', sestrichka?
     Vika  glotala  slezy  i,  kak  plastilin,  poddavalas'  lepke.  Barbara
prinesla iz spal'ni svoyu svadebnuyu fatu, i  nazhala nogotkom  na konchik  nosa
|lizy:
     - Oboshel tebya bratec.
     - Nichego, my  eshche posmotrim, - ulybnulas' |liza, - Horosho  by pridumat'
buketik. A bel'e? A plat'e?
     Tak oni  kruzhilis' po vsej  kvartire sobiraya po  susekam vse beloe, chto
popadalos' im na glaza. V komnatu |liz i Viki stashchili belye zanaveski, belye
sorochki Barbary, belye lenty, dazhe beloe polotence dlya kreshcheniya.
     Vozvrativshijsya Hendrik zastal kvartiru v razobrannom sostoyanii, a  syna
voobshche v angel'skih per'yah, i poshel na balkon kurit', chtoby  ne vidit' etogo
bezobraziya. Proshel pochti chas, kogda ego pozvali.
     - My pojdem vpered, -  skazala Barbara,  natyagivaya plashch, - Vy prihodite
ne srazu.
     - Togda, - Hendrik polez v karman, - vot eto moj svadebnyj podarok.
     Na ego ladoni sverknul malen'kij zolotoj krestik, on protyanul ego Vike.
     - Voz'mi, dochka. Pust' budet tvoim. YA kupil ego eshche mesyac nazad.
     Vse posmotreli  na Hendrika,  i tol'ko teper' |liz ponyala, otkuda noch'yu
vzyalas' monashka: otec gotovilsya k ekstremal'noj situacii. Ona povisla u nego
na  shee  i pocelovala  v shcheku. Po puti  |lizabet zabezhala  v svoyu  komnatu i
prinesla korobochku - eto bylo kol'co.

     Tiho, kak  golos iz dalekogo kosmosa, donosilsya iz-pod kupola raspevnyj
golos  otca Valentajna.  Poka  Barbara i  |liz  veli  Viku  k altarnoj chasti
sobora, perelivy  organa soprovozhdali ih  shestvie. Matushka Magdalena ozhidala
ih na vozvyshenii u raspyatiya. Potom muzyka utihla i otec  Valentajn spustilsya
k nim.
     Vika radostno prinimala ritual, eto byl son, kotoryj ej ochen' nravilsya.
Vskore volosy ee byli smocheny "vodami Iordana" i otec Valentajn, pohozhij  na
vseh  katolicheskih  svyashchennikov, kruglogolovyj,  postrizhennyj pod  gorshok, s
poyaskom na kruglen'kom zhivote, prochital molitvu.
     Kogda   on   zakanchival,  Vika  pochuvstvovala,  chto  spine   ee   stalo
neobyknovenno  teplo, ona  rasslabilas' i ponyala, chto vse  eto ne son: szadi
stoyal ZHak.


     Nebo spustilos' i bystro pochernelo. |tot den'  proshel  za razgovorami s
Plahovym, kotoryj i sam pod konec utomilsya i poprosilsya otdyhat'.
     Viktorii  ne hotelos', chtoby ej rasskazyvali  o rodnyh zdes', v poezde,
hotelos' samoj vse uvidet'. Petrovich kakim-to shestym chuvstvom ponyal eto, vse
vyznaval,  kak  lyudi  v  drugih  stranah  zhivut, chem pitayutsya  i  skol'ko, k
primeru, poluchayut, mnogo li p'yut, i voobshche ... ne budet li vojny.
     Ogni prozhektorov  i signal'nyh fonarej osveshchali tesno prignannye drug k
druzhke sostavy na bol'shoj stancii.
     - Pojdu na perron, - predupredila Viktoriya, - Vam kupit' chego nibud'?
     - Ne-ne, den'gi-to tratit', - otmahnulsya starik.
     Viktoriya uzhe  ne raz vyhodila iz poezda, chtoby kupit' u torgovok - etih
bronzovyh  cvetastyh  hozyayushek -  maslenye  pirogi  s kartoshkoj  i  otvarnuyu
kukuruzu.
     Platforma byla  nizen'koj,  poezda  po  obe  storony kazalis'  mrachnymi
gigantami, gotovymi  ozhit',  zashevelit'sya. Pahlo solyarkoj. Putevoj  obhodchik
prostukival  vagonnuyu osnastku. Sosednij sostav vskore vzdrognul, fyrknul  i
vzdohnul tyazhelo  i obrechenno. Viktoriya zhevala rezinovoe testo s kartofel'noj
nachinkoj, slushala peregovory torgovok:
     - Galina, mnogo natorgovala?
     - Ta ni-i, nado na pyatyj jti, tam jshche odin moskovskij...
     - Kakaya eto stanciya? - sprosila Viktoriya v dogonku.
     - Tak  Rostov  zhe zh,  -  pokachala krasno-zelenoj  s  blestkami kosynkoj
prizemistaya zhenshchina, prodavshaya Viktorii pirozhki, - Nu, buvajte, grazhdanochka,
pobegli my narod kormit'...
     |to byl Rostov-na-Donu. To-to vstretilsya im na puti  most dlinnyushchij nad
moguchim krasavcem-ruslom, perestuki metallicheskie minut pyatnadcat' dlilis'.
     Viktoriya  vdohnula  polnoj   grud'yu  svezhij   nochnoj  vozduh,  pahnushchij
ugol'kom, kak vdyhayut zapah rodnogo doma, davno zabytyj, prinosyashchij na svoih
kryl'yah vospominaniya.
     I tol'ko tut obozhglo ee - ved' domoj edet, na rodinu. A vdrug ne primet
ee etot dom, a vdrug chuzhoj ona okazhetsya, vdrug zabyli ee, otvykli... Zashlos'
serdce, zakolyhalas' dusha, kak rechnaya glad' ot broshennogo kamnya.
     Ona vsmatrivalas'  v more  ognej proletayushchee, tayushchee  za oknom v nochnoj
mgle. Gde ona  yunost', gde okopy, gde  Nyura, devochki?.. Vse zdes', vse zhivy,
tol'ko ruku protyani. Da okamenela ruka, zatekla...

     V tu ih pervuyu noch' ona uzhe znala, chto prinadlezhit ZHaku. Ponyatie "zhena"
eshche  ne sushchestvovalo dlya  nee, no dolgie ne raskrytye eshche do konca chuvstva k
etomu molodomu, sil'nomu  muzhchine, priuchili ee k mysli, chto ona - ego chast',
sostavnaya ego zhizni, i chto vse, chto  on govorit ej - govorit ego  ustami sam
Bog.
     Ona  l'nula  k  nemu,  celuya ego,  spyashchego,  ne  mogla  nasytit'sya  ego
blizost'yu,  ego  kozhej i  ego dyhaniem, ponimaya,  chto glavnoe teper' ne  ego
blizost', a srashchivanie ee i ego sudeb v odnu.
     V dver'  zabarabanili  tak,  chto iz  golovy vyletelo srazu vse - tol'ko
uzhas, panicheskij uzhas vyrvalsya naruzhu korotkim momental'nym vzvizgom.
     - |to oni! - vzvyla ona i sela na brachnom lozhe, uhvatila pododeyal'nik i
stala  kusat' ego perednimi zubami, v dver' istericheski kolotili,  a ZHak  ne
prosypalsya. - Horosho, vy u menya poluchite!
     Ona rezko  vskochila na pol, nakinula plat'e  na  goloe telo  i  vyshla k
paradnoj dveri,  kriknuv, chtob perestali huliganit'. Iz-za dveri potrebovali
otkryt'.
     Policejskij,  tot samyj,  komissar municipaliteta, i sovetskij gebeshnik
ochen' udivilis', uvidev ee v dveryah.
     - Spite? Nazlo?! - pervym  nachal gebeshnik, - Vot i chudnen'ko. Sejchas my
tebya, prostitutka nemeckaya, sprovadim v nashi podvaly. Pogodi.
     -  Poprosite,  pozhalujsta,  hozyaev,  -  poprosil  policeskij, ostorozhno
priderzhivaya bushevavshego kollegu.
     - YA zdes', - smelo posmotrela na nego Vika.
     Barbara, zameshkavshayasya s bigudyami, i Hendrik, zavyazyvayushchij poyas halata,
ostanovilis' v otkrytyh dveryah gostinoj i zhdali, chto budet dal'she.
     - YA poproshu kogo-nibud' iz semejstva Smejts, i razreshite nam vojti.
     Vika  ne  hotela puskat'  ih, no vezhlivost' policejskogo  sdelala  svoe
delo. Ona pokazala na  dveri gostinoj i tol'ko tut  uvidela  roditelej ZHaka.
Hendrik  pokazal ej v  znak  solidarnosti i odobreniya  dve slozhennye v  uzel
ladoni.
     -  Razreshite vam predstavit', gospodin komissar,  -  zagovoril  Hendrik
po-flamandski, -  eto gospozha Viktoriya Smejts, nasha nevestka. Vot dokumenty,
oni lezhat pered vami na stole. Oznakomtes', pozhalujsta. Udostovertes' v tom,
chto vse oformleno pravil'no.
     Oni ushli, kak uhodit staya bezdomnyh sobak.
     Odnazhdy Viktoriya  videla,  kak chelovek pobedil  zverya.  Oni s  babushkoj
Matrenoj shli cherez zabroshennyj osennij sad, Vika byla moloden'koj pionerkoj,
a   babushka  predlagala   ej  yablok  narvat'  v  tom  beshoznom  sadu.  Vika
vozmushchalas', dazhe pereshla v sosednij ryad derev'ev. I vot ona uvidela ih. Oni
pokazalis' v konce togo samogo  ryada  yablon' i nadvigalis' temnoj  staej  na
Viku.  Vperedi,  kak  polozheno  u dikih sobach'ih  staj, bezhala  mos'ka,  ona
polaivala, to  naskakivaya na nevidimyh  vragov,  to  zakruglyayas'  k  vozhaku,
zaiskivaya pered  nim.  Vika zakryla  glaza, a kogda otkryla ih uvidela pryamo
pered soboj glubokij oskal  vozhaka. On stoyal  metrah v desyati, zadrav v verh
svoj tolstyj hvost. On smotrel na nee svetlo korichnevymi vodyanistymi glazami
i Vika znala, chto sejchas on ee zagryzet.
     - Zamri! - kriknula Matrena Zaharovna, - Ne dyshi!
     Vika  i tak  stoyala kak  vkopanaya. Babushka  medlenno oboshla ee i vstala
vperedi.  Devochka podumala, chto  babushka vsego  lish' hochet zagorodit' ee, no
Matrena  medlenno poplyla  na vozhaka.  Ona  ne vystavlyala  vpered  ruku,  ne
derzhala v  nej  palki, ona  prosto medlenno  shla na vozhaka, i na glazah Viki
proizoshlo chudo.  Hvost vozhaka drognul i popolz vniz, medlenno podgibayas' pod
zhivot.  Odnovremenno  on  perestal shcherit'sya i vzdrognul vsem  teom. On otvel
glaza,  povernul golovu i vsled  za  neyu sam  razvernulsya  i ryscoj, podobno
podzharomu materomu volku, zatrusil podal'she ot sil'nogo duhom cheloveka.
     Kogda  enkevedeshnik  uhodil iz kvartiry Smejtsov, on dazhe ne obernulsya.
Emu nechego bylo skazat'. CHelovecheskij duh pobedil materogo hishchnika.

     V  koridore  vagona  i v tambure stoyali muzhchiny v rabochej  promaslennoj
odezhde, a na  polu lezhali  dlinnye stal'nye truby. Pahlo zastoyavshimsya potom,
otsyrevshim tabakom i zhelezom. V kupe na verhnej polke bez matracev spali dva
rabochih. Prishlos' mirit'sya s zapahami.
     - Zavtra, chasika  v chetyre utra  vysadimsya, - uspokoil Ivan Petrovich, -
Spi, Vika, podi namayalas', ne spala ni krohi.
     - Da, da, - kivnula ta, - No kak zhe spat'? Proedem!!
     Tut zhe posle etih slov zashla provodnica.
     - Kto tut do Otradokubanskoj? Vas budit'?
     - Pozhalujsta, zaranee, za chas, esli mozhno?
     - My ne s oprezhen'em? - pointeresovalsya so znaniem dela Plahov.
     - Vy chego, dedushka? Kogda eto vy videli  poezda s operezheniem? Mozhet, v
grazhdanskuyu - bronepoezd?
     Plahov dernulsya, splyunul v suhuyu.
     - YAzvi  tebya v  pechenku,  ne  pozor'  ty  rodnuyu aviaciyu  pered mirovym
soobchestvom, Stepanida Savel'evna.
     - Vy vse shutite, Ivan Petrovich. Nu, bilety komu nuzhny?
     Ona poshla dal'she  po vagonu, pokrikivaya  na rabochih, kotoryh i bez togo
shugal brigadir, ukazyvaya na narusheniya.
     Kogda Viktoriyu smoril son,  i ona prikornula na  nerazobrannoj posteli,
tak  i  poboyavshis' pereodevat'sya  ko  snu,  sobrav vse veshchi  so stola, krome
butylki vody, v kupe zashli konduktory. Izvinenij Viktoriya kak-to ne zametila
sprosonok,  pravda,   konduktory,   osmotrev   kupe,   podtverdili:   poezd,
dejstvitel'no, ostanavlivalsya v Otradokubanskoj, i dejstvitel'no, v chetvert'
pyatogo.
     - Kak zhe ya doberus'?
     - Vstrechat'-to ne budut?
     - Ne znayut oni, ne zhdut tak skoro...
     - Pojdu-ka  kurnu, poka oko  moej sportsmenki-komsomolki nado  mnoj  ne
navislo.
     Viktoriyu   budili  eshche   neskol'ko  raz:  prishel  Plahov,  potom  stali
sobirat'sya na vyhod rabochie,  potom prishli na mesto  staryh  novye rabochie v
brezentovyh   specovkah,    prinesli   svezhij    zapah   pota,   provodnica,
preduprezhdennaya chetyrezhdy o neobhodimosti razbudit' passazhirov vtorogo kupe,
tak  i  ne  smogla  bol'she  probrat'sya  po koridoru,  zavalennomu  balkami i
instrumentom.  Krasnokozhie, hmel'nye  muzhiki  napereboj ostrili v  koridore,
pregrazhdaya ej dorogu.
     Viktoriya sela na  osvobozhdennoe  ot matraca siden'e  i ee  nachala  bit'
melkaya drozh'.
     Za  polchasa  do  stancii  ona  popytalas'  vyjti  s  sumkoj v  tambur -
ostanovka-to chetyre  minuty  -  no  vyglyanuv  v  koridor  ponyala,  chto luchshe
posidet' v kupe.
     Rabochie matyukalis' bez yuzhnorusskogo akcenta, ochevidno, byli naemnymi iz
severnyh kraev.
     Blizhe  k stancii podbegal poezd, sil'nee kolotilos' serdce, kolesa i te
otdavalis'  v  grudi  beshennymi  perestukami. Viktoriya  zastegnula molniyu na
sumke,  popravila plat'e,  ne pomyalos' li, i protisnulas' v tambur, starayas'
ne kasat'sya rabochih.  Te s  gorodskoj zaigryvat' poboyalis', da i  starik shel
sledom dyuzhe serditogo vida.
     - Ish' kakuyu podcepil, staryj, - tol'ko i usmehnulis' vsled Plahovu.
     Stanciya byla  pusta i molchaliva.  Eshche gorel belym  zhemchugom  fonar', no
nebo  uzhe blednelo svetom  novogo dnya. Plahov sprygnul so stupen'ki,  dognal
Viktoriyu. Ej hotelos' pobyt' odnoj, no starik ne mog ne proyavit' uchtivosti.
     -  Tak  chto,  Viktoriya Vasil'evna,  mozhet  sperva  k  nam,  pospite  do
avtobusa?
     - Net, Ivan Petrovich, spasibo, ya pojdu projdus'. Potom mashinu pojmayu.
     Starik  myalsya,  brosat'  zamorskuyu gost'yu ne  hotel, no tut  pokazalas'
telega,  gruzhenaya  pustymi  alyuminievymi  bidonami,  Plahov  rascelovalsya  s
Viktoriej, i  pobezhal  dogonyat' poputnyj  transport, razmahivaya  portfelem i
pidzhakom, namotannym na ruku. Zvuk  grohochashchih bidonov eshche dolgo slyshalsya za
povorotom. Potom smolk.

     DLINNAYA KOROTKAYA DOROGA

     Ona bystro  vyshla  na okrainu  rajcentra,  vzyala vlevo  i  okazalas'  v
bogatom pyshnom pole, pshenica tyazhelo kolyhalas', svetleya v luchah voshoda. Ona
shla v svoyu  stanicu, i  nichto ne moglo ee ostanovit', ee zval dolg, ee zvali
predki.
     Polovinu puti ona proehala na poputke, skrezheshchashchej staren'koj "Pobede",
pohozhej na  koloradskogo zhuka. U  perepravy cherez rechku mashina vysadila  ee.
Ona vnov' shla vdol'  polya, po-nad beregom, doshla do sleduyushchego mostka, zdes'
rechka i vovse peresohla, tol'ko rashcheliny ot nee v zemle i ostalis'.
     Doroga pokazalas' ej  neozhidanno korotkoj, potomu  kak vskore,  po mere
vzbiraniya na prigorok,  ot reki vverh,  ona  uvidela  stanicu. Ta lezhala  na
bol'shoj  ploshchadi v  ploskom,  slegka  vognutom v zemlyu daleke,  i  vstrechala
Viktoriyu petushinym  klichem. I tochno -  bylo  shest' chasov  utra.  Stanica eshche
spala. Raz容zzhennye shirochajshie ulicy byli pusty, dazhe kury ne begali, gde-to
vdaleke urchal gruzovik. Konca toj ulicy, na kotoroj  ona iskala roditel'skij
dom, vidno ne bylo.
     Ona uznavala raspolozhenie  ulic, perekrestkov,  dazhe derev'ev i saraev,
ili ej kazalos', chto uznaet, no po nomeracii vyhodilo, chto do doma sto sorok
vtorogo  eshche  idti  i  idti. ZHarko  stalo ot  nelegkoj  noshi, v sumke lezhali
podarki,  ot  volneniya  i  bystroj hod'by.  Tak i  obzhigal  utrennij osennij
holodok.   Vot  pokazalsya   raskidistyj   topol',   ogromnym  svoim  stvolom
naklonivshijsya k doroge, slovno otveshivayushchij poklon vsyakomu prohodyashchemu.
     Ona vsmatrivalas'  v sosedskie kalitki, staralas' uznat' svoj dom ne po
nomeru, a po odnomu vzglyadu na ego nizkuyu solomennuyu kryshu, po protyazhennosti
ego ot kalitki vnutr' dvora, po kolodcu pered samym kryl'com, po sarayushke...
     Kto-to  vedrom  zvyaknul.  Dom pohozhij; k  sarayushke  otvernuvshis', stoit
zhenshchina, kormit iz vedra molodogo telenka, privyazannogo k derevcu.
     - Mama.
     ZHenshchina  ne slyshala ee. Vedro  gromyhalo  ruchkoj, telenok  smachno sosal
svoyu pohlebku, da tol'ko otstavila ona to vedro, pomereshchilos' chto-to. Ruki o
perednik  vyterla,   popravila   platok,  golovu   sklonila,   togda  tol'ko
obernulas', plechami uchuyala chej-to vzglyad.
     - Vasilij! Vasya! Idi, ya ne vizhu! Kto-to tam stoit, idi otkroj! Kto eto?
-  ona,  ostorozhno  priglyadyvayas',  vyhodila  iz  cvetushchego  palisadnika  na
dorozhku, kak budto boyalas' podojti k kalitke.
     - Mama.
     -  CHto tam, Liza? Na  kryl'co v  beloj majke i  sportivnyh bryukah vyshel
sovsem  sedoj, usatyj  otec, potyanulsya,  - Ty  telenku  dala? Kto  eto k nam
priehal?
     Tut  tol'ko on zametil stoyashchuyu za kustami  i zaborom zhenshchinu. V shlyapke.
Na  plat'e korotkij persikovyj  pizhdak.  Poshel  otkryvat'  kalitku.  Podoshel
blizhe, podoshel k samoj kalitke, uhvatilsya  za  ee metallicheskie prut'ya, da i
ne  smog dal'she poshevelit'sya.  Viktoriya vzyalas' tihon'ko za sosednie prut'ya,
naklonilas' k rukam otca, prizhalas' k nim licom.
     V glubine sada razdalsya  istoshnyj krik i Elizaveta Stepanovna brosilas'
navstrechu docheri.

     Spustya  desyat'  dnej  Viktoriya  Vasil'evna  Sorina  uezzhala  iz  rodnoj
kubanskoj  stanicy v  rodnoj  bel'gijskij  Antverpen.  Predsedatel'  kolhoza
vydelil ej mashinu i vzyalsya soprovozhdat' Sorinyh na sobstvennom motocikle.
     Vozle  kalitki  podzhidal vyhoda docheri  Sorinyh mestnyj narod, detishki,
baby, muzhiki, kto ne ushel v pole i v korovniki.
     Viktoriya  Vasil'evna  sidela  na stupen'kah  otstroennogo  otcom  doma,
vpityvala  v  glaza etot  pejzazh, eti lica rebyat  i bab  visyashchih  na zabore,
podzhidala, kogda neugomonnaya matushka slozhit  gostinec dlya vnukov. Otbivat'sya
bylo bespolezno.
     Otec sidel ryadom, na skamejke pod navesom. Kuril.
     - Tyazhko budet, priezzhaj. CHe ty tam odna-to sredi inostrancev...
     - Papa-papa, kakie zhe oni inostrancy - deti moi, muzh moj.
     - Da,  vidat', ne privyknut' mne, - otec goreval o skoroj razluke, vidu
ne pokazyval, - glyadi, Van'ka otprosilsya s elevatora. Begut vsej oravoj.
     V  kalitku vleteli Vanechka i ego zhena  Galina. Deti  ih pristroilis' za
zaborom.
     - Uspeli, vot i horosho.
     Viktoriya uzhe  uznavala mnogih  v lico:  zastol'e po  sluchayu vozvrashcheniya
sorinskoj docheri prazdnovali vsej stanicej dva  dnya. Posle  ob座atij  i slez,
slez  i  ob座atij,  Viktoriyu s dorogi pokormili zavtrakom,  eto svyatoe. Posle
mat' postelila  v  komnate, pozvala doch', ulozhila pospat' chasok - drugoj.  A
sama vse hodila  sledom, celovala v plecho, v spinu rodnuyu doch'. Vyshe-to  uzhe
ne dotyagivalas', stala vniz rasti  Elizaveta  Stepanovna. Da i otca  k zemle
gnulo, hot' i vypravku kazackuyu trudno izlomat' dazhe starosti.
     Viktoriya ne smogla usnut', prislushivalas' k zvukam derevenskoj dvorovoj
raboty,  hlopaniyu  kalitki i sheptaniyu pod  samym  oknom. Vskore vse smolklo.
Mat'  ushla  v  ogorod,  otec  pobezhal  k synu,  potom  v  magazin,  potom  k
nachal'stvu.
     Viktoriya  lezhala  na  nerazobrannom divanchike, glyadela skvoz'  vyazannuyu
zanavesku na nebo,  na derevca, na prygayushchie v vetryannyh  poryvah vetki. Vse
bylo  ne  tak.  |to  uzhe  ne  byl  dom  ee  detstva,  i  nepreodlimaya  toska
perepletalas' s radost'yu vozvrashcheniya, toska ottogo, chto  chuda ne proishodilo
- vozvrashchenie v detstvo nevozmozhno, i etogo ne nado bylo ozhidat' ot poezdki.
Viktoriya uvidela, chto mama uzhe - ne ta mama, kakaya byla v sorok vtorom, mama
stara, babushka sovsem,  razdobrela, kozha zakalilas'  na  vetru i  solnce,  a
glaza - naoborot - vygoreli. No vse ta zhe robost'  pered docher'yu, vse tak zhe
opuskaet  vzglyad,  boyas'  vydat'  lyubopytstvo  i  odobrenie.  Otec  prostoj,
veselyj, no i on starik. Rodnye ee lyudi, lyubimye ee roditeli sostarilis' bez
nee,  chto-to  vrode  skachka proizoshlo: tol'ko  chto byli molody, a  teper'  -
sovsem drugoe.
     Ej  hotelos' uznat',  pochemu ee otpustili spat', neuzhto ne interesno im
posadit' dochku  naprotiv, zabrosat' voprosami. A tut otpustili v son. Mozhet,
v nelovkoe polozhenie ona ih postavila vnezapnost'yu povedeniya.
     Viktoriya skoro  vstala.  Poiskala korov'ego moloka  -  nashla krynki  na
podokonnike.  U  materi  na  ulice  uzhe podnyalis'  varenniki,  ona  prinesla
skromnoe ugoshchenie, postavila na stol i snova pripala k docheri.
     - Oj i ne veritsya. Ty li eto?
     Potom  mat' spashivala po-zhenski zhemanno, izmenilas'  li ona,  postarela
li.  Potom  Viktoriya spohvatilas',  dostala  foto muzha  i  detej.  Elizaveta
Stepanovna odela ochki i  stala prichitat', nahodya v lichikah detej shodstvo  s
chertami predkov svoih, brat'ev, dyad'ev, sosedej i chlenov pravleniya  sovhoza.
Dostala svoj al'bom i stala hvalit'sya detkami Vanechki, svoego starshego syna.

     Obedat'  hodili  k  bratu,  Vanya okazalsya  roslym, plechistym  i  sovsem
vzroslym, takim Viktoriya ne mogla i predstavit' ego.
     - Strizhenyj, - tol'ko i proiznesla ona, kogda otkryla dver' ego doma.
     - A ty izmenilas', ty sovsem ne takaya. Uvidel by na ulice ne uznal.
     - Mozhet byt', budu bogatoj, - ulybnulas' Viktoriya, - Nu, znakom'.
     - Moya,  -  predstavil Ivan neskol'ko robeya  pered  inostrannoj sestroj,
dobavil  -  ZHena. Vidish', zhivem  teper' v  dome  baby  Matreny. Nam ego  tak
otdali, kak molodoj sem'e i  pobeditelyam socsorevnovaniya. Galina moya doyarka.
Vecherom narod pridet. My tvoi pis'ma vsej ulicej chitali, vsej ulicej!
     - Nu! Ne nado bylo! - smutilas' Viktoriya.
     Brat ej kazalsya sejchas  -  neznakomym chelovekom,  i ona boyalas', chto ne
budet bol'she togo kontakta, kotoryj vsegda pomogal im  ponimat' drug druga s
poluslova.  On slovno priglyadyvalsya k  nej, primerivalsya, kak k chuzhoj. To zhe
samoe  proishodilo  i s  roditelyami  - kak  nikak  dvadcat'  vosem'  let  ne
videlis'.

     Kogda spala zhara lyutogo bab'ego leta, narod,  zabezhav v  svoi doma  dlya
poryadku, stal sobirat'sya u doma  Ivana Sorina. Srazu za okolicej tak i lysel
pustyr', ne osvoennyj eshche nikem s teh  por, kogda raskulachili deda i babushku
Viktorii.
     Stoly byli  nakryty usiliyami Elizavety Stepanovny, delayushchej svoyu rabotu
stepenno, razmerenno,  i molodoj suetlivoj Galiny, a Viktoriya, pereodevshayasya
v sarafan, pomogala im.
     Nikakih voprosov ej  ne zadavali. Mat' tol'ko posmatrivala ukradkoj, ne
uznavaya doch', svoyu malen'kuyu Viku, uvezennuyu iz Hodzhoka fashistami ryt' okopy
v Rostov, na paru nedel', a kak okazalos', na celuyu vechnost'.
     Pribyvayushchie zhenshchiny prinimalis' rasstavlyat' svoi zakuski i butyli, tozhe
kosilis' na Viktoriyu, medlenno, s ponimaniem kivaya ej:
     - Zdras'-s'-ste...
     Pochti odnovremenno s pervym  sgushcheniem prostranstva, kogda solnce  ushlo
za  dom, prozvuchal signal k usazhivaniyu za  stoly, Vasilij Nikanorovich stuchal
lozhkoj o  stakan. Gruppy devushek,  parnej,  zhenshchin  s detishkami  i staruhami
rasselis' po obe storony stola, Viktoriyu otpravili k otcu - v golovu.
     - Vot dochen'ka. Znachit, ono kak, -  nachal  otec, - muzhikov-to, konechno,
ono malovato u nas. Vidish'. Vojna  povykosila muzhikov.  A dlya tebya by nashli,
ka by vernulas' ty s toj proklyatoj vojny.
     - Oj-da-nu Vasya, - dernula ego Elizaveta Stepanovna, - chto ty ne o tom.
Dochen'ka,  kak my rady-to tebe. Vot kak ona  zhizn' postupaet s lyud'mi, da  i
my, slava Bogu,  dozhdalis'. Dozhdalis', chto vsya  epopeya  nasha zakonchilas' vot
takim vot schastlivym tvoim priezdom v rodnoj dom.
     Narod,  zashumev,  odobril  slova  roditelej  pervoj  porciej  sladkogo,
tayushchego vo rtu  samogona, muzhiki kryaknuli i stali vspominat', kto gde sluzhil
na fronte.
     - CHto zhe, - Viktoriya neozhidanno vstala i podnyala svoj napolnennyj vnov'
stakan, - Spasibo, moi  rodnye, chto  prinyali  menya tak teplo. Togda, v sorok
tret'em  godu,  v  lagere,  gde  nas  zastavlyali  rabotat',  bili,  ubivali,
vozvrashchali iz pobega i  snova bili, kogda eshche po doroge v lager' umerla nasha
s  vami  zemlyachka  Nyura  Strel'chenko,  kogda  zastrelili  moyu  podrugu  Lenu
Krasavinu,  a drugaya vzorvala sebya  vmeste s tridcat'yu  fashistami na zavode,
kogda  ya  ostalas'  sovsem  odna na etoj zemle...vernee,  na toj,  vrazheskoj
zemle, ya spasalas' mysl'yu o svoih rodnyh.
     YA dumala: vot srazhayutsya zhe moi otec i bratishka  s  nemcem, gonyat  ego i
skoro pridut i osvobodyat menya.
     YA dumala: dorogaya mama moya sejchas ostalas' odna, kak i ya, i mozhet byt',
zhivet v  uzhe  osvobozhdennom poselke, stradaet po svoim  detyam, po mne, - eto
razryvalo mne serdce eshche bol'she. No ya znala, chto lyudi ne brosyat ee v bede.
     YA dumala: vot vernus' domoj i obnimu ih, moih rodnen'kih, i eta nadezhda
spasala menya kakoe-to vremya. A potom, ya poznakomilas' s chelovekom,  sidevshim
v sosednem lagere i stala dumat' o nem, kak u nas  s nim  slozhitsya  zhizn'. I
eto tozhe spasalo menya. I spaslo.
     I zhizn' slozhilas' tak, a ne inache. No ya znayu, kto menya spas ot smerti -
eto  vse te lyudi, kotorye cherez rasstoyaniya, cherez kolyuchuyu provoloku i fronty
posylali mne sily dlya togo, chtoby vystoyat'.
     YA prosto zhivu  v drugom gorode, kak i mnogie vashi deti. YA zhivu  na etom
svete blagodarya vam. Poradujtes' moemu schast'yu.

     Stemnelo, zazhgli nevdaleke  koster,  svet  v okne starogo doma  osveshchal
stol, gostej.
     Vanya tozhe proiznosil tost. Za sestru, za ee dostizheniya. A lyudi slushali,
pili i, kachaya golovami, klyali sud'bu, razbrosavshuyu sem'i, otobravshuyu detej u
roditelej.
     -  Dochka, - otec  slegka  zapletayushchimsya yazykom  vnov'  nazval  ee takim
zabytym, dalekim slovom,  -  Dochka.  My  ved'  s tvoim  bratom Berlin brali.
Berlin, ponimate li! - obratilsya  on k  publike, - |to v sotne kilometrah ot
togo lagerya, gde ty byla. Znat' by  - ya b samolet ugnal by, tank, a v chertov
tot lager' primchalsya by. Kak by ya hotel okazat'sya na meste togo soldata, chto
vypustil tebya na  svobodu. No  ya ne znal!  YA ne znal,  chto ty ryadom,  prosti
menya!  Prosti menya, doch' moya  rodnaya,  chto ne ya  prishel za toboj. Kto znaet,
mozhet byt', i po-drugomu by zhizn' slozhilas', dostalos' tebe! Za vstrechu!
     Viktoriya  motala golovoj, no nikto ne hotel ponimat', chto ne moglo byt'
inache, potomu chto  esli odno sobytie  v  nashej zhizni daetsya  nam Bogom, to i
drugoe tozhe im nachertano  v  knige nashej  sud'by. I esli ZHak sozdan byl  dlya
nee, to ne moglo byt'  inache, ne moglo!  Muzyka!  Tancevat' kto-to  brosilsya
ryadom so stolom, Vanya chto-to  krikom dokazyval otcu, Elizaveta Stepanovna  i
Galina navodili poryadok na stole, rassortirovyvaya i dobavlyaya zakuski.
     Viktoriya  smotrela na  mat'  so  storony. Elizaveta  Stepanovna boyalas'
stolknut'sya  s  nej  glazami. Otec, kazalos', tol'ko i  vedet spor s Ivanom,
chtoby ne oborachivat'sya k nej, k Veronike.
     Ej  stalo  obidno  i  strashno.  Vstala  Viktoriya  i  poshla  za  predely
osveshchennoj ploshchadki, k derev'yam,  chto rosli vdol' dorogi. Ne uznat' mesta ee
detstva, izmenilas' stanica, kak i izmenilas' ona sama.
     Poslyshalsya  shelest  listvy za spinoj. Otec i mama podoshli, zastenchivye,
kak  nastoyashchie  krestyane.  Pereminayutsya, glaza  opuskayut  pered  zagranichnoj
dochkoj.
     - Mama, papochka,  eto ya - ya vasha dochka, vasha Vika,  Viktoriya, Viktoriya.
Pomnish', mama, kak  babushka Matrena v  Hodzhokskoj cerkvi molilas',  pomnish',
chto ona posle skazala, na doroge uzh: vera i pobeda - v moem imeni, pomnish'?
     -  Pomnyu  dochka, -  mat'  podnyala  vycvetshie  glaza,  zaglyanula  v lico
Viktorii,   slovno  nachala   probirat'sya   skvoz'  gustuyu  zavesu   vremeni,
vozvrashchat'sya  v to vremya, kogda doch'  ee byla s nej, kogda ne razorvana byla
eshche pupovina, soedinyayushchaya ih, - pomnyu, dityatko moe.
     - |to ya, mama! YA lyublyu vas. Lyublyu.
     - Vyrosla dochka, - ulybnulsya otec sovsem po-inomu, - Horoshaya u nas doch'
vyrosla, mat'.  Spasibo tomu cheloveku,  kotoryj  tebya po zhizni vel. A  vse zh
taki i my s mater'yu togo... koe-chto... sozdali tebya...
     Viktoriya pogladila  lico otca,  prizhala k sebe malen'kuyu svoyu matushku i
pocelovala ee sedye volosy.

     Na  sleduyushchij   den'  oni  hodili  na  kladbishche:  Elizaveta  Stepanovna
perevezla iz Hodzhoka prah Matreny Zaharovny.  Viktoriya dolgo sidela na trave
ryadom  s  mogiloj,  vypila s  rodnymi za  pomin dushi,  otpustilo i ee  dushu.
Obvyklas'  Viktoriya v roditel'skom  dome, a tut i srok podoshel uezzhat'. Mat'
posmatrivala neschastnymi glazami, tak i molili te glaza ne pokidat' ee.
     A  Vasilij  Nikiforovich  stal pered  ot容zdom  docheri  k  nej  v  gosti
gotovit'sya, uznaval u Viktorii, v chem hodyat v Antverpene i kakaya tam pogoda,
chtob ne promahnut'sya. A sam morgal poroj uzh bol'no chasto.
     Vyshel Vasilij  Nikiforovich provozhat' doch' do stancii pri vsem parade, v
ordenah. Rukavom po nim provel, chtoby docheri  zapomnit'sya geroem. Da tak ono
i bylo, narod-to nedarom izdal vzdoh vostorga.

SEMEJNAYA RELIKVIYA

     Zaklyuchenie

     ... Kogda malen'koj Lidvine bylo sem' let ona zabralas' v kabinet otca.
|to byl  ne  sovsem kabinet,  a komnata, v kotoroj  YAkob Smejts hranil  svoi
hozyajstvennye prinadlezhnosti, tam stoyal stol  i, cheloveku,  popavshemu  tuda,
kazalos', chto on nahoditsya na cherdake.
     Lidvina  dolgo  sobiralas' probrat'sya  v etot  samyj kabinet i odnazhdy,
kogda mamy i papy  ne bylo doma,  starshie  brat'ya delali  uroki, a  Mari-ZHan
ubiralas' na kuhne, Lidvina zashla v carstvo otca.
     Ona dolgo probyla tam i vybezhala tol'ko togda, kogda  chto-to  hlopnulo,
kak dver' verandy. V rukah ee byl risunok.
     Ona  zaglyanula v  kuhnyu. Okazalos', chto  Mari-ZHan uronila  skovorodku i
teper' sobirala s pola ris.
     - Posmotri, chto u menya est', - skazala Lidvina, plotno prizhimaya  k sebe
risunok, - Ne pokazhu.
     -  CHto  eto, - s  lyubopytstvom sprosila  starshaya  sestra, -  Gde ty eto
vzyala?
     - YA eto ne vzyala. On sam ko mne v ruki upal.
     - Gde i kogda malen'kim devochkam padayut v ruki listy iz al'boma?
     - V papinom kabinete, togda,  kogda  na nee padayut  i drugie  predmety:
ogromnaya kipa knig i bumag i stoyashchij sverhu globus.
     - Bozhe, no ty zhe mogla slomat' globus! - poshutila Mari-ZHan.
     Lidvina  otognula  kraeshek  risunka  i  bystro  povernula  ves'  ego  k
Mari-ZHan. Lico  sestry vytyanulos', brovi poehali vverh, ona  dazhe snova sela
na kortochki.
     - Pokazhem im?
     Oni pobezhali k brat'yam, na vtoroj etazh.
     - CHto eto? - sprosil ZHan-ZHak, - |to zhe mama risovala.
     - Kakoj molodoj, - udivilsya i Aleksandr, - kogda eto ona ego?
     -  Daj  posmotret'  eshche,  -  poprosil ZHan-ZHak,  -  Otec  byl  krasiv  v
molodosti.
     Razumnyj Aleksandr smotrel na risunok, kak na kartu mirozdaniya.
     - Postojte, vyhodit, oni znali drug druga eshche  togda. No ved' mama byla
eshche v Rossii?
     - Kak zhe ona mogla narisovat' ego, nahodyas' v drugoj strane?
     - Telepatiya...
     Deti  byli pravy,  tol'ko  chelovek, kotoryj  byl narisovan  na  risunke
Viktoriej, nahodilsya ne v drugoj strane, a eshche dal'she, za kolyuchej provolokoj
sosednego  lagerya. A risovala  ona ego po  naitiyu, tak kak  risuyut nevedomoe
schast'e, prisnivsheesya dlinnoj bezlunnoj noch'yu.
     Deti  YAkoba  i  Viktorii  Smejts   derzhali  v  svoih  rukah   malen'koe
svidetel'stvo togo, chto etot son sbylsya.
Last-modified: Fri, 06 Jul 2001 20:04:13 GMT
Ocenite etot tekst:Ne chital10987654321