Vladimir CHivilihin. Zdravstvujte, mama!
-----------------------------------------------------------------------
Izbrannoe v dvuh tomah. M., "Molodaya gvardiya", 1978.
OCR & spellcheck by HarryFan, 9 September 2000
-----------------------------------------------------------------------
Obyknovennaya hatka - belaya, pod staroj solomoj, s podokonnym sadochkom.
Tysyachu let zhivet na etoj zemle bol'shoj i dobryj narod, tysyachu let lepit on
iz gliny takie vot estestvenno prostye i po-svoemu krasivye zhilishcha...
Teplo v hate, hotya na dvore mechetsya osennij veter. Vokrug gorodka
rovnaya step' vo vse koncy, i vetry vryvayutsya v ulicy, lohmatyat na hatah
solomu, gnut golye yablonevye vetki, zavyvayut v trubah. Pod oknami v
nastupayushchih sumerkah veter gonyaet, budto stayu letuchih myshej, zhuhlye
list'ya, a tut horosho, pokojno.
Hozyajka sidit naprotiv menya, otreshenno smotrit v okno, odnoslozhno,
slovno by nehotya, otvechaet na voprosy. V surovyh chertah ee lica skvozit
kakaya-to osobaya, nesegodnyashnyaya ustalost'. Neposlushnymi, v chernyh treshchinah
pal'cami ona popravlyaet sedye pryadi na viskah, gladit ladon'yu po stolu,
budto obiraet kroshki, trogaet bahromu skaterti, a to slozhit na kolenyah eti
tyazhelye, izrabotannye ruki i zamret.
Sprashivayu:
- Vy znaete, kak ya uslyshal o vas?
- Net.
- YA tut v komandirovke ot gazety. Posylal telegrammu, a devushka na
pochte govorit, chto nado by napisat' ob Anne Konstantinovne.
- A zachem?
- Govorit, chto pis'ma vam dolgo shli po adresu: "Gorod Bahmach. Anne
Konstantinovne".
- I sejchas idut.
- Nel'zya li vzglyanut'?
- Ih mnogo.
- Mozhno mne... vse?
Ona s usiliem vytashchila iz-pod krovati staryj chemodan.
- Tut oni.
- Otchego u vas zdes' rubec? - sprashivayu ya.
Na srednem pal'ce ee pravoj ruki nizhe vtorogo sustava - temnaya krugovaya
meta, budto sled ot spilennogo kol'ca. Anna Konstantinovna pryachet ruku za
spinu.
- Ot nozhnic.
- Kakih nozhnic?
- Obyknovennyh. Nemeckij brezent togda rezala celyj mesyac.
Maskirovochnyj. A on kak zhelezo.
- Zachem?
- Tapochki shila, shtanishki... Vot i vybolelo togda.
Kogda - "togda"? Hozyajka ushla za peregorodku, ya raskryl chemodan. Ne
odna sotnya raznocvetnyh konvertov lezhala v nem. Tut byli i treugol'nye,
pamyatnye nam s voennyh let, i skleennye hlebom kvadratnye - iz listochkov,
razlinovannyh v kosuyu linejku, i pokupnye, s markami. YA vzyal pervoe
pis'mo; ono, vidimo, bylo polucheno poslednim - lezhalo sverhu.
"Dorogaya moya podruga i sestra! Nas porodnilo to vremya, o kotorom v
tepereshnej schastlivoj zhizni ya tak neohotno vspominayu. No menya sejchas vse
chashche rassprashivayut obo vsem, chto togda bylo. YA ved' molchala vse eti gody,
boyalas', chto ne poveryat ili ne pojmut. Vasha Valya Prusakov a".
CHto zhe bylo "togda"? Teplo v hate i tiho, tol'ko carapayut okno suhie
prut'ya. Potom ya perestal i eto slyshat'. Pis'ma, pis'ma, v kotoryh krichalo
proshloe...
A kak mne rasskazat' o tom, chto bylo? Kak zastavit' chitatelya poverit' v
to, vo chto trudno poverit'? Kak poznakomit' ego s chelovekom, zhizn'
kotorogo potryasla menya svoej prostotoj i svyatost'yu? Kak povedat' o tom,
chto bylo "togda", chtoby vse ponyali, net, ne menya, a ee, Annu
Konstantinovnu?
Byl uzhe pozdnij chas, kogda ya vyshel iz haty. Dolgo brodil po temnomu
gorodku. Dulo nizom i verhom, zvezdy to razgoralis', to prituhali. Veter
shipel v pletnyah, donosil vremenami gudki so stancii. Bylo zyabko ot vetra,
ostyvshej uzhe zemli i holodnoj polnoj luny.
Proshel na stanciyu. Vokzal, pakgauzy, depo, vodokachka, zabitye vagonami
tovarnye parki. ZHeleznaya doroga svetila ognyami, zhila - svisteli manevrovye
parovozy, lyazgali avtoscepkoj vagony, v reproduktor chto-to krichal
po-ukrainski dispetcher. Proshloe stiralos' etim zhivym dvizheniem.
YA snova peresek ves' gorod, vyshel na okrainu. Step' uhodila chernotoj
iz-pod nog, lish' koe-gde - naverno, na kolhoznyh tokah - mercali dalekie
ogon'ki. "Lyudi, vy pomnite?.."
Opyat' gorod. Dlinnye ulicy s temnymi oknami byli bezzhiznenny. V lunnom
svete nepodvizhno torchali po dvoram kolodeznye zhuravli, nad hatami krestili
zvezdnoe nebo televizionnye antenny. Vse programmy davno konchilis',
bahmachane usnuli...
Ulica Vojkova. Mimo haty Anny Konstantinovny ZHovanik ya proshel k
plohon'koj gostinice. Leg, no son ne shel. YA ponimal rebyatishek i vzroslyh,
kotorye so vseh koncov strany slali syuda pis'ma s neobychnym adresom:
"Gorod Bahmach. Anne Konstantinovne".
Utrom ya opyat' byl na ulice Vojkova. Anna Konstantinovna razlila chaj,
podvinula varen'e.
- Vse vyrosli moi deti. Rascveli, kak cvetochki... Pis'ma pishut umnye,
trudnye. Drugoj raz dolgo dumaesh', poka otvetish'...
- A Valya Prusakova, ot kotoroj eto pis'mo, byla odnoj iz
vospitatel'nic? - sprosil ya.
- Net. YA byla ee, mozhno skazat', vospitatel'nicej.
- Ona pishet - "sestra i podruga"...
- My s nej potom uzhe poravnyalis'. A posle grazhdanskoj vojny ona byla v
moej pionerskoj druzhine.
- Eshche posle toj?
- Da. My, bahmachskie komsomol'cy, sozdali togda pervuyu v gorode
druzhinu.
- A chto delala vasha druzhina?
- Besprizornikov lovili v poezdah, pristraivali. "ZHivye gazety"
vypuskali. Po selam ezdili s koncertami. Opasno bylo.
- Pochemu opasno?
- Bandity ovrazhnichali. No my s oruzhiem ezdili. Odin raz obmorozilis'
vse i, kak sejchas pomnyu, stali vystupat', a u nas ruki perebintovany i
lica v gusinom sale. Smeh, da i tol'ko! Togda menya prosto Gajkoj zvali...
Ona smotrela mimo menya, v okoshko. Na ulice sobiralis' deti, odni
krohotnye devchonochki, pishchali tonkimi golosishkami, smotreli na nashi okna.
Anna Konstantinovna snova zagovorila, medlenno, s pauzami:
- Potom vyrosli my iz komsomola... Pionery nashi tozhe kak-to nezametno
podnyalis'. Smotryu - Katyu Rodchenko, osobuyu moyu gordost', vozhatuyu otryada,
nado sobirat' na uchebu. A Valya Prusakova uzhe zamuzh vyhodit i tozhe uezzhaet
iz Bahmacha...
- No potom vy, znachit, s nej snova vstretilis'?
- Tak. Tol'ko do novoj vstrechi oj kak mnogo vsego bylo!.. YA ved' s
bahmachskimi det'mi tak i rabotala do samoj etoj vojny... Mnogo sudeb
slozhilos' na glazah. CHto-to ochen' horoshee bylo v toj dovoennoj zhizni,
besporochnoe, chistoe...
- Vsyakoe bylo, - skazal ya. - Nikuda ne denesh'sya.
- YA ponimayu vas... Pomnyu sem'i, chto trudno zhili, a neschastnye deti
hodili i po toj, dovoennoj zemle. Katya Rodchenko, Natasha Kuchma, Vanya
Lysenko, Petya Harchenko... YA v nih mnogo vlozhila svoego. Ili vot Listopadov
Tolik. Kakoj byl parnishka!
- Anna Konstantinovna, - skazal ya, - mozhno eshche raz k vam priehat'? Nam
nado podrobno pogovorit' o glavnom.
- Bud' laska, synok.
V dveryah ya stolknulsya s galdyashchej tolpoj detishek.
- |to moj kruzhok rukodeliya, - poyasnila Anna Konstantinovna. - Sejchas
uzhe nichego ne mogu, krome etogo...
Vstrechennyj na perekrestkah zhiznennyh dorog, zapadaet v pamyat' tot
chelovek, chto poseyal v tvoej dushe dobroe semya - beskorystno pomog tebe v
trudnuyu minutu, nepodkupno i pryamo skazal nelegkuyu pravdu, oblagorodil
tebya vysokoj mysl'yu, iskrennim chuvstvom, chestnym postupkom...
Iz Moskvy ya otpravil po raznym adresam tolstuyu pachku pisem i skoro stal
poluchat' otvety. Vse eshche ne reshayas' pristupit' k glavnomu, privedu zdes'
nekotorye vyderzhki...
Direktor Kievskogo gorpromtorga Ekaterina Timofeevna Rodchenko:
"Mne uzhe za pyat'desyat, no yarkimi, otchetlivymi kartinami vspominayutsya
moi detskie i yunosheskie gody. Srazu posle grazhdanskoj vojny moyu mat'
zarezalo poezdom, i ya ostalas' krugloj sirotoj, bez krova i pishchi. Menya
priyutila odna zamechatel'naya zhenshchina, imeyushchaya bolee chem skromnye dostatki.
YA stala uchit'sya. Moya novaya mat' ochen' lyubila detej, ona sozdala v gorode
pervyj pionerskij otryad, i ya byla vozhatoj etogo otryada. Potom ya postupila
v vuz, a v 1931 godu stala chlenom partii. Kakimi slovami vyrazit' mne
blagodarnost' moej vospitatel'nice? |to pri ee pomoshchi, neocenimoj
moral'noj podderzhke ya iz negramotnoj sel'skoj devchonki prevratilas' v
cheloveka, kotoromu doveryayut bol'shuyu rabotu...
Ostaetsya dobavit' tol'ko, chto detstvo i yunost' ya provela v Bahmache, a
zhenshchina, pamyat' o kotoroj dlya menya dorozhe vsego, - Anna Konstantinovna
ZHovanik".
Zaveduyushchaya sektorom partstatistiki Kolomyjskogo gorkoma partii Natal'ya
Kuchma:
"Kogda umer moj otec, nas ostalos' pyatero malen'kih rebyatishek. ZHili my
v Bahmache, po sosedstvu s izvestnoj vam A.K.ZHovanik. Pervoj protyanula nam
ruku pomoshchi Anna Konstantinovna. Ustroila mamu rabotat' na vokzal, v
techenie neskol'kih let material'no i moral'no podderzhivala nas. Vmeste s
nami - shkol'nikami, pionerami, komsomol'cami - ona gotovila p'esy,
organizovala horovoj kruzhok, "Sinyuyu bluzu". V agitpunkte stancii my
pokazyvali svoi koncerty proezzhavshim krasnoarmejcam, mnogo raz byvali s
p'esami v Tynice, Kurene i drugih blizhnih selah i hutorah.
Odnazhdy zimoj 1929 goda nas zastal v pole nebyvalyj po lyutosti moroz.
My vse postradali. Anna Konstantinovna otterla snegom, spasla mne nogi. Na
subbotnikah, kogda bahmachskaya komsomoliya razgruzhala drova, Anna
Konstantinovna tozhe byla s nami..."
Slesar'-avtomatchik so stancii Arzamas Anatolij Efimovich Listopadov:
"Otca ya svoego ne pomnyu, on umer ot poroka serdca vskore posle moego
rozhdeniya. My s mamoj i sestroj Lyusej zhili nedaleko ot Anny Konstantinovny
i Ivana Matveevicha ZHovanik. Ivan Matveevich rabotal na stancii bagazhnym
kassirom, a moya mama - biletnym. Mamu osudili, i ona otbyvala nakazanie v
Arhangel'skoj oblasti. Mne bylo togda devyat' let, i ya ostalsya odin, potomu
chto sestra uchilas' v Novozybkovskom uchitel'skom institute. Menya reshili
otpravit' v detdom; no kogda prishli za mnoj, to ya ubezhal i spryatalsya. Menya
nashla Anna Konstantinovna i ugovorila idti v detsad, gde ona byla
zaveduyushchej. Tak ya nachal zhit' v detsade i u Anny Konstantinovny na pravah
vospitannika.
V detsade my, siroty, obrazovali koloniyu, svoego roda bratstvo. Nash
starshij "brat" Vanya Lysenko, kotorogo Anna Konstantinovna podobrala v 1933
godu, pered vojnoj s otlichiem okonchil desyatiletku i postupil uchit'sya v
voennuyu akademiyu. Petya Harchenko, tozhe kruglyj sirota, - eshche odin dovoennyj
vospitannik Anny Konstantinovny. V 1938 godu u nas poyavilas' "sestra" -
Natasha Gatich. Vanya i Petya pogibli v vojnu na fronte, a s Natashej my
rasstalis' v avguste 1941 goda...
V drugom pis'me ya podrobno opishu, chto bylo v Bahmache so mnoj i takimi
det'mi, kak ya, kogda prishla vojna. I eshche ya vam vyshlyu svoj dnevnik".
Zaveduyushchaya detskim sadom Valentina Tihonovna Prusakova iz
Novgorod-Severskogo:
"Vy prosite menya rasskazat' o tom, o chem ya nikogda i nikomu ne govorila
i dazhe staralas' porezhe vspominat'. |to pravda, chto mne vsegda dumalos',
budto menya ne pojmut ili ne poveryat, potomu chto mne samoj inogda kazhetsya
maloveroyatnym vse perezhitoe vmeste s Annoj Konstantinovnoj. Golova moya
togda stala beloj, i sejchas mne ochen' trudno pisat' - oblivayus' slezami".
Eshche ne raz ya obrashchus' k pis'mam, k svidetel'stvam ochevidcev, poznakomlyu
chitatelej s odnim unikal'nym dokumentom teh let. YA ubezhden, chto etot
dokument v silu svoej nepovtorimosti, absolyutnoj dostovernosti i drugih
kachestv, kotorye otkroet v nem sam chitatel', yavlyaet soboj nemaluyu
istoricheskuyu cennost'...
S teh por kak ya vpervye vstretilsya s Annoj Konstantinovnoj ZHovanik,
proshlo desyat' let. Vse eti gody dlilas' moya perepiska so mnozhestvom lyudej,
okolo tysyachi pisem i sejchas hranitsya u menya v papkah. Byli za eto vremya
interesnye znakomstva i povtornye vstrechi, dalekie poezdki i beskonechnye
razgovory po mezhdugorodnomu telefonu. Postepenno nakaplivalis' materialy o
sobytiyah, proisshedshih _togda_ v rajone Bahmacha. YA pisal o nih odnazhdy, eshche
ne znaya vseh podrobnostej, potom vkratce rasskazyval po televideniyu, no
vot podoshlo vremya pristupit' k glavnomu.
Slavno cveli v tom godu sady! Stepnye sela i malen'kie odnoetazhnye
gorodishki sovsem utonuli v bujnoj yablonevoj kipeni. Davno ne bylo takogo
cveteniya, takoj druzhnoj i teploj vesny na etoj shchedroj zemle! A mozhet, eto
tol'ko tak kazalos', potomu chto poslednyaya mirnaya vesna potom vspominalas'
luchshim, chto v nej bylo.
Kogda na yablonyah obrazovalis' krepkie zavyazi, proneslis' nad sadami
chernye teni. Vzryvami osypalo nedozrevshij "belyj naliv" - samye nezhnye
plody ukrainskih sadov. Sobirat' ih bylo nekomu...
Mozhno i tak nachat' rasskaz, no ya hochu perebit' ego svidetel'stvom
Tolika Listopadova, obyknovennogo bahmachskogo mal'chishki. U nego byla
nelegkaya sud'ba, v kotoroj prinyala bol'shoe uchastie Anna Konstantinovna. I
ya schastliv, chto pomogu chitatelyu uvidet' mnogie sobytiya glazami odnogo iz
vospitannikov etoj zhenshchiny, znakomstvo s kotoroj eshche vperedi. Schitayu svoim
dolgom ostavit' v zapiskah Tolika Listopadova i mal'chisheskij zhargon, i
ukrainizmy, i sposob vyrazheniya myslej - nam blizhe sdelayutsya eti
poludetskie neposredstvennye vpechatleniya o lihoj godine, dostovernee
stanut nepovtorimye podrobnosti togo vremeni.
Byl on zavodiloj na ulice, iz rovesnikov-bahmachan sozdal timurovskuyu
komandu, sohraniv ee kostyak do konca vojny. Tolik Listopadov ne byl svyazan
s partizanami ili, skazhem, s podpol'noj molodezhnoj gruppoj, no chitatel'
pochuvstvuet nesgibaemuyu veru malen'kogo grazhdanina v svoj narod, otmetit
porazitel'noe dlya cheloveka takogo vozrasta ponimanie istorichnosti sobytij,
uznaet, kakoe bol'shoe serdce bilos' v grudi etogo sorvanca! Vprochem,
kazhdyj, kto prochtet ego zapiski, pokoryayushchie svoej prostotoj i
iskrennost'yu, pojmet i pochuvstvuet bol'she, chem ob etom mozhno skazat'...
Vot oni peredo mnoj, uchenicheskie tetradi v lineechku s tablicej
umnozheniya i metricheskoj sistemoj mer na vycvetshih oblozhkah. Nekotorye
stranicy razmyty, slova sterlis' ot vremeni, ih trudno chitat', no
otorvat'sya ot etih karakulej eshche trudnej...
"22 iyunya 1941 goda.
Vojna. V 12 chasov dnya - pravitel'stvennoe soobshchenie. V seredine rechi
dali trevogu. Milicionery razognali bazar. YA s rebyatami nosilsya kak
ugorelyj. Vecherom nachali ryt' shcheli. Hodyat instruktora i vseh zastavlyayut
ryt'. Baby zlyatsya, govoryat: "Mogily sebe roem. Luchshe v hate sidet', kogda
bombit' budut". Anna Konstantinovna plakala. Noch'yu byli dve trevogi. Petro
Samostiyanovich govorit, chto mnogo narodu pogibnet v etoj vojne. Mne chto-to
ne veritsya".
"23 iyunya 1941 goda.
Celuyu noch' na loshadyah razvozili povestki v Krasnuyu Armiyu posyl'nye iz
voenkomata. Noch'yu byla trevoga. Po radio soobshchali: "Grazhdane, v storonu
Bahmacha dvizhutsya soedineniya nemeckih bombardirovshchikov". I eto tri raza
povtorili. Azh strashnovato stalo. Dnem bylo neskol'ko trevog. I kazhdyj raz
sandruzhinnicy v shtanah nesutsya kak ugorelye na svoi sbornye punkty. CHudno
kak-to! Petro Samostiyanovich govorit: "CHogo vy nosytes' yak ugorelye? Til'ki
upade hot' odna bomba, vy shtany svoi pospuskaete". Zlyatsya baby i sporyat s
nim. YAblok v etom godu urodilos' mnogo. My kupaemsya, zagoraem i voobshche
polnost'yu naslazhdaemsya kanikulami. Stalo mnogo letat' samoletov. Nasha
komanda dejstvuet vovsyu".
Komanda sobiralas' v hate i na ogorode Anny Konstantinovny. U Tolika
Listopadova byl bol'shoj fanernyj yashchik s samodel'nymi igrushkami -
derevyannymi tankami, pushkami i samoletami. Kusochki uglya izobrazhali
vrazheskih soldat, oblomki kirpichej i kashtany - krasnoarmejcev i partizan.
Rebyatishki razygryvali celye srazheniya, usvoiv pervye uroki voennoj taktiki
iz kinofil'ma "CHapaev", kotorym vse nashe pokolenie bredilo do vojny.
Mal'chishki pomogali kopat' shcheli, begali na prud, "shkodili" v sadah,
shodilis' poslushat' detsadovskogo storozha Petra Sevost'yanovicha SHisha -
starika, kotoryj uvlekatel'no rasskazyval pro petlyurovcev i "kak prohodil
SHCHors". Vremya ot vremeni Tolik Listopadov delal zapisi v tetradku, pryacha ee
na dno svoego yashchika, pod igrushki. No ne za gorami bylo vremya, kogda
bahmachskie timurovcy uvideli nastoyashchee oruzhie...
"3 iyulya 1941 goda.
Segodnya slushali rech' t.Stalina. Rabotniki detsada plakali. Mnogo edet
bezhencev. Trevogi u nas chasto. Poteshno, kak bezhency nosyatsya vo vremya
trevogi. My smeemsya, a oni govoryat, chto my eshche ne byli pod bombezhkoj, togo
i smeemsya".
Pered nashestviem vraga Anna Konstantinovna, kak my znaem, zavedovala
detskim sadom. Hozyajke shumnogo rebyach'ego gnezda nikto ne daval ee let,
sledy perezhitogo proyavilis' na ee lice pozdnee.
Uslyshav o napadenii Gitlera, ona, kak mnogie togda, ne mogla polnost'yu
osoznat' etogo fakta i ego posledstvij. No kogda ob座avili pervuyu vozdushnuyu
trevogu i rebyatnya druzhno zarevela, ona ponyala, chto vojna tut uzhe, prishla.
Nado bylo ryt' shcheli, zakleivat' okna, nalazhivat' svetomaskirovku. Ivan
Matveevich, glava sem'i, propadal na stancii do nochi. Ona tozhe provodila
pochti vse vremya v detsade i ochen' redko videla syna Vitaliya - sovsem eshche
zelenogo hlopchika, tol'ko chto okonchivshego desyatiletku, zayadlogo radista i
fotolyubitelya. Odnazhdy Vitalij pribezhal v detsad.
- Mam! - skazal on, nahmuriv brovi, i ona vdrug uvidela, chto syn slovno
vyros za etu nedelyu. - Mamo! YA idu na front. Razreshili...
Ona sobrala i provodila syna, a vskore na ulicah Bahmacha nachali
golosit' zhenshchiny, poluchaya iz chastej, gde sluzhili ih muzh'ya i synov'ya,
strashnye prodolgovatye listochki - pohoronnye.
Vitalij, odnako, pisal. On srochno prohodil kakie-to voennye kursy.
Poslednee pis'mo ot nego prishlo s bol'shoj zaderzhkoj: "Mamo, do pobachennya!
Edem na front. Vernus', otblagodaryu tebya za vse. Ran'she ya etomu ne
pridaval znacheniya pochemu-to. ZHdi, mamo, s pobedoj menya..."
Fashisty rvalis' k Bahmachu. Ot etoj stancii po vsem napravleniyam
rashodilis' luchami zheleznodorozhnye linii - na Gomel', Kiev, Bryansk,
Odessu, Kremenchug. Stal'nye puti veli ot Bahmacha k Har'kovu, Kursku i
Moskve. S pervogo dnya vojny poshli cherez stanciyu k frontu poezda s voennoj
tehnikoj i vojskami. Ezhednevno desyatki eshelonov, s trudom vybirayas' iz
nevoobrazimogo spleteniya Bahmachskogo uzla, provozili na vostok ranenyh,
oborudovanie, evakuirovannyh. Fashisty yarostno bili po etomu solnechnomu
spleteniyu nashego blizhajshego tyla.
"14 iyulya 1941 goda.
|tot den' ostanetsya pamyatnym dlya menya. V 4 chasa dnya byl nalet na
Bahmach, prodolzhavshijsya 2 chasa 40 minut. Vot gde strah byl! YA shel s
biblioteki. Byl na poldoroge do domu, kogda nad gorodom poyavilis'
samolety. Potom kak grohnet! Menya kak brosit vozduhom k zaboru, i ya tam
svalilsya pryamo v gryaz'. Nedavno shel dozhdik. Lezhu, a u samogo serdce so
strahu gotovo vyskochit'. A oni uzh nad golovoj gudut i s pulemetov strochat,
tol'ko puli svistyat. Proleteli nad gorodom i poleteli na razvorot. YA
podnyavs' - i daj bog nogi! Vletel v detsad, a tam prigotovili est' detyam.
Tarelki na stolah pod yablonyami stoyat. Vdrug opyat' kak grohnet! Tarelki so
stolov tak i posletali. I hot' by odna razbilas', plavno spustilis'. YA
prygnul v do poloviny vyrytuyu shchel' i leg na dno. Glyazhu, a tam sanitarok i
sandruzhinnic polno. Pravdu govoril Petro Samostiyanovich: pozabyli nadet'
svoi kombinezony. Odna lezhit, ushi pal'cami zatknula, a rot do ushej
otkryla. |to chtob ne oglushilo. A glaza kak u zagnannoj ovcy. Esli b ne
strashno bylo, smeyat'sya b mozhno do upadu. Tut nachali bomby blizko rvat'sya.
Vozduhom goryachim obzhigaet. YA polzkom po kartoshke - v krytoe ubezhishche i tam
uzhe zhdal do konca bombezhki. Steny drozhali. Pesok sypalsya s potolka. A my
zadyhalis' ot napora vozduha. Kogda my vylezli, to bylo, kak vecherom,
temno. Dymom solnce zakrylo. Gorel senopunkt. Na Kievskom vokzale rvalis'
v eshelonah snaryady, bomby, patrony... K nebu podymalis' ognennye stolby ot
cistern s benzinom. V sad polikliniki nachali svozit' ubityh. Privezut
mashinu i za novymi uezzhayut. Ranenyh tozhe sobirayut. Narodu mnogo pobilo.
Nikto ne znal, kak pryatat'sya. Vse brosili rabotu i pobezhali po domam k
detyam.
A fashisty, gady, spustilis' nizko i davaj polivat' s pulemetov...
Narodu v ubezhishche bylo ochen' mnogo, i ya sidel, kak duga: spina pod odnu
stenku, a nogi na druguyu. Vchera byl sbor nashej komandy. Delo nametili, no
chertova bombezhka razognala nas vseh".
Zaslyshav rev samoletov, malen'kie bahmachane v sto golosov nachinali
plakat' i prosit'sya k mame. A mamam bylo nekogda - strelochnicy, dezhurnye
po stancii, telegrafistki, postepenno privykavshie k bombezhkam, ne mogli
ostavit' svoih postov...
Anna Konstantinovna nikogda ne zabudet tot pervyj bol'shoj nalet na
gorod: vzryvy, voj siren, vystrely zenitok, strekotan'e pulemetov na
stancii. Vrazheskie samolety uleteli, nemnogo razveyalo dymy, hotya stanciya
eshche gorela. Anna Konstantinovna bespokoilas', ne znaya, chto s Ivanom
Matveevichem, s hatoj, no prezhde vsego nado bylo nakormit' detej, kotorye
uzhe plakali ne ot straha, a ot goloda. Vdrug ona uvidela, chto v kalitku
detsada voshel krasnoarmeec s kakim-to bol'shim svertkom.
- Vy Anna Konstantinovna?
Ona kivnula.
- Vot. Devochka. |vakuirovannye govoryat, chto ot samoj pol'skoj granicy
edet, iz Peremyshlya. Kakoj-to muzhchina so stancii poslal k vam. Voz'mite.
Krasnoarmeec ubezhal, devochka ostalas'. Lichiko v ugol'noj pyli, plat'ice
perepachkano mazutom, volosy sliplis'. Botinochki na bosu nogu. Smotrela
ispuganno, nedoverchivo.
- Kak tebya zovut?
Potupivshis', noven'kaya molchala. Posle obeda, kotoryj sobrali uzhe
zatemno, devochku otmyli. Ona okazalas' prehoroshen'koj: zhivye temnye glaza,
matovaya kozha, chut' zarumyanivshiesya shcheki.
- Kak tebya zovut, dochen'ka? - peresprosila Anna Konstantinovna.
- Mi-i-ilya, - chut' slyshno otvetila ta.
- A familiya?
Molchanie.
- Ty ch'ya, Milechka? - dopytyvalas' Anna Konstantinovna. - Nu skazhi, ch'ya?
Devchushka zaplakala...
V polnoch' na goryashchuyu stanciyu naletela novaya armada stervyatnikov. Nikto
ne spal toj noch'yu v Bahmache. A utrom Anna Konstantinovna poshla na stanciyu
uznat', chto s muzhem, i dogovorit'sya s voennym komendantom o mashinah, na
kotoryh ona predpolagala uvezti detej v kakoe-nibud' selo, podal'she ot
bomb. V stancionnom parke tvorilos' chto-to nevoobrazimoe. Goreli vagony,
krichali lyudi, oglushitel'no svisteli manevrovye parovozy. Rabochie i
krasnoarmejcy-sapery naskoro chinili razrushennye puti. Anna Konstantinovna
s trudom razyskala Ivana Matveevicha, potom v voennoj komendature
uslovilas' naschet transporta, pobezhala nazad vdol' zheleznodorozhnyh putej,
zabityh ostovami obgorevshih vagonov. V odin iz tupikov byl zadvinut
eshelon, sil'no postradavshij ot bombezhki. Vperemezhku stoyali platformy,
passazhirskie i tovarnye vagony. Ih metallicheskie karkasy eshche izluchali
teplo, zalitye vodoj doski dymilis' i shipeli.
Vdrug ona vzdrognula i ostanovilas' - pochudilsya detskij plach.
Prislushalas'. Da, v odnom iz vagonov, zatushennyh, navernoe, v samom nachale
pozhara, plakal rebenok. Ee budto tolknulo tuda. V sumrake ona uvidela
detskie figurki.
- Da vas tut celyj detsad!
- Net, tol'ko ya i Lorik, - popravil ee parnishka s igrushechnym pistoletom
na remne. - YA Stas' Grigorcevich. A etot plachet vse vremya,
revushka-korovushka...
V kuche tryap'ya ona uvidela tret'ego - huden'kogo zaplakannogo malysha s
chernoj kudryavoj golovoj.
- CHto zhe mne s vami delat'? Gde vashi mamy?
- My odni, - skazal mal'chik s pistoletom. - My boimsya i kushat' hotim.
Tak v detskom sadu Anny Konstantinovny okazalis' Stasik Grigorcevich,
Lorik Ovchinnikov i Aron Ris. Ne uspeli oni poznakomit'sya so svoimi
bahmachskimi rovesnikami, kak prishli voennye mashiny. V kabine odnoj iz
mashin sideli eshche dvoe "nich'ih" detej.
"15 iyulya 1941 goda.
Rano utrom vyehali v Gorodishche. Lyudi uhodyat iz goroda na sela. Idut
perepugannye, v pyli vse. V sadu mnogo mertvyakov v kuchah. Rodnye ishchut
svoih. Na Kievskom vse eshche rvetsya. V Gorodishche ostanovilis' v shkole. Nichego
est' ne hochetsya s perepugu. Tol'ko b spryatat'sya kuda b nibud'. Proletali
nemeckie samolety, no ne bombili. Razvedchiki, naverno".
"19 iyulya 1941 goda.
Utrom nemec sbrosil shtuk shest' bomb. Razbil narsud i ubil odnogo
cheloveka. V gorode za vse chetyre dnya byl raz. Razrushennogo malozametno.
Vse ubrali. Na Kievskom vosstanovili liniyu. Tam sgoreli vse stancionnye
postrojki i pochti ves' poselok. Vot chego nadelali, gady! ZHelezo so stancii
i kolesnye pary porazbrasyvalo chut' li ne na km. Vot sila kakaya!"
Posle etoj otluchki Anna Konstantinovna kategoricheski zapretila Toliku
Listopadovu uhodit' iz Gorodishcha. Parnishka terpel neskol'ko dnej, vecherami
poglyadyval v storonu Bahmacha, potom ne vyderzhal i sbezhal v "samovolku".
Anna Konstantinovna ne znala, chto on delaet v gorode, zachem lezet pod
bomby i puli, no vsyakij mal'chishka pojmet Tolika - v gorode bylo interesno,
tam ostalis' druz'ya: Bor'ka Kirej i ego brat Tol'ka, Kol'ka Rudenko, Mishka
Zamerlov, ostal'naya komanda, i stoyali besprizornye sady...
"29 iyulya 1941 goda.
Byl v gorode. Sideli vtroem na vishnyah, kogda nachali svistet' bomby.
Kogda nemec priletel, my i ne slyhali. Popadali s vishen i lezhim. Kak
grohnet v bufetskom dvore! Hozyajka vyskochila s haty, uvidala nas - i za
nami! YA s ZHenej pereskochil cherez pleten', a Taras povis na shtanine. Ona
ego, konechno, dryuchkom po spine. On sorvalsya da shtaninu do samogo poyasa
razorval. Ubegli k bolotu, a tam uzh davaj hohotat'. Brosil nemec chetyre
bomby. Dve razorvalis', a dve net. Ubilo tol'ko 2 kabanov. Lyudi ponemnogu
vozvrashchayutsya v gorod. Komanda nasha raspadaetsya - uezzhat' nachinayut.
Ostalos' 19 chelovek, no my dejstvuem vovsyu. I strashnovato v gorode i
veselo. Nochuem v gorode, v detsadu, vdvoem s Petrom Samostiyanovichem, da
inogda rebyata zajdut. YAblok ujma, a sobirat' nekomu. Vse v Gorodishche".
Detsad razmestilsya v sel'skoj shkole. Spali na polu, eli na partah.
Nakormit' etu oravu tri raza v den' bylo ne prosto - ni titana, ni kuhni.
Celymi dnyami Anna Konstantinovna metalas' po selu, nahodila kolhoznic,
kotorye mogli by pokashevarit' na rebyatishek, iskupat' ih. Nochami so stancii
donosilsya gul motorov, gremeli vzryvy, mel'kali v temnom nebe spicy
prozhektorov. Bylo strashno za Ivana Matveevicha, za sestru YUliyu
Konstantinovnu - oni prodolzhali rabotat' na stancii. Odna bomba - mimo,
drugaya, a sotaya mozhet najti...
V shkolu privezli eshche troih detej, podobrannyh v razbityh eshelonah.
"Nich'i" sdruzhilis' s mestnymi, tol'ko inogda vse zhe voznikali konflikty.
Odnazhdy mal'chishki zateyali igru v pogranichnikov i ne prinyali v nee devochek.
Kakaya-to malen'kaya bahmachanka yazvitel'no skazala Stasiku Grigorcevichu:
- U menya est' mama, a u tebya net. - Ona vysunula yazyk. - Vot! U menya
est' mama, a u tebya-to net. Ty nichej!
Stasik bol'no dernul ee za kosichki. Devochka zarevela i pobezhala
zhalovat'sya Anne Konstantinovne. Ta prishla i dolgo razbirala etu ssoru.
Do Gorodishcha vojna poka ne doshla, hotya Gore hodilo vokrug. So stancii
Pliski privezli dvuh pyatiletnih mal'chikov-dvojnyashek. Oni s mater'yu ehali
otkuda-to s zapada. Pri bombezhke i vseobshchej panike mat' popala pod poezd,
i ej otrezalo po lokti obe ruki. Mat' spasli, ona ostalas' poka v Pliskah,
a detej peredali Anne Konstantinovne. Rebyatishek poruchili Natashe Gatich,
"sestre" Tolika Listopadova, i dvenadcatiletnyaya devochka trogatel'no
uhazhivala za bratishkami...
"10 avgusta 1941 goda.
V gorode spokojno. Vot uzhe neskol'ko dnej ne hodil v gorod. Hodili
rabotat' na senokose. Horosho v pole! V les po griby hodili. Mnogo v etom
godu gribov. V sele stoit batal'on. CHasto v nem byvaem. Veselo s
krasnoarmejcami!"
"20 avgusta 1941 goda.
Byl v gorode. Mnogo zenitok nastavili. Dvizhenie kakoe-to. CHasto
trevogi. CHasov v dvenadcat' proletel samolet nemeckij i sbrosil listovki.
Agitiruyut, gady! My s rebyatami sobirali, a to est' takie duraki, chto
poveryat listovkam nemeckim. Uehal Stasya Buzun. Ostalos' nas 18 chelovek".
"21 avgusta 1941 goda.
Segodnya ostalsya v Gorodishche. Nashi uehali za produktami. Anna
Konstantinovna prishla i govorit, chto vrode ozhidayut bombezhki. I tochno,
vecherom nachalsya nalet. Uh i zahlopali zh zenitki! Deti perepugalis'. My ih
s Bor'koj Kireem cherez okno v pogreb povytaskivali. Bombili celuyu noch'.
Viden byl pozhar v storone Bahmacha-pass. Anna Konstantinovna plakala.
Boitsya za svoih rodnyh. Vo vremya bombezhki povesili fricy ogon' kakoj-to v
treh mestah, i vidno bylo kak dnem. Interesno, chto eto bylo?"
"22 avgusta 1941 goda.
Narodu valit s goroda mnogo. S barahlom, s korovami. V sele stalo, kak
v gorode. Vse perepugany. Prishla sestra Anny Konstantinovny, rasskazyvala
pro bombezhku. Na passazhirskom nemec podzheg cisterny s benzinom. |tot pozhar
my i vidali. Opyat' postradal Kievskij Bahmach. Rasskazyvayut, chto ogon' tot
- eto osvetitel'nye rakety, a lyudi ih okrestili "panikadilo", potomu chto
sil'no perepugalis' vse, kogda uvidali ih. YUliya Konstantinovna govorit,
chto eshche dva dnya podryad bombit' budut. Ubityh malo. Nauchilis' pryatat'sya.
Prishel Tolya Kirej. Ego ranilo v pyatku oskolkom ot zenitnogo snaryada. Vot
hohotali nad nim! On beg v pole, ego i stuknulo. Krasnoarmejcy pomogli nam
vyryt' shchel'. Vecherom opyat' nalet. Detej ulozhili spat' v pogrebe. Nakidali
tuda im odeyal. My vtroem dolgo smotreli, kak strelyayut zenitki, a potom ya
zabralsya v shchel' spat'. Razbudili noch'yu posmotret' na zarevo. SHel dozhdik.
Nebo bylo vse krasnoe. Azh strashno stalo! V storone Pyl'chikov kazhduyu noch'
vrode kak molnii vspyhivayut. Bojcy govoryat, chto eto front. Strashnovato,
esli fricy pridut".
"23 avgusta 1941 goda.
Lyudi iz goroda idut. Govoryat, chto vse razbito, odni kamni ostalis'.
Nichego ne rabotaet. Goreli noch'yu semennoj zavod, fabrika im. Petrovskogo,
pticekombinat, i domov sgorelo nemnogo. Raz za razom slyshny vzryvy. |to
bombyat gorod. Celyj den' bombili. Vecherom tiho. Segodnya yasnaya pogoda, i
molnii vidno horosho. Takzhe slyshno grohot dalekij, slovno grom gremit
daleko gde-to. Noch' tihaya".
Fashisty podstupali k Bahmachu. Odnogo za drugim detej zabirali roditeli,
ustraivalis' s nimi v sele, u kolhoznikov, ili uvozili v gorod pod
ucelevshie kryshi. Vospitatel'nicy tozhe stali na kvartiry po selu. Anna
Konstantinovna vdrug obnaruzhila, chto ostalas' odna s dvenadcat'yu det'mi,
za kotorymi nekomu bylo prihodit'.
No vot k dvum iz nih prishla mat'. |to bylo strashnoe zrelishche. I hotya
Anne Konstantinovne dovelos' uvidet' potom nemalo ledenyashchih dushu scen, eta
vstrecha navek vrezalas' v pamyat', stala kak by simvolom velikogo gorya,
kotoroe obrushilos' na nash narod. Mat', dobravshayasya do Gorodishcha iz Plisok,
pytalas' obnyat' zabintovannymi kultyshkami svoih perepugannyh bliznecov ya
krichala v golos. Natasha Gatich vzyalas' uhazhivat' za vsej sem'ej. S mater'yu
bylo ne men'she hlopot, chem s mal'chikami. A cherez neskol'ko dnej kakim-to
chudom etu neschastnuyu sem'yu razyskal otec, komandir tankovogo polka. On
uprosil Annu Konstantinovnu otpustit' Natashu. Devochka dala soglasie, vse
oni uehali na voennoj mashine, i s teh por Anna Konstantinovna nichego ne
slyshala o sud'be Natashi Gatich...
Ostalos' vosem' "nich'ih" detej. CHto s nimi delat', ruda devat'sya? Iz
shkoly prishlos' pereselit'sya. Temi dnyami vokrug sela raspolozhilas' bol'shaya
voinskaya chast'. Krasnoarmejcy nakatili na shkol'nyj pogreb tolstyh breven,
zasypali zemlej, prisposobili podzemel'e dlya zhil'ya i perenesli tuda
rebyatishek. Vse party oni svalili vo dvore, a v shkole obosnovalis' vrachi.
Vsyu noch' tuda svozili ranenyh. Utrom Anna Konstantinovna iskala sredi nih
svoego Vitaliya, no ne nashla...
Stony, kriki, zapah joda i staryh, propitannyh krov'yu bintov
presledovali ee celyj den'. Ona staralas', chtob rebyatishki vsego etogo ne
slyshali i ne videli.
Tolik Listopadov, devyatyj ee podopechnyj, vse vremya propadal gde-to.
Inogda poyavlyalsya s takimi zhe sorvancami, naskoro el i, nesmotrya na ee
strogie ugovory, ischezal opyat'. Otkuda ej bylo znat', chto etot otchayannyj
priemysh vbiraet svoimi nenasytnymi mal'chisheskimi glazami glavnoe, chto est'
u nego zavetnaya tetradka, v kotoruyu on zapisyvaet vse, chto vidit?..
"26 avgusta 1941 goda.
Byl v gorode. |h, i breshut chertovy baby! Pravdu govorit poslovica: "U
straha veliki ochi". Gorod ne sil'no razrushen. Semennogo zavoda, fabriki
Petrovskogo, pticekombinata net. Da eshche razrusheno nemnogo zhilyh domov, a
to vse celo. Voronki ot bomb popadayutsya chasto. Stekol v gorode net. Poshli
v magazin. Vzyali tam platkov, materii. Prishli v detsad, i kak raz
bombezhka. Peresideli v shcheli. YA narval yablok, i my poshli v Gorodishche,
nochevat' poboyalis'. Voennyh v gorode mnogo, a zhitelej pochti net. Rebyat iz
komandy nashel tol'ko Pucya Kol'ku, da i to on barahlo na loshad' skladyval.
Uezzhat' gotovyatsya. Prishli pozdno.
Rabotniki razoshlis' po selu na kvartiry. Detej ostalos' vosem' chelovek.
Oni zhivut v pogrebe. Tam bezopasnej. CHasto proletayut nemeckie samolety. V
shkole lazaret".
Ona reshila pogovorit' s nim v poslednij raz.
- Tolik, ty menya ne zhaleesh' sovsem.
- Pochemu?
- Vchera priletali nemeckie samolety, byla strel'ba.
- Nu i chto zh takogo?
- A gde ty byl?
- V gorode. Detsad i hata stoyat, a Ivana Matveevicha ne videl, na
stanciyu krasnoarmejcy ne puskayut.
- Ty menya ne zhaleesh'. Gorod ved' tozhe bombili. YA potom vse selo
obegala. I po shchelyam smotrela, i u zenitok. Daj slovo, chto bol'she ne
pojdesh' v Bahmach.
- Ladno.
- Net, ty mne slovo daj. CHestnoe pionerskoe.
- CHestnoe pionerskoe, - neohotno skazal Tolik.
- Smotri!..
Nashi vojska otstupali, peregonyali tanki, orudiya, vezli ranenyh. Anna
Konstantinovna nashla kakogo-to vojskovogo komandira, poprosila pomoch'
evakuirovat' detej. Glyadya na nee ustalymi vospalennymi glazami, on skazal:
- Net, mamasha. Mogut byt' desanty vperedi okruzheniya. Budem probivat'sya
- pogubim rebyatishek...
- CHto zhe delat'?
- Ostavajtes', sohranite ih. Rodina spasibo skazhet.
On prav. No kak sohranit' detej? Perevezti v Bahmach, pod bomby i puli?
Uceleet li ee hata? I chem grozit prihod vraga?
Vojna vtorglas' v zhizn' kazhdogo. Podsekla odnih, oslozhnila sud'by
drugih, podnyala milliony lyudej na tyazhkij ratnyj trud, zastavila mnogih
po-inomu ocenit' sebya i opredelit' svoe naznachenie. I ne dumala ne gadala
prostaya ukrainskaya zhenshchina, chto lihaya godina gotovit ej isklyuchitel'nye
ispytaniya.
|ti ispytaniya obrushilis' na nee pozzhe, a poka nado bylo reshat', chto
delat' s det'mi. Anna Konstantinovna poshla v pravlenie kolhoza. Tam
komandovali voennye, sostavlyali kakie-to spiski. Prihodili muzhchiny i parni
v grazhdanskoj odezhde i uhodili, zahvativ iz pristrojki oruzhie.
Anna Konstantinovna dolgo zhdala, poka osvoboditsya predsedatel'. Ona ego
edva uznala. Eshche vchera u nego byli usy, a segodnya on sbril ih i srazu
pomolodel na desyatok let. Ob座asnila, v kakom polozhenii okazalas' ona s
det'mi, poprosila podvodu, chtoby perevezti ih v gorod.
- Sluhaj, ne duri, - vozrazil predsedatel'. - V ogon' ne pushchu. Ves'
gorod po selam razbegaetsya, a ty tuda, da eshche s det'mi. Ne pushchu.
- YA zhe za nih otvechayu.
- Vse my za nih otvechaem, - opyat' ne soglasilsya predsedatel'. - Podumaj
hotya by o tom, chem ty ih tam budesh' kormit'.
- Vasha pravda. No chto zhe delat'?
- Ostavajtes' v sele. Vse ne mogut uehat'. Detej razdadim.
- Komu?
- Komu, kak ne narodu?
Predsedatel' pozval kogo-to iz koridora, prikazal vydelit' loshad' v
rasporyazhenie "etoj grazhdanki" i vyyasnit' v dvuh sosednih kolhozah familii
zhenshchin, kotorye soglasny do prihoda Krasnoj Armii vzyat' "nich'ih" detej. 29
avgusta - etot den' ona horosho zapomnila - rebyat povezli po selu. Stas'
Grigorcevich ukoriznennymi, pochti vzroslymi glazami smotrel na nee, kogda
ego uvodili. Milya plakala navzryd i krichala: "Mama! Mama!" Peredavaya Arona
Risa, Anna Konstantinovna skazala:
- |togo mal'chika zovut Volodya...
"1 sentyabrya 1941 goda.
Detej raspredelili po kolhozam, a my s Annoj Konstantinovnoj pereehali
na kvartiru v konec sela. Mnogo gorodskih zhivet zdes'. Slyshna
artillerijskaya kanona" da v storone Baturina. Vot uzhe dnya tri podryad
bombyat Bahmach. Pravda, ne sil'no. Gonyat mnogo skota. Po polyu ego tozhe
mnogo. Horoshego kabana sejchas mozhno za litr vodki s zakuskoj dostat'".
"4 sentyabrya 1941 goda.
Mnogo krasnoarmejcev v sele. Kolhoznoe imushchestvo razdayut kolhoznikam.
Hozyajka natashchila domoj kurej, medu, yablok. Svin'yu zdorovennuyu prignala.
Nositsya ves' den' kak ugorelaya. YA sejchas pochti vse vremya zhivu u bojcov. I
em tam".
"7 sentyabrya 1941 goda.
Poshel pasti hozyajkinu korovu. Vzyal s soboj celuyu shapku sliv. Po doroge
s Baturina idut vojska, tanki, pushki vezut. Nad Baturinom viden dym i
slyshny vzryvy. Na krayu sela nachali ustanavlivat' pushki. Hodili k
artilleristam. Oni nas pokormili kashej grechnevoj, a my im dali sliv, yablok
i grush. Veselye rebyata! Vojsk v sele ujma, zastavili vse ogorody mashinami.
Pod vecher proletelo dva "hejnkelya". Oni poletali nad selom, postrochili s
pulemetov i uleteli. My sideli v kanave".
"8 sentyabrya 1941 goda.
Vojska za noch' nemnogo raz容halis'. Po ulicam prohodyat tanki - i vse na
Pyl'chiki. Strel'ba zdorovo slyshna. U nas na ogorode ustanovili orudiya. |h,
i zdorovo ryavkayut! Vecherom k selu podhodila nemeckaya razvedka. Pyat'
tankov. Strel'ba byla zdorovaya. Noch'yu ne udalos' zasnut'. Strashno
stanovitsya, chto nemcy pridut, no i devat'sya nekuda. Samolety ves' den'
letali".
"9 sentyabrya 1941 goda.
Utrom ne ostalos' ni odnogo krasnoarmejca v sele. Hodil v magazin za
sol'yu, i chut' snaryadom ne prihlopnulo. Pereshli s Annoj Konstantinovnoj na
drugoj kraj sela. Strel'ba vse usilivaetsya. Vidat', krepko nashi derzhatsya.
Bespreryvno proletayut nemeckie samolety. Pachkami po 18-20 shtuk. V 12 chasov
hodil obedat' na staruyu kvartiru. CHut' ne ogloh. Tam u nih pushka odna
stoit okolo haty da na ogorodah dve, i oni bespreryvno ryavkayut. Poobedal
da skorej nazad. Prishel, a nashi sidyat pod hatoj. Vdrug kak ryavknet
shrapnel' nad golovoj! Toko v solome zashumelo. My skoren'ko v pogreb. Seli
s Bor'koj na verhnej stupen'ke i schitaem, skol'ko samoletov proletaet.
Naschital ya 23 i smotryu, oni v krug vystraivayutsya, a perednij uzhe
pikirovaet. Ne uspel ya i slova skazat', uzhe zemlya drozhit. Volnoj nas sdulo
vniz. Sidim my v pogrebe, a krugom vse rvetsya. Slyshno, pulemety strochat.
Krik kakoj-to... I dal'she ya nichego ne pomnyu Zasnul. Slyshu, krichat sverhu:
"Vylaz'te, nemcy v sele". Vylezli my, a uzhe solnyshko zashlo. Vyshli na
ulicu, smotrim, tank nemeckij polzet i strelyaet. My nazad vo dvor. Smotryu,
v konce sela razryv. Sinij takoj ogon'. Vyehal tank za selo, a iz rzhi
podymayutsya dva voyaki i ruki vverh derzhat. Otkrylsya lyuk, i nemec ottuda
vylazit. Mahnul im rukoj, chtob oni v selo shli, a sam dal'she poehal. A oni
i ne podumali v selo idti, poshli oboe v lesok. Les nedaleko byl. Smotrim,
begut opyat' dva nashi bojca s oruzhiem po ulochke. My im govorim: "Tank
tol'ko chto nemeckij proehal". Oni poblagodarili, i cherez pleten' v
ogorody, a tam v les. Uzhe nemnozhko stemnelo. V treh mestah zarevo. Po
glavnoj ulice shum. Nemcy chego" to po-svoemu orut. Pobeg ya tuda. Smotryu,
lyudi stoyat okolo svoih hat. Nemcy na mashinah i motociklah edut. Odin snyal
kasku, idet po ulice i oret: "Matka, yajki, shpek, mas'le davaj". Sel, rzhet
i est. Govorit: "Gut Ukraina alles ist". "U, dumayu, chtob ty podavilsya!"
Vdrug v centre sela chego-to kak uhnet! |h, ya pustilsya begom nazad! Posle
uznali, chto eto nemec na svoyu zhe minu naletel. Oni tol'ko kak zashli, to
srazu stali minirovat' ulicy. Tut kak raz krest'yanka korovu gnala. On
uvidal korovu - i za nej. Ona ot nego. Nu i naletel. Na kuski razorvalo.
Vecherom legli spat', a mne ne spitsya chego-to. Za selom strel'ba. Rakety
vzletali odna za drugoj. Nad gorodom stoit stolb ognennyj. Zasnul tol'ko
pod utro.
Noch'yu nachalsya dozhdik".
"10 sentyabrya 1941 goda.
Nemcy ulicy miniruyut. Barrikady stroyat. Plugi, borony, telegi tashchat.
CHasov v desyat' nachali obstrelivat' gorod. My poshli na staruyu kvartiru, a
nazad uzhe nikak ne mogli projti. Nemcy zaminirovali ulicu. U hozyajki vo
dvore ostanovilis' chetyre mashiny. Nachali nemcy lovit' kurej. Moloko
otobrali. Visel venok luku, tak oni ego v kotel ves' ochistili. Grushi
obtryasli vse. Ryskayut kak volki. Hozyajku chut' ne ubili za to, chto ne
davala lomat' derev'ya fruktovye".
"12 sentyabrya 1941 goda.
Nemcy zanyali gorod 10 sentyabrya. Nashi pri otstuplenii sozhgli vse
stancii, povzryvali vodokachki, strelki, razobrali liniyu. Puskaj teper'
chertovy fricy pokrutyatsya bez zheleznoj dorogi!
Videl vozdushnyj boj. Interesno glyadet'! S Bor'koj prinesli patronov,
porohu i za etim provodim vremya. Skoro dumaem v gorod. Vchera iz lesu nashih
shtuk tri bojca vyshli i govoryat pastuham: "Idite, skazhite nemcam, chto v
lesu chelovek dvesti bojcov est' i chtoby oni prishli, zabrali nas". Te
skazali nemcam, i ih sobralos' chelovek dvadcat' i poshli. Podoshli k lesu, a
po nim kak mahnut iz vintovok! Dva cheloveka zhivyh v selo pribezhali. Togda
oni na tankah s pushkami poehali tuda, a tam uzh net nikogo. Oni s pushek
postrelyali po lesu i uehali".
Dnevnik Tolika Listopadova, mne kazhetsya, imeet samostoyatel'noe
znachenie, i ya by ne stal stol' shchedro citirovat' ego, esli b mog vot tak, v
prostyh, nepridumannyh epizodah i zhivyh kartinah opisat' to, chego ne vidal
sam, esli b mog dostovernee etogo trinadcatiletnego letopisca peredat'
podrobnosti lihoj godiny. I sejchas, skvoz' gody, ya vizhu shiroko raskrytye
mal'chisheskie glaza, fiksiruyushchie vse - obshchee i lichnoe, glavnoe i
vtorostepennoe, no, vidno, est' v podlinnom dokumente, v ob容ktivnoj
stroke ili dazhe otdel'nom slove kakaya-to osobaya sila, vyzyvayushchaya bol'shie
razdum'ya i shirokie associacii...
"15 sentyabrya 1941 goda.
Segodnya pod vecher poehali v gorod. Po polyu listovok razbrosano!..
Postaralis', vidat', fricy. V gorode slyshny vzryvy byli, kogda nachali
pod容zzhat' k Parasyuchke. Anna Konstantinovna ispugalas', no kak raz odin
znakomyj YUlii Konstantinovny shel. "To, - govorit, - tol nemcy vzryvayut,
kotoryj nashi ostavili". Kogda pereezzhali pereezd, to zaputalis' v
provoloke. ZHena izvozchika s perepugu kak zakrichit: "Aj, mina!" Pobelela
vsya, hot' v bol'nicu lozhi. Vstretil nas Ivan Matveevich. Obradovalsya. A to
on odin vse vremya doma byl. Skuchno emu bylo. Mne dali otdel'nuyu krovat'.
Nemcy krugom po gorodu shlyayutsya. Vse kurki da yajca ishchut. Kuricu gde uvidyat,
to strelyayut. YAjca tak sprashivayut. Esli otvetish' "net", no on najdet, to
izob'et do polusmerti".
"20 sentyabrya 1941 goda.
Segodnya chasa v tri dnya nash samolet sbrosil 8 bomb na Kievskij most.
Odna bomba popala v centr mosta, a odna pod most. Ostal'nye upali vokrug.
Most razrushen. Front otoshel na 150 km. Sejchas v Sumah. Ottuda prishel
Tol'ka Kirej. On ushel s nashimi, no tam kak-to otstal i popal k fricam.
Prishlos' idti nazad".
"1 oktyabrya 1941 goda.
Segodnya noch'yu nash samolet sbrosil zazhigatel'nye i dve fugasnyh bomby na
pochtamt. Sgorel. Segodnya videl, kak muchili evreev. Otca i syna 17 let.
Zastavlyali kupat'sya v gryazi, podymat' stolb, zataptyvali nogami v gryaz' -
i bespreryvno udary palkami. B'yut i hohochut. Vot gde zveri! Posle
rasstrelyali. Vseh evreev muzhskogo pola s 16 do 50 let rasstrelyali, a
ostal'nym veleli nosit' belye povyazki s sinej shestikonechnoj zvezdoj. B'yut
ih neshchadno. Organizovali gorupravu, policiyu. Naznachili burgomistrom
Kuznecova. Predateli raznye i vory poshli v policiyu i teper' ubivayut lyudej.
Prines knig celyj meshok iz shkol'noj i gorodskoj bibliotek. Iz rebyat nashej
komandy ostalis': ya, Mishka Zamerlov, Bor'ka SHevela i Valerij Kirichenko, no
etot othodit ot nas. Ego otec slivalsya s nemcami i rabotaet u nih.
Horonili ubityh krasnoarmejcev tajno ot nemcev. Oruzhiya sejchas v gorode
mnogo. Patronov tozhe. My chasto v celi strelyaem. Pritashchili so shkoly
baraban, no fricy za nego nas otlupili, i my ego porezali".
"10 oktyabrya 1941 goda.
Idut dozhdi. Pribyl v gorod otryad gestapo. Lovyat voennoplennyh i v 4
chasa dnya rasstrelivayut. Kazhdyj den' strelyayut. Idut aresty kommunistov,
komsomol'cev. Vydayut predateli. Nemcy vse vremya ryskayut za yajcami i
kuryami. Dali prikaz iz komendatury nemcev nazyvat' "pan". Nemcy
pereimenovali pochti vse ulicy goroda po-svoemu, no my zovem ih starymi
imenami. Stoyal odin nemec na kvartire i govoril, chto Germanii nuzhna tol'ko
Ukraina i Krym i chto dal'she oni ne pojdut".
"26 oktyabrya 1941 goda.
Segodnya nemcy stashchili u nas skovorodu. ZHeleznaya doroga ne rabotaet.
Sognali lyudej chinit' most. Organizovana birzha truda. Vse lyudi v vozraste s
14 do 60 let dolzhny stat' na uchet v nej pod strahom rasstrela. YA ne pojdu
i posle togo, kak mne ispolnitsya 14 let. Vse eti, kto stal na uchet, dolzhny
polmesyaca otrabotat' na nemcev, a polmesyaca svobodnyj. Za eto oni dayut 3
kg yachmenya v mesyac. Otec Valeriya Kirichenko zavbirzhej. S Valerkoj my
possorilis'. On nachal nas nazyvat' partizanami, a my ego - holuem
nemeckim. On govorit: "YA skazhu pape", - a my emu pachek za eto delo. Otec
pozhalovalsya Anne Konstantinovne, a ona nebol'shuyu mne vyvolochku sdelala.
Nu, eto nichego. Iz kazennyh domov nemcy vseh zhitelej vygnali i sami teper'
tam zhivut. Kogda vyezzhali, to my s rebyatami polezli postavit' poslednie
rospisi. Napisali na doske, a takzhe na gerbovoj sovetskoj bumage i
ostavili tam".
"7 noyabrya 1941 goda.
Segodnya prazdnik. Hot' u nas i nemcy, no vse zhe my prazdnovali. Tajno,
konechno. Nemcy dobrovol'cev berut v Germaniyu. Govoryat, chto tam budet
horosho. Nekotorye edut. Duraki, poverili nemcam. Fashisty v klube im. 1 Maya
sdelali konyushnyu dlya svoih loshadej, a sami zhivut v nashej shkole. Party zhgut.
CHto znachit "osvoboditeli" - osvobozhdayut nas ot "lishnego gruza".
"26 noyabrya 1941 goda.
S produktami u nas ploho. Est' nechego. Anna Konstantinovna menyaet
barahlo na produkty. S toplivom tozhe plohovato, no ya s lomikom promyshlyayu.
Nemcy govoryat, chto oni uzhe v Moskve vedut boi. Breshut, sobaki! Bazarov
net. Kto-to noch'yu dal 3 vystrela po oficeru i 2 soldatam. ZHal', ne popali
po sobakam. Za eto rasstrelyali 50 nashih zhitelej".
"10 dekabrya 1941 goda.
Vchera my uznali, chto bahmachskih evreev v Sumah vseh poveshali. Otryad
gestapo uehal. Lyudi vzdohnuli svobodnej. Na mesto gestapo priehala
zhandarmeriya. Holoda stoyat bol'shie".
"1 yanvarya 1942 goda.
Novyj god. Noch'yu prosnulsya ya, kak raz chasy nachali bit' 12. Po vsemu
gorodu kak podymetsya strel'ba! |to nemcy Novyj god vstrechali, a staryj
progonyali. Oni privykli bez oruzhiya nikuda - to i staryj god s oruzhiem v
rukah progonyali. Segodnya Novyj god, a est' nechego. Sideli s Ivanom
Matveevichem da v shashki igrali. Ponemnogu nemcy vse-taki vosstanavlivayut
zheleznodorozhnyj put'. Uzhe ezdyat poezda. Hozhu na stanciyu sobirat' ugol'. Za
odnogo ubitogo nemca budut rasstrelivat' 100 chelovek nashih zhitelej. V
Nezhine kto-to ubil nemca s sobakoj, a oni za eto rasstrelyali 140 chelovek
zhitelej i govoryat: "100 chelovek za nemca i 40 chelovek za nemeckuyu sobaku".
Sorok vtoroj god na Ukraine... Obezlyudeli goroda, zamerli razrushennye
shahty, rzhav' osela na zavodskih korpusah. Pritihli sela.
"Novyj poryadok" vocarilsya v Bahmache. V pervye zhe dni nachalis' zverskie
ubijstva. Pod dulami avtomatov sam sebe vyryl na ogorode mogilu direktor
"Zagotzerna" Kaminskij i leg v nee. Potom fashisty sozhgli v sarae dezhurnogo
po stancii komsomol'ca Ivana Eremenko i ego semnadcatiletnyuyu sestru Katyu.
Ih mat' ubili prikladom avtomata, kogda ona brosilas' zashchishchat' svoih
detej. Rasstrelyali predsedatelya mestkoma stancii Luk'yanicu, zamuchili
osmotrshchika vagonov starogo partijca Kozlova...
|to dejstvoval prislannyj v gorod special'nyj otryad gestapo. Malejshee
iz座avlenie nedovol'stva, kosoj vzglyad karalis' smert'yu. Ubijcy hoteli
zapugat' naselenie vazhnoj strategicheskoj stancii, presech' vsyakuyu popytku k
soprotivleniyu. Koe-kogo zapugali. I eshche nashlis' takie, chto nachali
dobrovol'no rabotat' da okkupantov. Ne uehal na vostok direktor Bahmachskoj
MTS Volkushevskij. Sotrudnichal s nemcami, stal u nih zaveduyushchim trudovoj
birzhej Kirichenko. Dorozhnyj master Petrienko i brigadir Habenko pri
otstuplenii nashih vojsk i evakuacii stancii ne podchinilis' prikazu, ne
vyvezli dorozhnyj instrument i sejchas sgonyali lyudej remontirovat'
razrushennye puti.
No CHernigovshchina, kak i drugie rajony Ukrainy, Belorussii i Rossii, ne
vstala pered vragom na koleni. V severnyh lesnyh rajonah oblasti
sozdavalis' partizanskie otryady, tuda stekalis' so vseh koncov narodnye
mstiteli, otbivshiesya ot svoih chastej pri otstuplenii krasnoarmejcy. V
sosednem gorode Nezhine nachala dejstvovat' tajnaya molodezhnaya gruppa. Byl
sohranen partijnyj centr, ne narushena struktura i disciplina oblastnoj
kommunisticheskoj organizacii. CHernigovskij podpol'nyj obkom partii sobiral
narodnye sily, organizovyval soprotivlenie vragu. Po vsej oblasti ostalis'
so special'nymi zadaniyami sotni stojkih bol'shevikov. Byli takie lyudi i v
Bahmachskom rajone.
Odnako zdes', v stepnoj otkrytoj mestnosti, borot'sya, bylo trudnee.
Fashisty, stremyas' obezopasit' krupnejshij zheleznodorozhnyj uzel,
razmestili v rajone Bahmacha usilennye garnizony, sozdali zhandarmeriyu,
bespreryvno istyazali lyudej, stremyas' vyvedat' imena i yavki mestnyh
partizanskih rukovoditelej. Oni vysledili i povesili sekretarya Bahmachskogo
rajkoma partii Burdyuga i predrajispolkoma Fedorchenko, pojmali i strashnymi
pytkami zamuchili do smerti sekretarya rajkoma komsomola Belana...
A prostye sovetskie lyudi, te, kto ne smog uehat' na vostok, neterpelivo
zhdali prihoda svoih, perebivalis', sabotirovali okkupacionnyj rezhim.
Ivan Matveevich ZHovanik, mrachnyj i postarevshij, ne vyhodil iz haty,
nochami sidel v temnote i dumal. Inogda, budto vozrazhaya komu-to, krichal:
- SHo? Na nemca gorb gnut'? YA? A syn vernetsya, sho skazhe? Ne, ni edinoj
hvilinochki na nih ne budu pracyuvaty, propadi oni propadom, katy!
Anna Konstantinovna molchala. I plakala lish' v pervye dni okkupacii, a
sejchas slovno chto-to speklos' v grudi, i slez ne stalo. Odnazhdy privela s
ulicy dvuh drozhashchih ot holoda mal'chuganov. Skazala muzhu:
- Bahmachane eto, Vanya. Hamovy. Znaesh'? Mat' u nih vchera ot goloda
umerla. Davaj pokormim...
Anna Konstantinovna ne znala, chem vse zakonchitsya, lish' nadeyalas', chto
Krasnaya Armiya vot-vot vyb'et nemcev iz Bahmacha. I nado bylo zhit', chtob
dozhdat'sya.
Stal prinosit' den'gi Tolik. S ostatkami svoej komandy on, riskuya
zhizn'yu, organizovyval nalety na ugol'nyj sklad i prohodyashchie eshelony.
Prodavaya ugol', mal'chishka nachal podkarmlivat' sebya i svoih priemnyh
roditelej. No etu komandu sorvancov, vidno, nedarom nazval "partizanami"
otkolovshijsya ot nee V.Kirichenko. Sudya po skupym zapisyam dnevnika, rebyata
ne tol'ko ne smirilis' s prihodom fashistov v ih rodnoj gorod, no
po-mal'chisheski pytalis' dejstviem vyrazit' svoyu vernost' Rodine. Oni tajno
ot fashistov horonili krasnoarmejcev, pogibshih pri zashchite Bahmacha,
prazdnovali godovshchinu Oktyabr'skoj revolyucii, a pered vseleniem okkupantov
v kazennye doma prolezli tuda i ponapisali vezde krepkih slovechek.
Navernoe, komanda delala i takoe, chego Tolik ne fiksiroval, - dnevnik
velsya s bol'shimi pereryvami.
I hotya osnovnye sobytiya, o kotoryh pishetsya eta povest', eshche ne
nachinalis', ya nepremenno privedu zdes' novye vypiski iz dnevnika Tolika
Listopadova. Iz posleduyushchih zapisej vy uznaete, pri kakih obstoyatel'stvah
Tolik Listopadov poteryal svoego druga Bor'ku Kireya, sudya po vsemu,
otchayannogo i hrabrogo paren'ka. Obratite vnimanie na to, skol'ko poboev
vynes sam avtor dnevnika, skrupulezno protokoliruya kazhduyu kolotushku. No
net ni odnoj strochki v etom dokumente, kotoraya vyrazhala by unynie ili
smirenie. Bukval'no kazhdaya zapis' - protest, gnev, prezrenie k vragu...
"13 yanvarya 1942 goda.
Segodnya, kogda sobiral ugol', menya pojmal "sumasshedshij" zhandarm. Otvel
v zhandarmeriyu, i bili sil'no. Ele ubeg. My nachali taskat' ugol' s eshelonov
i prodavat' po 100 rublej pud. U menya zavelis' groshi, i my ne tak stali
golodat'. Nu, esli popademsya, - rasstrel.
Ivana Matveevicha vyzyvali rabotat' na stanciyu. On ele otdelalsya ot
ihnej raboty. Pritvorilsya bol'nym. On doma delaet terki, a ya prodayu.
Delaet iz konservnyh banok, kotoryh na stancii do cherta".
"18 yanvarya 1942 goda.
Segodnya mne ispolnilos' 14 let. Nuzhno idti na birzhu, no ya ne pojdu. CHto
budet, to i budet, a dorogi im chinit' sovsem net ohoty".
"2 fevralya 1942 goda.
Teplo stalo. Nemcy nachinayut stroit' depo. Mobilizaciya v Germaniyu.
Plachut te, komu povestka. Uznali, chto eto za shtuka. Segodnya nemec otlupil
za to, chto skazal, ne znayu, u kogo est' yajca. Gad".
"21 fevralya 1942 goda.
Prislali k nam v Bahmach nemcev-tel'manovcev. Oni stroyat depo. Hodyat i
rabotayut pod konvoem. Znachit, i u nih est' revolyucionery! Nachinaem dumat'
o posadke ogoroda. Nuzhno kupit' semennoj kartoshki, a to u nas svoej net.
Vse za zimu poeli".
"9 marta 1942 goda.
Sneg pochti ves' soshel. Front gde-to okolo Har'kova. Nemcy ustanavlivayut
zenitki. Boyatsya, gady, bombezhki. Poshli s rebyatami smotret', a oni nas
otlupili. Sobaki!"
"20 marta 1942 goda.
Teplo. Hodim bez pal'to. Mnogo edet vojsk. CHasto ranenye iz vagonov
vyglyadyvayut. Dejstvuyut partizany. Nemcy mezhdu Nezhinom i Kievom noch'yu bez
bronepoezda ne ezdyat. V Baturinskom lesu tozhe est' partizany. Tam,
govoryat, dejstvuet byvshij direktor shkoly N_48 Cymbalist".
"2 aprelya 1942 goda.
Skoro uzhe nachnem sadit' kartoshku. Nemcy na kazhduyu korovu nalozhili 800
litrov moloka v god. Na bazarah chasto byvayut oblavy. Budto kogo lovyat, a
na samom dele grabyat. Otbirayut u bab moloko, maslo, salo, yajca i dr.
Segodnya nemec zastavil nesti ego barahlo s Central'nogo na Gomel'skij.
Otkazyvalsya, no on nachal lupit', i prishlos' nesti".
"14 aprelya 1942 goda.
10-go chisla na bazare policaj i zhandarmy zabili pochti do smerti Bor'ku
Kireya za to, chto on pel sovetskuyu pesnyu. Ot poboev on soshel s uma. Navryad
vyzhivet. Kartoshku my s Ivanom Matveevichem posadili. Po gorodu kto-to
raskleil listovki. Vot policai zanosilis'! V listovkah bylo narisovano,
kak nemcy shli na Moskvu i kak s Moskvy. Interesno!.."
"1 maya 1942 goda.
Nyneshnij den' nemcy hoteli otmetit'. Hoteli ustroit' demonstraciyu.
Konechno, pod nadzorom policii i zhandarmerii. Nikto ne poshel na ihnyuyu
demonstraciyu. My s rebyatami otprazdnovali po-svoemu etot den' na stavku v
pole. 27 aprelya sgonyali smotret', kak veshali odnogo dyad'ka za to, chto on
zarezal svoyu korovu. Zarabotali nemeckie dushegubki, kotorye nahodyatsya v
polevoj zhandarmerii. Sadyat lyudej v mashiny, vrode kak dlya progulki za
gorod, a privozyat za gorod trupy. ZHandarmeriya stoit v byvshem
rajispolkome".
"17 maya 1942 goda.
B.Kirej umer. Segodnya prishel eshelon s fronta s nemcami. Vshej u nih
ujma. Oni ih lovyat prigorshnyami. Nam ot nih dostalos' zdorovo. Derutsya,
cherti! Zlye hodyat. Ne sladko, vidat', im na fronte".
"30 maya 1942 goda.
Nachali polot' kartoshku. YA rybu pustil v nashu kopanku. Vchera hotel
perejti na druguyu storonu putej cherez liniyu, zhandarm pojmal i otlupil
zdorovo. Bol'no bil sapogami, sobaka!"
"9 iyunya 1942 goda.
Priehal verbovshchik. Rebyata ubegayut na hutora. Vchera nemec odnu devchonku
let vos'mi zabil nasmert' za to, chto sobirala shchepki na putyah. 5-go ele
ubeg ot zhandarma. Kogda ubegal, to razbil 36 yaic v koshelke. Kotorye ne
vytekli, szharil v banke i s容l. Dumal zarabatyvat' s telezhkoj, kak
nekotorye pacany. S容zdil dva raza, umorilsya, a zarabotal vsego dve marki.
Da i protivno eto. Vrode kak holuj nemeckij".
"19 iyunya 1942 goda.
Nabor v Germaniyu idet. Segodnya pojdu na SHumejkiv hutor, a to eshche
popadus'".
Letom v gorode snova poyavilsya otryad gestapo. Gorodok ocepenel ot
ubijstv. Nemcy ustraivali beskonechnye oblavy na lyudej. Hvatali
trudosposobnyh, nabivali imi tovarnye vagony i uvozili v Germaniyu.
A v rajone "novyj poryadok" vylilsya v formu izuverskogo, bessmyslennogo
terrora. V blizhnem k Bahmachu sele fashisty vyveli na ploshchad' i rasstrelyali
polevuyu brigadu kolhoznic, kotorye pered vojnoj byli nagrazhdeny medalyami
za vysokij urozhaj saharnoj svekly. Drugoj "viny" za soboj eti prostye
mnogodetnye zhenshchiny-truzhenicy ne znali.
Iz sela Ryzhki prignali v gorod tridcat' shest' chelovek i zhiv'em zakopali
v odnu yamu.
V Tynice pojmali i rasstrelyali organizatora partizanskogo otryada
byvshego predsedatelya sel'soveta kommunista Vasiliya SHCHerbu. Potom unichtozhili
bol'shuyu gruppu tynickih muzhchin i zhenshchin.
Letom 1942 goda na stancii, na gorodskih ulicah, na shlyahah vokrug
Bahmacha poyavilis' poodinochke i gruppkami deti, prosyashchie podayanie. Oni byli
bosy, polurazdety, v strup'yah i vshah. Gestapovcy vylavlivali ih, sazhali v
dushegubki i uvozili. Iz sela Gorodishche do Anny Konstantinovny dohodili
sluhi, chto "ee deti" vse zhivy. Arona Risa pod imenem Volodi selyane
peredavali iz haty v hatu. Mal'chika vse vremya strigli nagolo, chtoby nemcy
ne zametili ego chernyh, kurchavyh volos...
CHislo obezdolennyh detishek v gorode i rajone roslo. Bylo golodno tem
letom, i mnogie materi umirali ot nedoedaniya, otdavaya vse svoim detyam.
Nepodaleku ot Anny Konstantinovny ostalis' sirotami troe rebyatishek. Oni
tak i zhili vtroem, nochevali v pustoj hate, a dnem vyprashivali milostynyu.
Anna Konstantinovna vzyala ih k sebe. Troe Poristyh da dvoe Hamovyh -
eto uzhe pyatero. CHem ih kormit'? Nachala podkapyvat' kartoshku, melkuyu, kak
goroh, pytalas' vosstanovit' dovoennye svyazi, no lyudi slovno odichali -
prohodili mimo, ne otryvaya ot zemli glaz. Odnazhdy vstretila vracha Danilu
Ivanovicha Kostenko, vysokogo sedogo starika, rabotavshego v Bahmache s samoj
revolyucii. Oni molcha stoyali, razglyadyvaya razrushennye doma, chto tyanulis' po
obe storony ulicy, pechnye truby na pepelishchah.
- U menya serdce oblivaetsya krov'yu, Danila Ivanovich, - skazala Anna
Konstantinovna. - Ne mogu videt' detskih muk. Nado chto-to delat'...
Ona znala, chto Kostenko ochen' lyubil rebyat. Svoih detej emu, kak
govoritsya, ne dal bog, i on vsyu zhizn' stradal ot etogo. Danila Ivanovich
dolgo molchal, potom medlenno progovoril:
- Posle grazhdanskoj ya vot tozhe podobral odnogo, vyrastil...
Anna Konstantinovna znala, chto Nikolaj Volkushevskij - priemnyj syn
Kostenko, rabotavshij pered vojnoj direktorom MTS, ostalsya pochemu-to v
Bahmache i zhil sejchas tam zhe, v usad'be.
CHto hochet skazat' Danila Ivanovich?
- I sejchas u menya devochka, - zadumchivo prodolzhal Kostenko. - Mat'
ranilo na stancii. Ne prihodya v soznanie, skonchalas'. I Tamara dazhe
familii svoej ne znaet. CHernoglazen'kaya takaya. Boleet, plachet... A kakaya
iz menya nyan'ka?..
I on ushel, postukivaya po zemle palkoj.
Na ulice neozhidanno vstretilas' Valya Prusakova. Anna Konstantinovna
pomnila ee eshche pionerkoj i komsomolkoj. Pered vojnoj Valentina Tihonovna
priezzhala k materi v Bahmach s muzhem, i u nih, kazhetsya, byli deti.
- Kak, ty zdes', dorogaya? - udivilas' i obradovalas' Anna
Konstantinovna. - Vy zhe na Har'kovshchine zhili...
- Da, schastlivaya zhizn' byla, - progovorila Valentina Tihonovna,
priglyadyvayas' k byvshej svoej vospitatel'nice. - Sejchas k mame, kuda zhe eshche
v takoe vremya.
- U tebya deti?
- Dvoe...
Oni poshli po ulice Vojkova. Valentina Tihonovna rasskazala, chto oni s
muzhem uchitel'stvovali v sele Pechenegi Har'kovskoj oblasti. A v pervyj den'
vojny Nikolaj Efimovich Prusakov ushel na front.
- Pisal, poka nemcy ne nagryanuli v selo... Kto zhe dumal, chto oni do
Har'kova dojdut?
- I moj Vitalij pisal, - skazala Anna Konstantinovna. - Poslednee
pis'mo bylo: "Idu na front". Bol'she ni slova...
Valentina Tihonovna povedala, kak dobiralas' do Bahmacha. Vzyala na ruki
trehletnyuyu Stalinu i poshla. Desyatiletnij Olezhka bezhal ryadom. Brosili
kvartiru i vse, chto ostalos' ot nazhitogo. Deneg u nih ne bylo ni grosha.
SHli proselochnymi dorogami, potihon'ku prodvigalis' ot sela k selu,
nochevali u dobryh lyudej, a to i sredi polya. Neskol'ko sot strashnyh
kilometrov preodolela ona s det'mi, popadala pod bomby i obstrely, sovsem
oslabela dorogoj i ele zhivuyu, vysohshuyu ot goloda prinesla v Bahmach
Stalinu...
- Zajdem ko mne, milaya, - priglasila ee Anna Konstantinovna.
- CHto eto?! - ispugalas' gost'ya, vojdya v hatu. - Tesnotishcha-to kakaya.
Na drugoj den' Valentina Tihonovna prishla snova, prinesla svekly,
predlozhila iskupat' rebyat. Taskali vodu, greli ee v vedrah na plite i myli
detej v derevyannom koryte. "A pochemu by ne kupat' ih v byvshem detsadu? -
podumala Anna Konstantinovna. - Stoit pustoj. Tam vanny est' i chan,
vmazannyj v pechku".
- Valya, - skazala Anna Konstantinovna. - Poslushaj menya. Detej sobirayut
po dorogam i uvozyat v dushegubkah...
- Znayu, mama govorila...
- Beznadzornyh, ponimaesh'?
- Ponimayu, - protyanula Valentina Tihonovna.
- A chto, esli my zajmem pomeshchenie byvshego detsada? Pomozhesh'? Dumayu, chto
rebyat ne tronut, esli oni budut s nami.
- Vse ravno nado razreshenie...
- YA pojdu na vse - eto zhe _nashi deti_.
- Pomogu, - skazala Prusakova.
Eshche odna, uzhe ne sluchajnaya vstrecha s Kostenko. Danila Ivanovich vse
ponyal. On pogovoril v gorodskoj uprave, i tam poobeshchali ne trogat' sirot,
"esli, konechno, ne nemcy".
Neskol'ko dnej zhenshchiny myli poly v pomeshchenii byvshego detskogo sada,
belili steny, potom dostali s cherdaka ucelevshie zimnie ramy. Pozvali
starika stekol'shchika, i on koe-kak vstavil i zakleil bumagoj razbitye
stekla. Ivan Matveevich perelozhil plitu, sbil iz dosok neskol'ko skameek.
V te dni Anna Konstantinovna podobrala na ulice eshche neskol'kih sirot.
Danila Ivanovich Kostenko prines Tamaru, a iz Gorodishcha privezli Milyu.
CHerez Kostenko dostali v uprave meshok ovsyanki. Tak nachal svoe
sushchestvovanie bahmachskij "priyut obezdolennyh" - samodeyatel'noe,
nezaregistrirovannoe u okkupantov uchrezhdenie. O nem znala gorodskaya
uprava, tam dazhe sulili pomoshch', odnako nadezhdy na to, chto detej pozhaleyut,
ne opravdalis'. I ladno by nemcy, a to imenno eta uprava predlozhila
ochistit' otremontirovannoe pomeshchenie. V nem razmestilis' gestapo i
policiya, kotoraya popolnyalas' banditami i podonkami i gotovilas' k
karatel'nym akciyam protiv partizan.
ZHenshchiny zanyali dve komnaty v zdanii byvshego narsuda. No pomeshchenie
sil'no postradalo ot bombezhki i pochti ne godilos' pod zhil'e. Snova vzyalis'
za remont, pozvali stekol'shchika. |tot ded, izvestnyj svoim remeslom vsemu
Bahmachu, imel edinstvennuyu cennuyu veshch' - almaz. On dorozhil im pushche glaza.
Kogda odnazhdy on vozilsya so svoim instrumentom u okon narsuda, k nemu
podoshel pozhiloj nemec, vyrval almaz. Starik zaplakal, kinulsya otbirat'
svoyu dragocennost', no fashist vystrelom v upor ubil ego...
Rasstrely v gorode ne prekrashchalis'. Byl vveden komendantskij chas i
drugie strogosti, hotya fashisty, ochevidno, uzhe nachali ponimat', chto
zapugat' naselenie, nizvesti lyudej do polozheniya besslovesnyh rabov ne
udastsya. Syuda, k stepnym mestam, podhodili nochami iz severnyh lesov i
bolot partizany - vzryvali poezda, napadali na karatelej, i dazhe v takom
adu, kak Bahmach, kto-to raskleival svodki Sovinformbyuro. No pust' luchshe ob
etom rasskazhet nash svidetel'...
"11 iyulya 1942 goda.
Segodnya prishel v gorod. Verbovshchik uehal. Vse eto vremya zhil na hutore.
Tuda nemcy ne ezdyat. Bolota krugom, i oni boyatsya. V gorod naehalo nemeckih
frau so svoimi det'mi. Videl, kak malen'kij pacan nemeckij bil nashego
hlopca, a krugom stoyali fricy i hohotali. Obidno zdorovo".
"24 iyulya 1942 goda.
Edut na front ital'yancy. Forma u nih chudnaya: fetrovaya shlyapa s perom,
frenchik, shtany nemnogo nizhe kolen, obmotki i botinki na zheleznom hodu.
Lyagushek zelenyh zhrut, azh glyadet' protivno. My im prinesli shapku, dak oni
chut' ne podralis' za nih. Zagaldeli chego-to po-svoemu i skalyatsya, vrode im
pirozhnoe prepodnesli".
"1 avgusta 1942 goda.
Segodnya nemcy zdorovo otodrali. Dumal, ushi otorvut - i vse iz-za yablok.
Zenitki uvezli. Front k Voronezhu otoshel. Byli dnem dva nemca u nas i
govorili, chto nemeckie vojska dal'she Volgi ne pojdut. Duraki! A kto ih
pustit na Volgu? Po prikazu nemcev po gorodu hodit' mozhno s 5 chasov utra
do 9 chasov vechera v letnee vremya, a v zimnee - s 8 chasov utra do 5
vechera".
"13 avgusta 1942 goda.
Segodnya veli partizan. Ih b'yut, a oni "Internacional" poyut. Gerojskij
narod! Odezhda vsya nemeckaya. 9-go stoyal eshelon v Germaniyu. 24 cheloveka
vyskochili iz odnogo vagona i razbeglis'. Nemcy strel'bu otkryli s
avtomatov. YA prosnulsya i srazu podumal, boj kakoj idet, a potom uznal, chto
eto fricy na lyudej ohotu otkryli. Troih ubili, a ostal'nye razbezhalis'.
Teper' kazhdyj den' oblavy, a na bazar hodyat odni staruhi".
"29 avgusta 1942 goda.
Nemcy dali prikaz, chtob v pole okolo putej na 100 m s odnoj i drugoj
storony nikto ne hodil. Esli kogo uvidit patrul', to budet strelyat' bez
preduprezhdeniya. Vchera okolo Dan'kivki korova k putyam podoshla, tak oni ee
zastrelili. Oni uzhe v korovah podrazumevayut partizan.
Bahmachskih policaev gonyali na ivangorodskih partizan, tak oni ottuda
ele nogi unesli. Privezli s soboj ubityh. Tam rukovodit predsedatel'
sel'soveta".
"10 sentyabrya 1942 goda.
Komendant, burgomistr, policai i vse prisluzhniki nemcev segodnya
prazdnuyut. Ustroili pir v komendature v chest' "osvobozhdeniya Bahmacha ot
bol'shevikov". Oni nazyvayut sebya "osvoboditelyami", a nashih - "grabitelyami".
Matveenko na bazare krichal: "Pryjdite nashi "grabyteli", tikajte
"vyzvolyteli"!" Ego zabrali v zhandarmeriyu. Po gorodu kto-to raskleil
listovki so svodkoj Sovinformbyuro. Nemcy p'yanye segodnya rasstrelivali
lyudej. Zagnali v shchel' i sverhu po nim s revol'verov, kak po mishenyam.
Strelyali i policai".
"30 sentyabrya 1942 goda.
Segodnya zdorovo otlupili fricy za to, chto ne poklonilsya oficeru.
Sobaki! Kartoshku vykopali. Plohaya kartoshka. Kopanka pochti vsya vysohla.
Rybu ya vylovil. Podrosla za leto. Nemcy dali novyj prikaz. Kolot' svinej
razreshaetsya, kotorye vesom ne men'she 80 kg i polovinu otdavat' im".
"10 oktyabrya 1942 goda.
Prishlos' postupit' na rabotu. Rabotayu v rajzdrave rassyl'nym. Horosho,
hot' ne u nemcev. Pered oknami nemeckaya tyur'ma. V sadu stoit gestapo.
SHCHeli, kotorye my ryli, chtoby pryatat'sya ot bombezhki, nabity rasstrelyannymi.
2-go rano utrom fricy v poslednyuyu shchel' zagnali partizan v nizhnem bel'e i
brosili tuda bombu. Ona ne vseh porazila, zhivye brosilis' kto kuda i
razbeglis' po gorodu. Nachali pryatat'sya v sarayah, pogrebah i voobshche kto gde
sumel. Nemcy 2 chasa ryskali po gorodu i, kogo nahodili, dobivali na meste.
Krik po gorodu podnyalsya, strel'ba, azh u nas na stancii bylo slyshno. Ubili,
konechno, ne vseh, i mnogie, vidat', spaslis' zhivye".
"28 oktyabrya 1942 goda.
Vchera gestapovcy rasstrelyali 27 chelovek. Vse partizany. Iz nih dve
zhenshchiny i odin mal'chik let dvenadcati. YA ih vidal, kak oni ryli sebe
mogilu. Bol'shinstvo molodyh, no est' i stariki. Est' bahmachskie. Segodnya
utrom hodil na mogilu. Zemli sverhu 5-10 santimetrov. YA s saninstruktorom
nasypal holmik. Za eto nemcy nas chut' ne izbili".
Odnazhdy Tolik Listopadov uvidel okolo stancii Slavu Miroshkina, odnogo
iz "nich'ih" rebyat, kotorogo on pomnil eshche po Gorodishchu. Malysh sbezhal
ottuda, sobralsya noch'yu zaryt'sya v ugol' i ehat' na Bryansk.
- V Konotope snimut tebya i zastrelyat, - skazal Tolik.
- A ya spryachus' s golovoj...
- A razgruzhat' nachnut? Ne pushchu. Idem!
- Kuda?
Slava Miroshkin perenocheval na odnoj kojke s Tolikom v hate Anny
Konstantinovny, a nazavtra pereselilsya v detdom.
No to, chto zateyala Anna Konstantinovna, eshche nel'zya bylo nazvat'
detdomom. Podoshla osen', v pomeshchenii bylo holodno, i razutye-razdetye deti
vse vremya boleli. Anna Konstantinovna peretaskivala bol'nyh rebyatishek v
svoyu hatu, i Tolik snabzhal etot lazaret tabletkami, dobyvaya ih v
rajzdrave. Ne ostavlyal bez vnimaniya rebyatishek i Danila Ivanovich Kostenko.
A pozdnej osen'yu prishlos' obratit'sya k nemu, chtob otvesti glavnuyu bedu.
Uprava prikazala osvobodit' podgotovlennoe na zimu zdanie narsuda - negde
bylo, deskat', razmeshchat' nemcev. Anna Konstantinovna pobezhala razyskivat'
Kostenko.
- Odin vyhod - v kontoru MTS, - rasteryanno skazal Danila Ivanovich. -
Poprobuyu dogovorit'sya s synochkom, chtob ego...
Volkushevskij, priemnyj syn Kostenko, lichnost' strannaya, razreshil zanyat'
bol'shuyu komnatu kontory. CHerez razbitye okna i pustoj dvernoj proem v nee
naneslo uzhe mnogo snegu. Zabili okna doskami, ostavili tol'ko odno,
koe-kak zastekliv oskolkami ramu. Dymila pech', i snova Ivan Matveevich
mesil glinu, taskal s pepelishch kirpichi. Na pervyj sluchaj pribili k dvernym
kosyakam staroe odeyalo, a vskore Kostenko privez gotovuyu dver', snyav ee s
petel' v svoem sarae...
Tolik byl doma, kogda odnazhdy pozdno vecherom Ivan Matveevich privel
neznakomogo cheloveka let soroka. On byl nagolo obrit.
- Synku, - shepnul Ivan Matveevich. - |to Anatolij Ivanovich. Nikomu ne
rasskazyvaj...
Parnishka kivnul, on vse ponimal. CHerez neskol'ko dnej gost' posredi
nochi ushel, obnyav na proshchan'e Ivana Matveevicha, i opyat' potekli dni bez
osobyh sobytij. Potom Anatolij Ivanovich snova poyavilsya.
"7 dekabrya 1942 goda.
Front dvizhetsya k nam. My zhdem ne dozhdemsya nashih. Anna Konstantinovna
nachala remontirovat' zdanie dlya detdoma v MTS. U nas zhivet vrach, kotoryj
ubeg iz plena. CHelovek nash. Zovut Anatolij Ivanovich. Segodnya odin fric
dokazyval, chto Rossii kaput. On govorit, chto oni pojdut do Urala, a dal'she
net zavodov, i nam kaput".
"17 dekabrya 1942 goda.
YA rabotayu v zubnom kabinete registratorom. Vrach - horoshij paren'. Na
dvore holodno, i nemcy pohozhi na pugal. Na golovah platki, poverh shinelej
polushubki. Na nogah, poverh botinok, solomennye lapti. Poteha! Vchera v
dezkamere sgorela odezhda nemcev, kotorye mylis' v sanpropusknike. Nemcy, u
kotoryh byla odezhda, otbirali barahlo u zhitelej dlya golyh nemcev. Poteha!"
Nezadolgo do Novogo goda detdom pogruzilsya na podvodu i dvinulsya v MTS.
Kogda razmestilis', voshel vypivshij Volkushevskij i mrachno skazal:
- Vse, chto v podvale, - pacanam.
ZHenshchiny kinulis' v podval. Tam byla kartoshka, bochonok soevogo masla,
saharnaya svekla. Pochti kazhdyj den' Anna Konstantinovna privodila
obmorozhennyh, drozhashchih ot holoda "nich'ih" rebyatishek. Raz sredi nochi
postuchalas' starushka i protyanula svertok.
- Voz'mite, radi boga. S samyh Peskov nesla. Boyus', chto kto-nibud' na
menya dokazhet...
Tak v detdome okazalas' donel'zya zapugannaya Polen'ka Ioffe. Anna
Konstantinovna vsyu noch' prosidela u okna.
Sumeet li ona sohranit' detej? Nuzhna pomoshch'" nuzhen zapas produktov.
Masla i ovoshchej v podvale nemnogo, nado snova prosit' Kostenko, chtob ego
znakomye v uprave dobyli ovsyanki i hotya by nemnogo muchicy. A chto eto za
chelovek Volkushevskij? Anna Konstantinovna prismatrivalas' k nemu.
Neponyatno. Bahmachane otnosilis' k Volkushevskomu nedoverchivo - on yakshalsya s
okkupantami, rabotal na nih, odnako detej prinyal horosho.
Potom prishel Novyj god. O ego vstreche zhenshchiny i ne dumali. Vse zateyal
Slava SHCHerba. |tot rastoropnyj mal'chishka vmeste s sestrenkoj i bratishkoj
poyavilsya na usad'be MTS v odin iz poslednih dnej dekabrya. Obogrelsya,
pereznakomilsya s ostal'nymi rebyatami, i te srazu priznali ego za vozhaka.
Eshche by! Slavka do vojny uchilsya v shkole, videl mnogo zamechatel'nyh
kinokartin i znal vse zdeshnie mesta. Deti besprekoslovno ustupali emu
"choboty". V detdome byla odna obutka na vseh - starye ogromnye sapogi,
razdobytye neizvestno gde. Anna Konstantinovna obrezala golenishcha i sshila
iz nih detyam neskol'ko tapochek. No na ulicu, v sneg i gryaz', v tapochkah ne
pojdesh'. Poetomu "choboty", kotorye obychno stoyali u dveri, pol'zovalis'
ogromnym sprosom.
Nakanune Novogo goda Slavka vzyal v sencah topor i poshel k lesochku, chto
ros v storone ot dorogi. "CHoboty" soskakivali, nogi v nih sovsem zamerzli.
No Slava vse zhe dobralsya do nebol'shoj elochki, nachal rubit' ee zashcherblennym
toporom. Potom oglyanulsya - po ego sledu shel kakoj-to dyad'ka, strashnyj,
obrosshij. On otobral u Slavki topor, provalivayas' v sneg, poshel dal'she v
les i vskore poyavilsya ottuda s krasivoj, pushistoj elkoj.
- Vot eto elka! Mne by takuyu! - voshishchenno skazal Slavka, priplyasyvaya
na doroge ot holoda, potom pogrustnel. - Tol'ko ya by ni za chto takuyu
zdorovuyu ne dotashchil.
- Poshli, zastynesh', - skazal Volkushevskij, - sopli-to podotri...
Tak u rebyat poyavilas' elka. Ee ukrasili tryapochkami, bumazhkami, a na
samom verhu ukrepili serebristyj dirizhabl', s kotorym ne rasstavalsya SHurik
SHCHerba, mladshij bratishka Slavy. Na dirizhable krasnymi bukvami bylo
napisano: "SSSR".
Deti zabyli obo vsem na svete, hodili vokrug elki i vse vysprashivali
Annu Konstantinovnu, kogda pridet Ded Moroz. Ona sidela zadumchivaya, tihaya.
V dver' postuchali.
- Ded Moroz! Ded Moroz! - zakrichali deti i stolpilis' u dveri.
No eto byl Volkushevskij. On prines neskol'ko kuskov sala. Oglyadel elku,
zametil naverhu dirizhabl', sorval ego i molcha ushel. SHurik SHCHerba zaplakal,
i ego dolgo ne mogli uspokoit'.
A v polnoch', kogda deti usnuli, poslyshalas' dalekaya strel'ba. Strelyali
v gorode. Anna Konstantinovna podumala, chto eto partizany ustroili nalet
na stanciyu, vospol'zovavshis' tem, chto fashisty perepilis' i oslabili
karauly".
"1 yanvarya 1943 goda.
Noch'yu v 12 chasov nemcy strelyali. Anatolij Ivanovich govorit: "Ne
ponravilsya im 42-j god, tak oni ego s oruzhiem progonyayut. Nemec bez oruzhiya
- bloha". Verno on govorit. Nemcy bez oruzhiya nikuda ne pojdut. Dazhe po
gorodu boyatsya hodit'. Partizany zdorovo ih koloshmatyat. S fronta begut
mad'yary. Nemcy ih lovyat i rasstrelivayut. Anna Konstantinovna nakonec
otkryla detdom. Produktov nemcy ne dayut, a chto udaetsya vyprosit' u nashih
zapravil, to i detyam".
"7 yanvarya 1943 goda.
Nemcy zenitki stavyat. V gorod vojsk mnogo nagnali. Nashi okolo Har'kova
i, govoryat, k Sumam podhodyat. Rabotayu u zubnogo tehnika uchenikom. Rabotaem
po 3-4 chasa v den'. Tehnik gluhonemoj, i navryad li ya chemu vyuchus'. Anna
Konstantinovna zastavlyaet".
"30 yanvarya 1943 goda.
Begut s fronta ital'yancy. |ti begut celymi otryadami, i nemcy boyatsya ih
trogat'. Vshej u nih ujma. Zenitok fricy podvozyat vse bol'she i bol'she.
Postavili prozhektora. Noch'yu slyshen byl gul kakoj-to. Naverno, nashi gde-to
bombili. Matveenko na bazare prodaval truby i krichal: "Nemcam truba,
ital'yancam truba, mad'yaram truba". A kogda na nego napustilsya policaj, to
on govorit: "Kupi, policaj, trubu, vse ravno tebe budet truba". Bili ego
sil'no".
"21 fevralya 1943 goda.
Segodnya postavili u nas na ogorodah zenitnuyu batareyu. Odnu zenitku
postavili pod samoj nashej hatoj, a raschet stal v hate. Nas vygnali v odnu
komnatu. Zanyali nashi krovati. V obshchem, postupili po-nemecki. Vseh ih 7
chelovek s unter-oficerom. Est' odin polyak, starik. Vrode nichego muzhik.
Ponimaet po-russki. YA emu skazal, chto u nas do vojny hleb byl po 75 kop.
kg, ne poveril".
"24 fevralya 1943 goda.
Fricy nalozhili snaryadov polnyj koridor. Krichat celyj den', v karty
igrayut. V hate nemeckim duhom zdorovo vonyaet. Vecherom nashi bombili
Konotop. Narod vysypal glyadet'. Vidny byli "panikadila", razryvy snaryadov,
luchi prozhektorov. Krasivo glyadet' bylo! Franc, polyak, rasskazyval, chto oni
iz-pod Oskola, pobrosav zenitki, v odnom nizhnem bel'e ubegali. Zdorovo ih
gonyat nashi! Dnem vidal, kak nemcy gnali nashih plennyh. Gnali ih bosyh po
snegu, razdetyh. Esli kto zamedlyalsya, ego bili".
Govoryat: chtoby uznat' cheloveka, nado s容st' s nim pud soli. Na kakih
vesah vzvesish' tyagoty, kotorye nesli dve zhenshchiny?
Inogda zahodil Danila Ivanovich Kostenko, prinosil mylo, tabletki ot
prostudy, vyproshennuyu u gorodskih vlastej ovsyanku ili trebuhu. Nado bylo
ispol'zovat' malejshie vozmozhnosti, chtoby podderzhat' rebyat. Vystoyat',
spasti ih nado bylo obyazatel'no. Ne dlya rabskoj doli, a dlya zhizni
nastoyashchej. No kuda idti? Kto pomozhet?..
Zdes', v glubokom nemeckom tylu, bor'ba s zahvatchikami razgoralas'.
Otryady, rukovodimye CHernigovskim podpol'nym obkomom partii, vzryvali mosty
i puskali pod otkos vrazheskie poezda. A sluhi o polozhenii na frontah byli
protivorechivymi.
Tolik Listopadov prines odnazhdy s bazara myatuyu listovku. V nej
govorilos', chto nemcy pod Stalingradom popali v kotel. Ivan Matveevich,
prezhde chem sunut' bumazhku v ogon', vnimatel'no prochel ee, razgladil
ladon'yu i proiznes:
- Anatoliya Ivanovicha rabota...
Pribezhavshij iz goroda v MTS Olezhka Prusakov soobshchil, chto babushka i Ivan
Matveevich klanyayutsya, chto spravka o bolezni, kotoruyu dal Ivanu Matveevichu
vrach Kostenko, dejstvuet horosho - nemcy bol'she ne trebuyut ego na rabotu.
Oleg govoril, a sam vse poglyadyval na dver'. ZHenshchiny vyshli za nim.
- Nemcy ob座avili, budto vzyali Stalingrad, - prosheptal mal'chik.
- Ne veryu, - surovo skazala Anna Konstantinovna.
Ostorozhnen'ko vysprosili Volkushevskogo.
- Breshut! - brosil tot, ne podnimaya golovy. - Naoborot, ne znayut, kak
nogi unesti...
CHerez neskol'ko dnej on voshel v komnatu priyuta i kinul na pol bol'shoj
kusok prochnejshej chehol'noj tkani. Maskirovochnoe nemeckoe polotno godilos'
i na shtanishki, i na kurtochki, i na tapochki. Celymi nochami Anna
Konstantinovna prosizhivala nad shit'em, to i delo podtachivala igolkoj
nozhnicy, shchurila slabeyushchie glaza. Pal'cy opuhli ot nozhnic, a na srednem
obrazovalas' krugovaya bolyachka i dolgo ne zazhivala. Deti, kak umeli,
vyrazhali svoe sochuvstvie. Milya brala bol'nuyu ruku i bayukala: "Spi, mamina
ruchka, spi!" Oni pochti vse ee zvali mamoj...
A rebyatishek pribyvalo. Pribezhal iz Gorodishcha provedat' Slavu Miroshkina
Stasik Grigorcevich, ostalsya nochevat' da tak i ne vernulsya nazad. Vremya ot
vremeni Anna Konstantinovna byvala na stancii, podbirala "nich'ih" detej,
hotya k koncu zimy dobyvat' produkty stanovilos' vse trudnej. ZHenshchiny do
konca svoih dnej ne zabudut togo utra, kogda deti prosnulis', a dat' im
poest' bylo nechego. Valentina Tihonovna molcha vzyala meshok i ushla v
sosednee selo Kuren'. Da, po dvoram... Prosit'...
Anna Konstantinovna ostavila malyshej na starshih rebyat i napravilas' k
Bahmachu. Ona reshila lyubymi sredstvami dobyt' edy. V gorode vstretila
maloznakomogo ej cheloveka po familii Lugovik. Rabotal on na ovoshchnoj baze.
Anna Konstantinovna pytlivo vzglyanula na nego.
- Propadayut deti. Est' nechego.
- A chto ya mogu? - On otvel glaza.
- Detej nashih zhalko. YA zhe dvadcat' let s rebyatami. Vy menya znaete. Nu,
hot' kapusty...
- Da, trudno budet, - protyanul Lugovik.
I bylo neyasno, chto on podrazumevaet - trudno li pridetsya detyam, Anne
Konstantinovne, ili emu budet trudno vypolnit' ee pros'bu. On oglyadelsya po
storonam, bystro zakonchil:
- Nadezhnogo cheloveka najdite, vam samoj nel'zya...
Nadezhnogo cheloveka! A gde ego vzyat'? Anna Konstantinovna dazhe
ispugalas', potomu chto Lugovik zateval opasnoe delo. Gde dostat' loshadej?
Ryadom s ovoshchnoj bazoj voennyj sklad s postoyannymi chasovymi. Nado bylo
dnem, na glazah u karaul'nyh, pod容hat' k ovoshchnoj baze, nagruzit' podvodu
i vyvezti za lesok.
- Sama poedu, - zayavila Valentina Tihonovna. - A loshad' mozhno dostat'
tol'ko u SHisha.
- Tebya ne pushchu, - vozrazila Anna Konstantinovna. - I ne dumaj dazhe.
Ona voshla na selo, k schetovodu SHishu. CHto eto za chelovek, ona ne znala,
no nedavno on daval ej loshadej, chtoby privezti drov. Snova zagovorila o
detyah i ih bedstvennom polozhenii.
- Konej nado? - sprosil tot. - Berite.
- Konej. Konechno, konej. V gorod. Mozhno odnu parokonnuyu podvodu. Vsya
dusha izbolelas'...
- YA zhe ponimayu - berite.
- No my, zhenshchiny, ne upravimsya, - tyanula ona, ne znaya, kak pristupit' k
delu. - Vozchika nado, chtob pogruzil i vygruzil. Sil'nogo cheloveka,
ponimaete, nadezhnogo...
- Nadezhnogo? - nastorozhilsya tot.
- Da, tovarishch SHish, - osmelela Anna Konstantinovna, vzglyanuv emu v
glaza. - Nadezhnogo.
- Podumaem.
Na sleduyushchij den' v kontoru MTS pribezhal parnishka let semnadcati,
veselyj, belozubyj.
- Gde tut Anna Konstantinovna?
Ona podozritel'no osmotrela ego.
- |to tebya prislali?
- |ge, - ulybnulsya tot. - Menya i chetvert' samogonu.
- Ty kto?
- Ivan.
Oni poshli v gorod i dogovorilis' s Lugovikom, chto Ivan pod容det pered
smenoj chasovyh utrennego karaula. Vse ostal'noe - ne ih zabota. Posle
poludnya Ivan ostavil zhenshchin za bugrom, nepodaleku ot ovoshchehranilishcha.
- Ponimaesh', synok, na chto idesh'? - sprosila Anna Konstantinovna.
- YA zhe komsomolec, - shepnul Ivan.
Proshlo polchasa. ZHenshchinam uzhe chudilos', chto Ivana shvatili. Vdrug
poslyshalas' pesnya. Zvonkij yunosheskij golos vyvodil znakomuyu do boli v
serdce melodiyu.
Stoit' gora vysokaya,
Popid goroyu gaj...
Zelenij gaj, gustesen'kij,
Nenache spravdi raj.
On! Vanya sidel na meshkah, zakidannyh solomoj.
- Sdajte, bogatii! Divitesya! - kriknul on.
ZHenshchiny razvoroshili solomu. V meshkah byla sol', dragocennaya sol'! Na
nee mozhno bylo vymenyat' vse - salo, muku, krahmal, kerosin, igolki. Deti
spaseny!
No radost' byla prezhdevremennoj. Navstrechu na takoj zhe povozke ehalo
neskol'ko vrazheskih soldat. U Anny Konstantinovny zashlos' serdce. Ivan
snova zapel pro zelenyj, gustesen'kij gaj. Proezzhaya mimo, nemcy chto-to
krichali Valentine Tihonovne, a ona, rastyanuv guby v ulybke, posylala im
vozdushnye pocelui. Ee lico poblednelo.
Dal'she ehali molcha, napryazhenno vsmatrivayas' v dorogu - nachinalo
temnet', i vot-vot dolzhen byl nachat'sya komendantskij chas i poyavit'sya
patruli. No vse oboshlos', tol'ko u samoj kontory vstretilsya Volkushevskij.
On bystro vzglyanul na povozku, postoyal minutku i pobrel dal'she.
A kogda sol' peretaskali v podval i zakidali zemlej, Valentina
Tihonovna vdrug sela na pol i razrydalas'. Anna Konstantinovna molcha
stoyala ryadom, poglazhivaya ogrubevshej ladon'yu rusye shelkovistye volosy
podrugi. Deti tolpilis' vokrug, polzali na polu, plakali...
Skol'ko zhe vsego sobralos' v detdome "nich'ih" rebyat, kto oni byli?
Privedu zdes' spisok etih detej, chtoby potom bylo legche prosledit' za ih
sud'bami.
Milya, 4,5 goda. Pervyj "nichej" rebenok. V kontore MTS Anna
Konstantinovna ostorozhno vysprashivala ee, otkuda ona, kto byli roditeli.
Milya nichego ne pomnila. Odnazhdy skazala:
- Moya familiya YAkubovskaya...
No cherez den' popravilas':
- Net, Milevskaya.
Kak pravil'no, poka eto ne imelo znacheniya. Odnako Anna Konstantinovna
tverdo zapomnila eti familii i reshila bol'she ne bespokoit' devochku. Milya
bystro osvoilas' na novom meste, stala bojkoj, zhizneradostnoj. "Ot
haraktera", - dumala Anna Konstantinovna, vydelyaya Milechku sredi drugih.
Slava SHCHerba, 11 let. Samostoyatel'nyj i ser'eznyj parnishka. Otec do
vojny byl predsedatelem Tynickogo sel'soveta, ushel v partizany. Prihodili
policai, krichali materi: "Govori, gde Vas'ka-kommunist, a ne to tvoim
shchenkam konec!" Pozdnee fashisty vysledili ego i rasstrelyali. Potom bili
mat' - dopytyvalis', gde oruzhie. Ona umerla. Anne Konstantinovne Slava
doveritel'no skazal:
- YA znayu, gde zakopano vse - vintovki, granaty, dva yashchika patronov...
- Tss... - Ona oglyanulas', ne slyshal li ego kto-nibud' iz detej. -
Poklyanis' pionerskoj chest'yu, chto nikomu bol'she ob etom ne skazhesh'.
Slava poklyalsya.
Nina SHCHerba, 7 let. Tihaya, zadumchivaya devochka. Vo vsem slushalas' Slavu.
CHernen'kaya, v mat'.
SHura SHCHerba, 3,5 goda. Zabavnyj mal'chishka so svetlymi kudryami, vylityj
otec. Anna Konstantinovna horosho pomnila Vasiliya SHCHerbu v molodosti -
plyasuna i zavodilu. SHurik byl predmetom neusypnyh zabot Niny.
Vanya, Fedya i Kolya Poristye. Bahmachane. Otec byl na fronte, mat'
zabolela i umerla. Rebyata nekotoroe vremya zhili odni, pobiralis'. Anna
Konstantinovna priyutila ih. Samomu starshemu 7 let.
Valerik i Larisa Suhodol'skie. Emu 4 goda, ej 5 let. Otec rabotal
predsedatelem kolhoza v sele Kuren'. Ushel na vojnu mladshim komandirom.
Mat' byla uchitel'nicej. Nemcy ee dolgo bili, potom oblili benzinom i
podozhgli. Detej spasli dobrye lyudi i prinesli v kontoru MTS, k Anne
Konstantinovne. Spali brat s sestroj ryadyshkom, v obnimku. Larisa chasto
vskrikivala i plakala po nocham.
Nina, 5-6 let. Neizvestno ch'ya i otkuda. Prishla vmeste s drugimi det'mi
s ulicy. Na nogi ee bylo strashno smotret': hodila po snegu bosaya. Deti
prozvali ee Bul'boj za bol'shoj nos.
Hamovy. SHure 5-6 let, Mishe 3-3,5 goda. Otec ostavil sem'yu do vojny.
Mat' umerla ot goloda.
Polya Ioffe, 3 goda. Pered vojnoj otec sluzhil v armii na Dal'nem
Vostoke, mat' rabotala v Zolotonoshe. Devochka zhila u svoej babushki v sele
Pliski, pod Bahmachom. Anna Konstantinovna znala babushku Poli, zaveduyushchuyu
pliskinskim detskim sadom. Kogda nachalis' zverstva fashistov v Bahmachskom
rajone i otryad gestapo priehal v Pliski, babushka shvatila Polyu na ruki i
pobezhala v selo Peski. Dorogoj ona umerla ot razryva serdca, a Polyu
podobrala kakaya-to zhenshchina, i v techenie polugoda devochku, kak Volodyu Risa
v Gorodishche, peredavali iz haty v hatu zhiteli sela Peski. Polya, kak i
Larisa Suhodol'skaya, tozhe krichala nochami. Ee skryvali. Esli za oknom
pokazyvalsya zelenyj mundir, Anna Konstantinovna trevozhno sheptala: "Polya!"
Ta brosalas' v ugol, i deti zakidyvali ee tryap'em.
SHurik, 10 mesyacev. Samyj malen'kij i samyj kriklivyj iz vseh detej.
Osobaya lyubov' i bol' Anny Konstantinovny. Byl najden bliz stancii. Pozdnee
emu dali familiyu Neizvestnyj.
Stas' Grigorcevich, Slava Miroshkin, Tamara Kopel', Lorik Ovchinnikov i
drugie deti iz razbityh eshelonov. Pyatiletnyuyu Tamaru tozhe pryatali.
Lida, 7 let. Prosila podayanie na vokzale. Pervye dni Anna
Konstantinovna s trevogoj nablyudala za nej. Devochka molchala, tupo smotrela
pryamo pered soboj, ne otvechala ni na kakie voprosy. Vskore vyyasnilos', chto
ona absolyutno gluhaya - naverno, postradala pri bombezhke ot vzryva.
Tamara CHernoglazaya. Primerno 4 goda. Mat' ehala s nej otkuda-to s
zapada. Pri bombezhke stancii mat' pogibla, a devochku ranilo. Danila
Ivanovich Kostenko podobral ee, vylechil i prines Anne Konstantinovne.
CHistyulya i hohotushka.
Stalina Prusakova, 3 goda. Doch' Valentiny Tihonovny. Ona tak i zhila s
mater'yu v detdome. |tu devochku, odnu iz vseh detej, zhdala tragicheskaya
sud'ba.
Spisok etot nepolon. Nikakih zapisej o detyah Anna Konstantinovna ne
vela, a za proshedshie gody vyvetrilis' iz pamyati imena drugih rebyat. I
nikto togda ne mog skazat', chto s nimi vsemi stanet. Da, prichislim k
spisku eshche odnogo...
Tolik Listopadov, 14 let. Parnishka zhil s Ivanom Matveevichem v Bahmache,
sluzhil, tak skazat', svyaznym. Vprochem, rasskazyvat' o nem ne nado, on sam
prekrasno rasskazyvaet o sebe. CHitatel' uspel uzhe uznat' etogo
zamechatel'nogo sorvanca i, nadeyus', polyubit' ego. My eshche ne raz vstretimsya
s nim...
"1 marta 1943 goda.
Segodnya zenitchiki zastavili obtirat' maslo so snaryadov. SHtuk pyat'
obter, a potom ubeg na Gruzskoj hutor. ZHdem bombezhki so dnya na den'.
Barahlo pozakapyvali v yamy. Segodnya bombili Konotop i Pliski. Odnu bombu
brosili gde-to blizko. U nas azh zemlya zadrozhala. Govoryat, chto v Kurene
nemcy lyudej szhigali zhiv'em. Ne veritsya chego-to".
"5 marta 1943 goda.
Prishel v gorod. Gansy nichego ne skazali, tol'ko polyak Franc sprosil
vecherom, pochemu ne zahotel obtirat'. YA u nego sprosil, chto b on delal na
moem meste. Nichego ne otvetil, tol'ko zasmeyalsya. Segodnya v Rakitkah nemcy
Lyudej szhigali zhiv'em. SHel s raboty i uvidal. Krichali sil'no. Kto pytalsya
vyskochit' s goryashchej haty, togo strelyali s avtomata. Vot do chego
dodumalis', cherti! Malo im pokazalos' veshat', rasstrelivat' - tak
szhigat'".
...|ti zapisi nel'zya kommentirovat', lyubye slova pokazhutsya lishnimi...
Tolik Listopadov zabegal inogda v MTS s novostyami. Anna Konstantinovna,
znaya naturu Tolika, preduprezhdala ego, sovetovala byt' ostorozhnee. Tolik
ubegal, a ona s Valentinoj Tihonovnoj prinimalas' za beskonechnuyu cepochku
del. Desyat' pudov soli? Net, esli b mozhno bylo vzvesit' na vesah
kazhdodnevnye trudy etih dvuh obyknovennyh zhenshchin - ukrainki i russkoj, to,
ya dumayu, ne hvatilo by nikakih gir'...
Krome nepomernyh zabot o hlebe nasushchnom, byla u zhenshchin osobaya
zabotushka, kotoraya trebovala nemalo sil: nado bylo umelo napravlyat'
interesy, razgovory, razvitie rebyatishek. Deyatel'nyj, ishchushchij detskij um ne
imeet zashchity. Rebenok ne mozhet otlichit' pravdu ot krivdy, primet kak
neizbezhnoe dobro i zlo, doverchivo otnesetsya k plohomu i horoshemu cheloveku,
poverit v lyubuyu skazku, v lyuboj son, poka ogorcheniya, oshibki,
sopostavleniya, koroche govorya, zhiznennyj opyt ne zashchityat ego.
Tyazhelye, neposil'nye dlya neokrepshej psihiki vpechatleniya sozdavali v
detskih dushah kakoj-to sumbur, prichudlivye sochetaniya svetlyh i temnyh
krasok. Mnogie bez vidimoj prichiny vdrug nachinali plakat', kapriznichat'. A
to vdrug pribegala s ulicy Tamara CHernoglazaya i rasskazyvala, chto
vstretila svoyu mamu, kotoraya skoro za nej pridet.
- Vrusha, - kartavya, govoril Valerik Suhodol'skij i bezzhalostno
dobavlyal: - Nemcy ubili tvoyu mamu bomboj. A nashu sozhgli...
Tamara nachinala plakat' navzryd, krichat':
- Videla! Videla! A ty durak! Videla!..
Ne sovsem ponimaya okruzhayushchee, deti zadavali sotni voprosov, na kotorye
trudno bylo otvetit':
- Kogda my pojdem v shkolu?
- Anna Konstantinovna, a pochemu vy nikogda ne plachete?
- Valentina Tihonovna, - dopytyvalsya SHura SHCHerba, - zachem nemcy ubili
moego papu?
Ona otvlekala ego kakoj-nibud' skazkoj. Morshcha lob, SHurik vnimatel'no
slushal, potom govoril:
- Vyrastu bol'shoj, ya ih tozhe vseh ub'yu. YA vchera zhuka ubil.
- A zhuka ubivat' nel'zya.
- A pauka mozhno?
- Pauka mozhno.
- A fashista?
Deti iz "priyuta obezdolennyh" uzhe videli stol'ko strashnogo, chto inomu
vzroslomu hvatilo by s lihvoj na vsyu zhizn'. Anna Konstantinovna chasto
dumala ob etom. Dolgimi zimnimi vecherami ona vela netoroplivye besedy o
pionerskih lageryah, detskih zheleznyh dorogah, parashyutnyh vyshkah, opisyvala
zamechatel'nye igrushki i uvlekatel'nye prazdniki. Horoshimi pomoshchnikami byli
starshie. Slava SHCHerba, Slava Miroshkin, Stas' Grigorcevich i drugie ohotno
rasskazyvali malysham o svoej dovoennoj zhizni. Anna Konstantinovna s
radost'yu zamechala, kak zagorayutsya glazenki u rasskazchikov i slushatelej.
Eshche zimoj k detyam stala hodit' iz Bahmacha |miliya Potapovna Borisenko -
nezametnaya, skromnaya zhenshchina, govorivshaya chut' slyshnym golosom. No kogda
ona nachinala chto-nibud' rasskazyvat', sobravshiesya v kruzhok deti zamirali,
starayas' ne propustit' ni odnogo slova. |miliya Potapovna shestnadcat' let
prepodavala literaturu, no sejchas ej prihodilos' otvechat' na samye
neobychnye voprosy: pochemu zhelezo na moroze lipkoe, gde sejchas Timur i ego
komanda, skol'ko kilometrov ot Bahmacha do Volgi, chto strashnej - bomba ili
snaryad.
Odnazhdy kto-to iz rebyat narisoval cherep i kosti, nacepil bumazhku na
rukav i stal rashazhivat' po komnate s derevyannym pistoletom Stasika.
Uvidala eto Larisa Suhodol'skaya, zadrozhala kak osinovyj list, zakrichala ne
svoim golosom. Stas' otobral u shaluna i porval na melkie chasti bumazhku.
- Ne bojsya! Smotri, Lariska, kak ya ee, smotri! Pojdem kinem ee v pechku,
pojdem, Lariska...
Usad'ba MTS stoyala v neskol'kih kilometrah ot goroda, i fashisty byvali
zdes' redko. A s vostoka vse chashche stali donosit'sya vzryvy - zheleznuyu
dorogu nachali bombit' nashi. |to byla bol'shaya radost'. Nashi!
Pered samoj vesnoj v usad'bu MTS priehalo neskol'ko fashistov. Oni
krichali na dvore, o chem-to sporili otryvistymi, rezkimi golosami. Anna
Konstantinovna Prislushalas', podnyala trevozhnyj vzglyad na podrugu. Ta, znaya
nemnogo nemeckij, vyglyanula v okno.
- Volkushevskogo za grudki shvatili, tryasut. Naschet mashin chto-to.
CHerez neskol'ko dnej v usad'be razmestilsya nebol'shoj garnizon. Trevog
pribavilos'. Soldaty inogda podmanivali rebyatishek, draznili buterbrodami s
kolbasoj, zastavlyali begat' po gryazi i gogotali, esli detishki ne ponimali,
chego ot nih hotyat. Tyazhelo bylo smotret', kak rebyata, zhalkie v svoej
pyatnistoj kamuflyazhnoj odezhde, tyanutsya hudymi ruchonkami za hlebom, a eti
izvergi ih fotografiruyut. Nel'zya bylo poruchit'sya, chto soldaty ne vykinut s
det'mi kakoj-nibud' zloj shutki. Odin raz pribezhal s ulicy Slava Miroshkin.
- Valentina Tihonovna! "Sluhach" vashu Linochku v Germaniyu zovet.
SHokoladu, govorit, tam mnogo. A ona plachet...
Mat', v chem byla, kinulas' k dveri. ZHiden'kij belesyj oficer stoyal
pered Linochkoj, vkradchivo i protivno ulybayas'. Ne vzglyanuv na nego, ona
podhvatila doch' i unesla v dom.
Drugoj oficer, nachal'nik garnizona, za svoi usiki prozvannyj detishkami
"Gitlerom", ne znal russkogo yazyka. On byl vsegda p'yan, no hodil pryamo,
kak palka, i smotrel kuda-to vdal', slovno by nikogo na svete ne zamechal.
Ego vse boyalis'. Dazhe Slava obhodil "Gitlera" storonkoj, posle togo kak
fashist ni za chto pnul ego sapogom.
Kogda na prigorkah stayal sneg, poshli po polyam sobirat' proshlogodnyuyu
kartoshku. Iz nee Anna Konstantinovna i Valentina Tihonovna gotovili
"toshnotiki" - gor'kovatye burye lepeshki. Inogda udavalos' dostat' zhmyhu, i
deti celymi dnyami sosali tverdye, kak kamen', plitki.
A odnazhdy v kontoru voshel nemeckij soldat - vysokij, hudoj i ryzhij. Vse
razbezhalis' po uglam. Strashnyj gost' proshel k stolu, otstegnul ot poyasa
tyazhelyj nozh, sel i zasmeyalsya. Neskol'ko chelovek druzhno zareveli. A on
dostal iz karmana ogromnyj kusok saharu i stal ego kolot' na stole,
ispodlob'ya poglyadyvaya na rebyat. Potom pomanil pal'cem odnogo, drugogo.
Nikto ne podhodil. Ne otryvaya glaz ot sahara, deti vytolknuli vpered Slavu
SHCHerbu. Tot ugryumo skazal:
- Ne hochu.
No sredi detej byli i takie, kotorye ne pomnili, chtoby kogda-nibud'
probovali sahar, hotya i slyshali o nem. K zamanchivym, oslepitel'no belym
kusochkam potyanulis' tonen'kie ruki. Potom vse sosali sahar, a ryzhij nemec
smotrel na nih i plakal.
On prishel eshche raz i eshche, i vskore k nemu privykli, stali zvat' Kurtom.
Emu zavyazyvali tryapkoj glaza i razbegalis' po uglam. Vse pomirali so
smehu, glyadya, kak dvigalas' ego neskladnaya figura s shiroko rastopyrennymi
rukami. A to Kurt dostaval iz karmana gubnuyu garmoshku, a deti hodili
krugom i peli:
ZHili u babusi
Dva veselyh gusya -
Odin seryj,
Drugoj belyj.
Dva veselyh gusya!
Konchilos' vse eto vnezapno. Deti sideli vokrug Kurta i, raskryv "Rodnuyu
rech'", uchili ego chitat'. Tot staratel'no vygovarival neznakomye slova, i
vse hohotali nad nim do slez. Vdrug raspahnulas' dver', i voshel "Gitler".
Kurt otodvinul knizhku, vytyanulsya. "Gitler" razmerennym shagom podoshel k
nemu, udaril po licu. Kurt svalilsya i zastonal.
Potom "Gitler" shvatil knizhku, tknul pal'cem v portret Tarasa SHevchenko,
svirepo sprosil Annu Konstantinovnu:
- Wer ist das? Ein Kommunist? [Kto eto? Kommunist? (nem.)]
Pahnulo vinnym peregarom. Ona pokazala na stole rukoj.
- Pishet, pisatel'...
"Gitler" unes kuda-to "Rodnuyu rech'", potom vernulsya, priotkryl dver' i
s siloj shvyrnul knizhkoj v perepugannyh rebyat. V mertvoj tishine zatrepetali
na letu ee listy. Bol'she oni ryzhego Kurta ne videli.
Potom v usad'bu MTS nemcy zavezli mnogo zenitnyh orudij. Vragi
gotovilis' k otrazheniyu vozdushnyh naletov. Anna Konstantinovna ponimala,
chto ostalos' nedolgo zhdat' svoih, no "priyut obezdolennyh" podsteregala
novaya beda. Nemcy prikazali ubrat' detej iz kontory - soldatam negde bylo
spat'. Kuda devat'sya? Gde razmestit' detej? Anna Konstantinovna pobezhala v
gorod. Bahmach zhdal bombezhek. Net, v gorod s det'mi nel'zya, nado iskat'
pristanishcha v selah.
"7 marta 1943 goda. Radostno kak-to, chto nashi podhodyat. V MTS nemcy po-
stavili zenitki, i detdom vygonyayut. Anna Konstantinovna ishchet, kuda by
pereehat'. V gorod priehala podryvnaya komanda. Vecherom neozhidanno naletel
nash samolet i sbrosil tri bomby. My tol'ko uspeli vyjti iz kvartiry, a on
uzhe uletel. Sbrosil za gorodom. Franc govorit, chto teper' nuzhno zhdat'
bombezhki so dnya na den'. |to on preduprezhdal nashih zhitelej. Govorit, chto
nashi delali tak i v Oskole. Do 12 chasov spim, ne razdevayas' i ne
razuvayas'".
"15 marta 1943 goda.
Segodnya celyj den' strelyali zenitki i vysoko letali samolety. Na
stancii nemcy otobrali tabak i otlupili eshche. Vecherom s semi chasov nachalsya
nalet. Ele ya uspel vskochit' v ubezhishche, kak posypalis' bomby na nemeckij
prodpunkt. Prodpunkt srazu zagorelsya, i slyshny byli strashnye kriki
goryashchih, ranenyh fricev. Razbili shtab batarei, kotoraya stoit u nas na
ogorodah. Ubito shest' i raneno chetyre zenitchika. Odin ubityj i odin
ranenyj iz teh, chto stoyat u nas. Bombili vsyu noch'. Dumali, chto ne vyjdem
zhivymi. Pod konec ukachalo, i ya zasnul. Vchera prihodila Anna Konstantinovna
i govorila, chto i v Bahmache-1 zhgli lyudej. Detdom dolzhny perevezti v
SHumejkiv hutor".
"16 marta 1943 goda.
Hodili na to mesto, gde byl prodpunkt. Vse sgorelo, i tol'ko polno
krugom obgorelyh fricev. Na derev'yam visyat kuski myasa. Vecherom opyat'
bombili, no my s rebyatami ushli za gorod. V sovhoze, s polkilometra ot nas,
gde my sideli, nashi razbili tyazheluyu batareyu. Segodnya ne tak sil'no
bombili, kak vchera. Spali v skirde solomy. Zamerzli noch'yu".
Vecherom 15 marta v kontoru MTS zashli "Sluhach" s "Gitlerom" i
potrebovali, chtoby deti nemedlenno byli ubrany s territorii. ZHenshchiny so
slezami na glazah umolyali podozhdat' do utra, no "Gitler" raspahnul dver'.
V komnate srazu stalo holodno. Hoteli bylo posovetovat'sya s Volkushevskim,
no ego nigde ne okazalos'. Stasik Grigorcevich, pravda, videl, kak ego
poveli kuda-to soldaty.
Valentina Tihonovna pobezhala na selo za loshad'mi. Anna Konstantinovna
nachala sobirat' detej v dorogu.
Pribyli dve podvody. ZHenshchiny vynesli plachushchih malyshej, prikryli ih
brezentom. A v komnatu uzhe vvalilis' nemcy. Slava SHCHerba sunulsya tuda,
chtoby zahvatit' posudu, no pinkom sapoga ego spustili s kryl'ca. "Gitler"
stoyal poodal' i smotrel steklyannymi glazami mimo.
Reshili dvigat'sya na hutor SHumejkiv - v gorode Anna Konstantinovna
uznala, chto tam pustuet shkola. Deti drozhali pod syrym vesennim vetrom,
zhalis' drug k Drugu, plakali. Primerno, v kilometre ot MTS uvideli
Volkushevskogo. On lezhal, zaprokinuvshis', v pridorozhnyh kustah. Pulya
raznesla emu golovu, i sneg krugom byl krasnyj... Iz pamyati bahmachan tak i
ushel neponyatnym etot temnyj, zaputavshijsya v zhizni chelovek. Net, vojna,
vidno, nichego ne mozhet spisat', ona lish' ostree i pryamee stavit vopros:
kto ty?..
Medlenno, kak na pohoronah, dvigalis' cherez temneyushchie polya dve podvody.
Vse molchalo krugom, slyshalis' tol'ko vshlipyvaniya detej. Anna
Konstantinovna shla ryadom s povozkoj, prizhimaya k sebe SHurika Neizvestnogo.
Starshie rebyatishki, obutye v brezentovye tapochki, tyanulis' obochinoj, gde
bylo men'she gryazi.
V SHumejkive otperli shkolu. Ot sten neslo holodom, no zdes' hot' ne bylo
vetra. Sobrali drov, istopili pech'. Golodnymi legli spat'.
Utrom Valentina Tihonovna i neskol'ko starshih detej poshli po hutoru.
Prinesli moloka, hleba, sdelali "tyuryu", i Anna Konstantinovna, usadiv vseh
detej v kruzhok, stala poocheredno kormit' ih iz odnoj lozhki. Ved' "priyut
obezdolennyh" ostavil na prezhnem meste vse svoe dvizhimoe imushchestvo -
posudu, kotel, samodel'nye kukly, shvejnuyu mashinu, kotoruyu prinesla v
detdom mat' Valentiny Tihonovny Prusakovoj. Dnem Anna Konstantinovna
dostala na sele meshok pshenicy i chugunnuyu stupu, a Valentina Tihonovna -
dva kulya prosa. Vyprosili ruchnuyu kruporushku i vsyu noch' ee krutili.
Pered rassvetom sovetskaya aviaciya snova sdelala nalet na stanciyu. Ot
moshchnyh vzryvov prosnulis' deti, sobralis' u okon. Nad Bahmachom stoyalo
krasnoe zarevo. Vybezhavshie zhenshchiny smotreli vyshe - gde-to tam, v temnom
nebe, kruzhili svoi...
"17 marta 1943 goda.
Eshche i segodnya horonili nemcy ubityh posle bombezhki 15-go chisla. Fricy s
treh chasov dnya uezzhayut iz goroda na mashinah kilometrov za sorok na sela,
boyatsya bombezhki. ZHiteli tozhe nachinayut uhodit' ponemnogu. Nemcy hodyat zlye,
i nam ot nih dostaetsya. Detdom v SHumejkivom hutore. S vechera ushli k
Prihod'ko. U nih horoshij pogreb. S 7 chasov vechera opyat' nalet. Nashi
nashchupali batareyu, kotoraya stoit u nas na ogorodah, i bomby padali cherez
dorogu. Sil'no nas kachalo. Bombili do 7 chasov utra. Za noch' skuril tri
pachki sigaret. Strashno bylo, i na sleduyushchuyu noch' hochu vzyat' samogonu. Est'
ubitye na bataree. Zenitki pochti ne strelyali.
Dnem bylo slyshno gul dalekoj kanonady. Front ne znaem gde. Zdorovo
rabotaet "agentstvo OBG" ("Odna baba govorila"), no emu verit' nel'zya. Po
svedeniyam etogo agentstva, front podhodit k Belopol'yu (105 km). Esli by
tak, to horosho bylo by!"
"18 marta 1943 goda.
Zenitchiki uehali v Bahmach-2. Utrom nizko proletal nash razvedchik. V obed
nemcy sbili svoj samolet. Tam byl doktor i general kakoj-to ranenyj. Lyudi
brosilis' smotret', no nemcy otognali vseh ochered'yu iz avtomata. ZHiteli
pochti vse uhodyat iz goroda na noch' po hutoram i selam.
Sneg soshel. Noch'yu opyat' bombezhka, i my s Ivanom Matveevichem sideli v
shcheli vdvoem na Sadovoj ulice.
Segodnya slabee bombili, chem vchera. Spryatali vesy, na kotoryh fricy
vazhili svoi posylki. Oni, sobaki, kazhdyj den' slali v Germaniyu posylki:
sahar, yajca, maslo, salo, barahlo raznoe".
"19 marta 1943 goda.
Lyudi na den' vozvrashchalis' v gorod. Nashi brosili listovki, chtoby dnem ne
boyalis' bombezhki i seyali ogorody, a ubirat' nashi pomogat' pridut. Begali
za listovkami za 5 km. Nemcy dali prikaz, chto, esli u kogo najdut
listovku, - rasstrel. Spat' zdorovo hochetsya, i hozhu vyalyj kakoj-to.
Vecherom uhodim v SHumejkiv hutor, a hozyajstvo ostavili na Tuzika. S vechera
ya zavalilsya spat'. Noch'yu opyat' nalet. Nashi, vidat', razoshlis' ne na shutku.
Zdorovo dolbyat fricev. Pop v cerkvi vchera posle sluzhby nachal chitat'
propoved', chto, mol, "pomolimsya za darovaniya pobedy nashim osvoboditelyam",
to est' nemcam. Srazu pochti vse vyshli iz cerkvi, a emu brosili zapisku:
"CHto ty, chert dolgogrivyj, budesh' delat', kogda nashi pridut?"
"21 marta 1943 goda.
Vchera ne hodil v gorod. Byl vse vremya v hutore i pochti ves' den' spal.
V hutore okolo 100 dvorov. Segodnya v gorode. Puti za noch' nashi razbili, i
sejchas ih chinyat. Dom u nas cel, tol'ko okna vyleteli. Na ogorode bol'shaya
voronka, i u nas probilo stenu oskolkom i vybilo stenku v shkafu. Ostalis'
na noch' v gorode. Vecherom opyat' bombezhka, no ne ochen' sil'naya. Voram
sejchas razdol'e. V gorode nikogo pochti net. Nashi vo vremya bombezhek
spuskayut parashyutistov, i lyudi chasto nahodyat parashyuty. SHelku v nem metrov
sorok. Vot by najti! Komendant dal prikaz vse parashyuty, listovki i vse
veshchi, broshennye s samoletov, snosit' v komendaturu. A ne to rasstrel. Ishchet
durakov! Krest'yane uzhe seyut".
"23 marta 1943 goda.
Rano utrom v gorode. |tu noch' gorodu dostalos'. Krugom zdorovennye
voronki. Gar'yu zdorovo neset. Ivana Matveevicha chut' ne privalilo zemlej v
shcheli. Blizko bomba upala. Govorit, chto vse vremya v ushah gudit. Hata celaya,
no eshche pribavilos' voronok na ogorodah. Nashi razbili depo".
ZHiteli hutora SHumejkiva chem mogli pomogali detdomu. Krest'yanki, zavidev
na ulice detej, zazyvali ih k sebe i kormili borshchom, parenym turnepsom,
poili molokom.
- Ne zhurites' - prokormim! - uteshali oni Annu Konstantinovnu.
ZHizn' priyuta na novom meste potihon'ku nalazhivalas'. Starshie rebyata
stanovilis' horoshimi pomoshchnikami - taskali vodu, kololi drova, chistili
kartoshku. Anna Konstantinovna priglyadyvalas' k detyam, otmechala, chto
razvivayutsya oni normal'no, i v dushe gordilas' etim. Nina SHCHerba lyubila
chitat', Tamara Kopel' - risovat', Stas' Grigorcevich - igrat' v "nemcev" i
"nashih", a Slava SHCHerba byl puteshestvennikom. Gde-to propadal celymi dnyami,
no k vecheru obyazatel'no vozvrashchalsya, chtoby ne volnovalas' Anna
Konstantinovna. CHasto begal k zheleznoj doroge - ona byla dlya nego svoego
roda gazetoj. Pribegal radostnyj:
- Snova privezli bityh nemcev!
Odnazhdy Slava nes s sosednego hutora moloko dlya SHurika Neizvestnogo.
SHel polyami i vdrug uvidel, chto na chernoj pashne chto-to beleetsya. |to byla
svezhaya listovka. "Nashi!" On obsharil glazami nebo, no tam bylo pusto.
Bystro spryatal listovku za pazuhu i pobezhal. Zanozil bosuyu nogu, prolil
moloko. Valentina Tihonovna nachala bylo ego otchityvat', odnako, uvidev
listovku, vse zabyla. Prostye rodnye slova rasskazyvali o polozhenii na
fronte, o geroicheskom trude sovetskih lyudej v tylu, prizyvali k muzhestvu,
k bor'be protiv nemeckih zahvatchikov...
No vernemsya v Bahmach i snova posmotrim na mir glazami Tolika
Listopadova.
"1 aprelya 1943 goda.
Segodnya pervuyu noch' spali bez bombezhki. Srazu chudno kak-to pokazalos'.
Teplo uzhe. Rebyatishki nachinayut begat' bosikom. Segodnya nemcy sognali rebyat
i menya tozhe i nachali fotografirovat' v to vremya, kak drugie "dayut hleb".
Zastavlyali tyanut'sya za hlebom. My nachali razbegat'sya, a oni nas bit'. Mne
dostalos' raza dva v uho".
"7 aprelya 1943 goda.
Segodnya opyat' nalet s vechera, no ne sil'nyj. Dnem shlyalsya po stancii i
za eto poluchil po zubam ot zhandarma. Iz nosa tekla krov'. U nas uzhe
povelos', kak tol'ko pop nachnet chitat' za zdravie nemcev, vse vyhodyat iz
cerkvi, a emu raznye interesnye zapisochki brosayut".
"8 aprelya 1943 goda.
Segodnya opyat' nalet. Vse dumayut, chto opyat' polmesyaca podryad bombit'
budut. Brosali po gorodu listovki. Policiya brosilas' utrom sobirat', no
nichego ne nashli. Vse lyudi podobrali. Poteha!"
A dlya priyuta snova nastupali tyazhelye vremena. Hutoryane delilis' s
det'mi poslednim, no vesna sorok tret'ego goda v nemeckom tylu byla
osoboj. Mnogo zemel' pustovalo eshche s proshlogo leta. S prihodom vraga
obshchestvennye hozyajstva byli razrusheny, i uzhe poltora goda fashisty
nepomernymi nalogami i grabezhami dushili krest'yan. Prishlos' golodat',
otkazyvat' sebe v samom neobhodimom, chtoby zaseyat' hotya by chast' zemli.
Rodnye listovki, soderzhanie kotoryh znali v kazhdoj hate, prizyvali: sejte,
sejte, sejte hleb!
Nastupili dni, kogda Anna Konstantinovna s trudom vstavala - kololo
serdce, kruzhilas' golova, ne derzhali opuhshie nogi. Na detej bylo bol'no
smotret'. Oni perestali igrat', sideli prismirevshie, tihie.
Valentina Tihonovna otpravilas' po sosednim hutoram. Udalos' dostat'
nemnogo muki, iz kotoroj gotovili gustuyu, tyanuchuyu massu. Kogda svarennaya
muka zastyvala, ee rezali nozhom na malen'kie kusochki i eli. A odnazhdy
utrom Slava SHCHerba tozhe vzyalsya za meshok.
- Kuda? - sprosila Anna Konstantinovna.
- V Tynicu.
I vot parnishka v rodnom sele. Postuchalsya v pervuyu hatu.
- YA SHCHerba, syn sami znaete kogo. Dajte, chto mozhete...
Hozyajka vyshla. Vo dvore poslyshalsya kurinyj perepoloh. Snova raskrylas'
dver'. Slava molcha razglyadyval obezglavlennogo petuha, kotoryj eshche
podragival kryl'yami.
- A golova? - sprosil on. - Golovu tozhe nado.
V drugoj hate emu nichego ne dali, zato do otvala nakormili borshchom. Do
vechera on oboshel vsyu Tynicu. Ego mnogie pomnili. Na vsyakij sluchaj govoril:
- YA SHCHerba. V SHumejkive nas takih mnogo. S otdachej beru. Podrastu, vse
vernu. Za shmatok sala - dva...
Inogda vyvodili ego vo dvor i dopytyvalis':
- CHto slyshno? Nemec, govoryat, pyatitsya. Verno eto?
Slava vyprosil podvodu i otvez vse v detdom. Perebilis', a potom
Valentina Tihonovna s gruppoj starshih rebyat snova poshla po selam. Anna
Konstantinovna chasto ezdila v gorod, inogda privozila kakih-nibud'
produktov, a chashche priezzhala s pustymi rukami. Ona mechtala, chtob poskorej
vylezli iz-pod zemli krapiva i shchavel'.
Radovali starshie. Oni prismatrivali za malyshami, zagotovlyali toplivo,
tolkli v stupah krupu. Kazhdyj den' rebyata vyhodili na shlyah, vedushchij v
Bahmach. Toj vesnoj fashisty ryskali po selam, vysharivali iz pogrebov i
saraev ostatki zerna i ovoshchej. S utra do vechera k Bahmachu tyanulis'
podvody, i na shlyahe vsegda mozhno bylo chego-nibud' vyprosit'. Krest'yane,
soprovozhdavshie obozy, tajkom ssypali v kusty kartoshku i proso. Rebyata vse
eto prinosili v obshchij kotel...
Kogda zhe, kogda pridet osvobozhdenie?! |togo zhdali lyudi v kazhdom sele i
gorode, etot vopros zadavali sebe i vzroslye i podrostki, ot imeni kotoryh
s porazitel'noj obstoyatel'nost'yu i nepovtorimymi podrobnostyami povestvuet
o teh dnyah Tolik Listopadov...
"1 maya 1943 goda.
22-go nashi letali bombit' Kiev. 25-go peredavali pohorony po radio.
Ubito okolo 10000 nemcev. Bomba popala v teatr vo vremya predstavleniya. V
teatre byli odni nemcy s nemkami. Takzhe nashi bombili nemeckie ulicy. Nigde
nemcam net spokoya, proklyatym! U nih trehdnevnyj traur byl. Zlye hodili i
dralis' huzhe, chem vsegda.
Nachinaem kupat'sya, no nemcy zanyali stavok i ne puskayut kupat'sya russkih
na horoshem beregu. Povesili plakat: "Gir russish baden ferboten" ("Zdes'
russkim kupat'sya zapreshcheno"). Plakat napisan po-nemecki i po-russki. Fricy
ponemnogu popravlyayutsya posle zimy. Zalechivayut otmorozhennye mesta. Noch'yu
slyshna dalekaya kanonada. Front okolo Sum".
"16 maya 1943 goda.
Vchera s vechera dolgo leteli nashi samolety. Bili zenitki, no oni leteli
vysoko.
Dnem byli v pole. Varili sebe tam kartoshku i kupalis'. Priehal
verbovshchik, i v gorode byt' opasno. Molodye rebyata i devchata ubegayut iz
goroda".
"30 maya 1943 goda.
Nashi v noch' s 15-go na 16-e bombili Kiev. "Verbovka" prodolzhaetsya, no,
kazhetsya, malo naberut na etot raz.
Vchera ele udral ot policaya, kogda on menya vel na ugol'nom sklade. Byla
okolo eshelona oblava, i za mnoj pognalsya odin policaj. YA emu brosil pod
nogi pustuyu rvanuyu koshelku i tem obmanul ego, no na doroge menya scapali
dva nemca, skrutili nazad ruki, azh kozha lopnula na kisti ruki, i otdali
menya policayu. Policaj povel menya v zheleznodorozhnuyu zhandarmeriyu, no
blagodarya tyazheloj obuvi ego ya ubeg okolo ugol'nogo sklada. A to by ne
minovat' shompolov. V nedelyu raz-dva hozhu na hutor vysypat'sya. Kogda idu
polem, to horosho slyshna artillerijskaya kanonada. Radostno kak-to
stanovitsya. Kupil gubnuyu garmoshku novuyu i, kogda idu polem, igrayu vse
vremya ili lyazhu v travu i nablyudayu polet zhavoronkov. Lyublyu pole letom, a
osobenno v takoe vremya!"
"22 iyunya 1943 goda.
Segodnya nemcy ustraivayut bankety v komendature v chest' dvuhletiya
"osvobozhdeniya Ukrainy". |to tak oni nazyvayut etu grabitel'skuyu vojnu.
Vchera hodil v Kuren' za pshenom".
"3 iyulya 1943 goda.
Segodnya vezli nashih voennoplennyh. Vzyaty pod Sumami. Sobralos' mnogo
lyudej. Nemcy razgonyali prikladami, no vse zhe my uspeli u nih rassprosit'
pro zhizn' na Bol'shoj zemle i peredat' im koj-chego s shamovki. U menya bylo s
soboj stakanov 20 tabaku, i ya otdal ego moryakam. Kak hochetsya, chtob nashi
prishli! Dali mne nashi bojcy pogon, i ya dolgo ego rassmatrival. "|h, -
dumayu, - skoro li vot s takimi pogonami u nas v gorode budut lyudi, kotorye
i govoryat po-nashemu i po duhu nashi?"
Nastupilo leto. Stali pospevat' ovoshchi, i hutoryane userdno podkarmlivali
rebyatishek. Deti chasto brodili stajkami po blizhnemu lesu, sobiraya to, chto
nikomu ne prinadlezhalo, - dikij chesnok, yagody, shchavel'. V lesu bylo polno
etogo dobra, i Anna Konstantinovna vsegda pohvalivala luchshih sborshchikov. No
vskore proizoshel sluchaj, kotoryj vse izmenil.
Vernulas' iz lesu gruppa detej. Rebyata nabrali zemlyaniki, ozhivlenno
rasskazyvali chto-to horom, a Milya YAkubovskaya-Milevskaya terebila "mamu" i
lepetala svoe:
- Anna Konstantinovna! Mama! Vy znaete, chto Lorik nashel? Vy posmotrite,
chto on nashel. Anna Konstantinovna! Nu, mamochka!..
- CHto? CHto, milaya?
- Vy sprosite Lorika, chto u nego est', - skazala Milya. - Vot takaya
tyazhelaya zhelezka...
- ZHelezka? - vzdrognula ona. - Gde?
Lorik stoyal v storonke i derzhal ruki za spinoj. Ona kinulas' k nemu.
- Daj syuda! Oh, bozhe moj! Ne kidaj!
V rukah u mal'chonki byla kruglaya nerazorvavshayasya granata. Tol'ko by ona
ne vzorvalas' sejchas! Anna Konstantinovna vybezhala na ulicu, derzha
strashnuyu noshu v vytyanutoj ruke. Kinulas' k kolodcu, shvyrnula tuda granatu,
kotoraya edva slyshno bul'knula v glubine.
ZHenshchiny bol'she ne puskali detej v les, kotoryj tozhe prinadlezhal
vojne...
Odnazhdy noch'yu poslyshalis' na vostoke otdalennye, edva slyshnye vzryvy.
"Ne bombezhka! - dogadalis' zhenshchiny. - Nashi idut!" Utrom Slava SHCHerba
pobezhal na stanciyu. Vernulsya k obedu.
- Anna Konstantinovna! - zakrichal on. - Nemcy tikayut! Barahlo gruzyat!
Kazalos', gitlerovcam sejchas bylo ne do hutora SHumejkiva. Odnako oni
vse zhe prishli syuda i prikazali nemedlenno ochistit' shkolu. I opyat' "priyut
obezdolennyh" dolzhen byl iskat' pristanishcha. Spryatat'sya v skirdy sredi polya
i dozhdat'sya svoih? No kogda oni pridut? Net, bez krova detyam nel'zya.
Skorej chto-to pridumat'!
Snova pogruzilis' na podvody i poehali v storonu Bahmacha - mozhet,
udastsya opyat' poselit'sya na territorii MTS? Na ulicah sela Kuren' bylo
mnogo fashistov, no nikto iz nih ne ostanovil povozok - vragi toroplivo
snovali mezhdu hatami. Po selu vspoloshenno kudahtali kury, vizzhali
porosyata. SHel ocherednoj grabezh.
Za selom, v kustah, pochti u samoj dorogi, stoyala batareya zenitnyh pushek
- poverh list'ev torchali zelenye stvoly. Iz kustov vyshel oficer i
zagorodil dorogu na MTS. Prishlos' povorachivat' nalevo, na stepnuyu dorogu.
K nochi nakonec dobralis' do hutora Pashkova, zanyali pustuyu shkolu. Anna
Konstantinovna poshla po hatam i vskore prinesla polmeshka svezhej kartoshki,
korov'e oserdie i pustoe vedro. S etim i nachali zhit' na novom meste.
Nazavtra dve serdobol'nye selyanki pritashchili bol'shuyu dezhu s zakvashennym
testom...
Sudya po predydushchim zapisyam Tolika Listopadova, na fronte kak budto
nastupilo zatish'e - nemcy ustraivali bankety v chest' "osvobozhdeniya
Ukrainy" i vezli voennoplennyh, vzyatyh pod Sumami, hotya "nashi bombili
Kiev", a nochami byla "slyshna dalekaya kanonada". Da, front stoyal "okolo
Sum", kak pisal Tolik 1 maya 1943 goda, no glavnye, ogromnoj istoricheskoj
vazhnosti sobytiya nazrevali ne tam.
Gitler i ego generaly v glubochajshej tajne gotovili strategicheskoe
nastuplenie s daleko idushchimi celyami. So storony Orla i Belgoroda
namechalos' udarit' po rajonu Kurska, prevrativ dugu Central'nogo i
Voronezhskogo frontov v kotel, i otkryt' sebe dorogu na Moskvu. Nemcy
sosredotochili na Kurskoj duge bol'she treh tysyach tankov, sem' tysyach orudij,
tri tysyachi minometov, dve tysyachi samoletov.
Gitler nadeyalsya odnim udarom reshit' ishod vojny. Odnako zamysel nemcev
byl razgadan nashim Verhovnym Glavnokomandovaniem. Na Kurskoj duge
sovetskie vojska peremololi voennuyu tehniku i zhivuyu silu fashistov i sami
pereshli v nastuplenie.
O Kurskoj bitve napisano mnogo, eshche bol'she napishut, a my davajte
posmotrim, kak vosprinimal sobytiya nash malen'kij istorik i chto uvidel on v
prifrontovom nemeckom tylu. Ob etom nikto uzhe tak ne napishet...
"7 avgusta 1943 goda.
Kanonada po nocham horosho slyshna. 5-go byl v Kurene. Segodnya na stancii
nemec podvesil pendelej. Mnogo ih edet na front i s fronta. Edut golodnye,
i vse blizkie ogorody opustoshili. Edyat gnilye i zelenye pomidory. My nashli
staryj korichnevyj i potreskavshijsya ogurec, obchistili verhnyuyu korku steklom
i dali odnomu nemcu. On ego upletal za obe shcheki i eshche prosil. Vyhodit,
hot' oni nas nazyvayut russkimi svin'yami, no sami nastoyashchie svin'i, da eshche
i "arijskie". Vse blizlezhashchie ot putej doma oni ograbili, i lyudi pereshli
zhit' v glub' poselka".
"21 avgusta 1943 goda.
CHego-to eti dni kanonada osobenno horosho slyshna. "Agentstvo OBG"
krichit, chto front dvizhetsya syuda. Segodnya nemcy sdelali zahvat rabov.
Rabochie, prishedshie na rabotu, byli okruzheny avtomatchikami, posazheny pod
ohranu, i na drugoj den' ih pogruzili v vagony - i na katorgu v Germaniyu.
Plach i ston po gorodu stoyal gromadnyj. Eshche ni razu stol'ko srazu ne brali.
Mnogo popalo nashih rebyat.
Vchera nemcy chut' ne ubili Tuzika. My s Ivanom Matveevichem szhali yachmen',
obmolotili i spryatali. Kurej vseh porezali, chtob nemcam ne dostalos'.
Ostalos' dve utki, no ih, naverno, ne najdut".
"23 avgusta 1943 goda.
Ura! Nashi vzyali Har'kov. YA eto uznal iz razgovora nemcev, ya ved' ih
yazyk nemnogo ponimayu. Russkuyu policiyu nachinayut uvozit' iz goroda. |to
znachit, chto skoro pridut nashi! Na stancii mnogo nemeckih
zheleznodorozhnikov, kotorye udrali iz Har'kova. Dnem nemec hotel
sfotografirovat' s kuskom hleba, no ya ubeg".
"2 sentyabrya 1943 goda.
Segodnya chut' ne ubilo vo vremya bombezhki. Smotreli na stancii, kak idet
pogruzka nemcev. Vdrug nash samolet. My - v shchel', a tut uzh i bomby shipyat.
Sbrosil vosem' shtuk, i vse upali okolo shcheli. Polshcheli zavalilos', no ta
storona, gde my sideli, ostalas' cela. Vecherom poshel v hutor i slyshal
neskol'ko orudijnyh vystrelov sovsem blizko. Nastroenie u vseh
pripodnyatoe. Noch'yu sideli chasov do dvuh na ulice i vse smotreli na vostok.
Tak horosho byli vidny zarnicy ot orudijnyh vystrelov i luchi prozhektorov,
kotorye sharili po nebu. Odna divchina dolgo igrala na gitare i pela. Pela
ona nashi pesni, uzhe ne skryvayas'. Veselo chego-to!"
"3 sentyabrya 1943 goda.
Kogda utrom podhodil k gorodu, nash samolet sbrosil neskol'ko bomb v
gorode. Na Konotopskom shlyahu uvidal nesmetnoe chislo obozov, dvizhushchihsya na
zapad. Teper' tochno - fricy begut! Iz goroda nemcy uvozyat vse cennoe. Hleb
gruzyat v snopah, neobmolochennyj. Nekogda, vidat', im".
"4 sentyabrya 1943 goda.
Segodnya ele udrali iz goroda. Nemcy lovili lyudej, sadili v mashiny i
uvozili v Germaniyu. Ubegali my po bolotu. Vecherom poshli v hutor. V 10
chasov vechera nachalas' bombezhka. Navesili mnogo "panikadil", i v hutore
bylo vidno kak dnem. Bombili sil'no. Zenitki ne bili.
Utrom tol'ko konchili. Zdorovo, naverno, dostalos' fricam! Vo mnogih
mestah bylo vidno zarevo.
Ne znayu, zhiv li Ivan Matveevich i cela li nasha hata".
"5 sentyabrya 1943 goda.
Gorod gorit. Slyshny chasto vzryvy. Dyshat' tyazhelo ot gari i dyma. Lyudi
idut iz goroda i govoryat, chto tam net nemcev. Samoletov letaet mnogo: i
nashi i nemeckie. Artillerijskaya strel'ba slyshna sovsem blizko. Sejchas
uhodim v gorod. Pogoda stoit zharkaya, i yasnoe nebo krugom pozvolyaet daleko
vse videt'".
ZHenshchiny ne spali vsyu noch', uspokaivali detej, ispuganno vzdragivavshih
pri kazhdom vzryve. Ogon' nad gorodom ozaryal polneba, inogda ego zastilali
chernye dymy, potom on snova ozhival. Tolik Listopadov s bahmachskimi
druz'yami pribezhal ottuda pered noch'yu, a Ivan Matveevich ostalsya, peredal,
chto ot svoih drapat' ne budet. Gde-to posredi ognya sideli v pogrebe i
rodnye Valentiny Tihonovny - mat' i Olezhka.
Utrom malyshi druzhno zareveli. Edy ne bylo nikakoj, tol'ko nemnogo muki
ruchnogo pomola. Tolik Listopadov so Stasikom Grigorcevichem nakopali
kartoshki, ubezhali kuda-to, zahvativ s soboj druzej Tolika, otchayannyh
bahmachan-soplyakov, kurivshih nemeckie sigarety. V gorode u nih byl na
primete broshennyj nemeckij sklad, nabityj konservami. Anna Konstantinovna
ne znala etogo, inache ni za chto ne otpustila by rebyat v ogon'...
K vecheru mal'chishki vernulis'. Tolik sil'no hromal, na levoj shtanine u
nego zasohla krov', Anna Konstantinovna v ispuge kinulas' k nemu, no Tolik
zasmeyalsya i vysypal pered nej celoe bogatstvo - konservnye banki.
- CHto u tebya s nogoj?
- Carapina, - mahnul rukoj Tolik. - Vy luchshe syuda smotrite, Anna
Konstantinovna!
V meshkah u Stasya i neznakomogo parnishki tozhe byli konservy. Kazhdyj iz
rebyat prines po pyatnadcat' banok. Ustroili pir. Izgolodavshiesya deti s容li
vse. Anna Konstantinovna hotela otlozhit' nemnogo dlya malyshej, no ne smogla
- rebyata smotreli na nee golodnymi glazami.
A uzhe v sumerkah na hutor priehala gruppa nemeckih motociklistov s
pulemetami. Oni ostanovilis' u shkoly, potom medlenno proehali vdol' hat.
Tolik Listopadov znal, chto eto znachit. On otozval Annu Konstantinovnu v
storonku.
- Nado vsem udirat'. Zavtra priedet komanda grabit' i zhech' hutor. Lyudej
uvezut ili postrelyayut.
- Kuda zhe nam? - rasteryalas' ona.
- Tol'ko v Ostrov.
- Pochemu?
- On za lesom, tam narodu nemnogo, i nemcy ne budut s nim vozit'sya.
Anna Konstantinovna pobezhala po hatam predupredit' lyudej. I nado bylo
vyprosit' loshad'. Pod utro, brosiv vse, detdom perebralsya na hutor
Ostrov...
"6 sentyabrya 1943 goda.
Vchera byl v gorode. Hodili za konservami. Prinesli vtroem 45 banok
konservov. Kuchami sobirat'sya opasno. Fricy tol'ko zametyat s samoletov
kuchu, to strochat iz pulemeta ili brosayut bombu. SHli vtoroj raz s
konservami, i menya ranilo v kolenku. Ranilo legko, no vtorye konservy
prishlos' vybrosit' i idti v hutor.
V gorod zahodit to nemeckaya razvedka, to nasha. Zaezzhal otryad
fakel'shchikov i nachal podzhigat' doma, no podospela nasha razvedka i prognala
ih.
Detdom pereehal v hutor Ostrov. V Pashkovom ostavat'sya bylo opasno,
mogli zaskochit' nemcy i vseh perebit'. Po polyam goryat skirdy hleba,
kotorye podozhgli nemcy. Dym nositsya po nebu. Vse idet tak, kak ya smotrel
ran'she v kino i chital v knigah.
Pered zahodom solnca nemcy podozhgli shkoly, kluby i vse bol'shie doma v
Bahmache. K nebu podnimayutsya ogromnye stolby dyma. Vse eto segodnya
rasskazala divchina, udravshaya ottuda. Ona rasskazala, chto nemcy ezdyat po
selam, lovyat molodyh hlopcev i devchat, sazhayut v mashiny i uvozyat".
Na hutore Ostrov shkoly ne bylo. Hoteli zanyat' bol'shoj kolhoznyj saraj,
no on okazalsya zapertym. Raspolozhilis' na solome, u kuch preyushchego navoza.
Deti plotno legli ryadochkom, plakali, stonali i kashlyali - ih produlo vo
vremya nochnogo pereezda.
Valentina Tihonovna krepilas' izo vseh sil. Ona smotrela na starshuyu
podrugu i porazhalas' ee muzhestvu - na glazah Anny Konstantinovny ne bylo
slez. A hutor kak budto vymer. No vot podoshel kakoj-to starik s klyuchami,
otper zamok na vorotah saraya, i zhenshchiny peretashchili tuda detej.
- YA tut za storozha, - skazal ded i ushel.
Valentina Tihonovna otpravilas' na ogorody za kartoshkoj, starshie rebyata
nachali sobirat' drova dlya kostra. Nastupil den'. Vse blizhe byli orudijnye
zalpy, gudeli i zveneli v nebe samolety, horosho stali slyshny pulemetnye
ocheredi.
Vecherom starshie rebyata begali na opushku lesa, smotreli, no nichego
tolkom ne mogli ponyat'. Skazali, chto nad Bahmachom mnogo dyma i ognya. Polya
tozhe v dymu - vezde gorit zaskirdovannyj hleb.
Nochleg poluchilsya plohim. ZHenshchiny nataskali v saraj solomy, no eto ne
moglo zashchitit' ot holoda. Deti plakali, u mnogih podnyalas' temperatura.
Osobenno ploho bylo Staline Prusakovoj. Valentina Tihonovna snyala s sebya
koftu i platok, zakutala doch', no devochka drozhala ot oznoba. Milechka i
Fedya Poristyj tozhe goreli v zharu. Anna Konstantinovna pekla v uglyah
kartoshku, zavorachivala v tryapki i prikladyvala k shejkam bol'nyh detishek.
A vozduh vsyu noch' gudel i lopalsya nad golovoj. Rano utrom nachalo
rvat'sya ryadom, na blizhnih polyah. Anna Konstantinovna ispugalas' za starshih
rebyat, kotorye ubezhali za pomidorami. No vot oni vernulis', vyvalili u
kostrishcha kuchu pomidorov i snova skrylis' v sosnyake. Tolik kriknul, chto
krugom ni dushi i oni pojdut v Pashkov za posudoj i dezhoj, v kotoroj
ostavalas' muka. Nado by ne puskat' ih, vernut'...
Anna Konstantinovna pekla kartoshku, prislushivayas' k strel'be, kotoraya
stala udalyat'sya, stihat'. Vdrug ona vzdrognula - so storony lesa donessya
strekot motociklov. Nemcy!.. Vybezhala s dochkoj na rukah Valentina
Tihonovna. Troe v zelenyh mundirah ostanovilis' nepodaleku i poshli pryamo k
sarayu. Anna Konstantinovna okamenela. Deti v uzhase zakrichali. Nemcy
razgovarivali gromko, otryvisto, i Anna Konstantinovna uvidela, kak
poblednela Valentina Tihonovna.
- Wieviele sind es? [Skol'ko ih tut?]
- An die vierzig [chelovek sorok].
- Da braucht man wohl zwei Wagen? [Dve mashiny dovol'no?]
- Einer genugt, die kriegen wir schon rein [Odnoj hvatit, vpihnem].
- Guck dir die mal an, die krepieren doch unterwegs! [Smotri kakie:
okoleyut v doroge.]
- Es soil ihnen nichts Schlimmeres passieren... [Nichto hudshee im ne
grozit... (nem.)]
Motocikly zaurchali, zapylila za nimi doroga. Valentina Tihonovna,
shiroko raskryv glaza, prosheptala:
- Kazhetsya, sobirayutsya detishek kuda-to uvozit'.
Anna Konstantinovna slovno ocepenela.
- Rodnaya, uspokojtes', - zasheptala Valentina Tihonovna. - Voz'mite sebya
v ruki.
- Bezhat' nado, - skazala ta, vzglyanula na detej, kotorye stolpilis' v
dveryah skotnogo dvora.
- Kuda bezhat'? - tiho sprosila Valentina Tihonovna.
Podoshel starik storozh, chto vchera otper im saraj. ZHenshchiny zamolchali.
- Mne za vami glyadet' prikazano, kak storozhu, - skazal on, migaya
bescvetnymi, slezyashchimisya glazami. - No vy tikajte. Za hutor u gaj. Tuda za
suhim stavkom, u Kobiva hutora, dobryj gaj. Os' tuda i hovajtes'...
Tolpoj spustilis' v nizinku. Starshie veli za ruki malyshej. SHli,
pominutno oglyadyvayas', drozha ot straha, - deti ponyali, kakaya im grozit
opasnost'. So vseh storon donosilis' vzryvy, strel'ba. Neskol'ko raz Anne
Konstantinovne chudilos', chto szadi tarahtyat motocikly. Zamiralo serdce, a
ona shla i shla, derzha na rukah plachushchego SHurika Neizvestnogo i legon'ko
podtalkivaya bol'nuyu Milyu, kotoraya ele brela.
Vot i les. Sleva - bol'shoe pole, pokrytoe sornyakami, a sprava za redkim
kustarnikom - berezy i sosnyak.
Neozhidanno so storony polya poslyshalsya rokot motora. Nizko, kazalos',
pryamo na nih, letel nemeckij samolet. Potom nad golovoj razdalsya strekot
pulemetov, i chto-to v lesu udarilo po stvolam, osypaya list. Vse upali na
zemlyu. Samolet razvernulsya i eshche raz proletel nad nimi, vypustiv po
kustarniku ochered'. K schast'yu, nikto ne postradal. Podnyalis' i pobreli
glubzhe v les.
Vperedi stenoj stoyal nevysokij gustoj el'nik. No sily u vseh byli na
ishode. Kashel' zabival bol'nyh detej. Linochka Prusakova mezhdu pristupami
kashlya tiho stonala. Ostanovilis'. Valentina Tihonovna razvela koster. Odna
iz starshih devochek nashla pustuyu konservnuyu banku. V el'nike stoyalo
nebol'shoe bolotce. Valentina Tihonovna kipyatila vodu i poila oslabevshih
detej. Anna Konstantinovna za kustom ugovarivala Slavu SHCHerbu.
- Nu kuda ty pojdesh'? Vezde strelyayut. Nel'zya, Slava!
- Danilu Ivanovichu Kostenko najdu v gorode libo kakuyu medsestru. A to
vlezu v apteku i prinesu pilyul'. Anna Konstantinovna, razreshite!
- Ne smej, Slava! Ub'yut!
- Ne ub'yut!
On sorvalsya s mesta i ubezhal.
Anna Konstantinovna vzyala na ruki Milechku YAkubovskuyu-Milevskuyu. Devochka
bredila i ne raskryvala glaz. Za lesom, v Pashkove, poslyshalis' chastye
vystrely i potom sovsem blizko - rev motorov. ZHenshchiny trevozhno
pereglyanulis': neuzheli pogonya? Novoe begstvo kazalos' nevozmozhnym. Deti
ispuganno verteli vo vse storony golovami, prislushivalis'.
Anna Konstantinovna nachala taskat' rebyat cherez boloto v gustoj el'nik.
Snachala bol'nyh, potom malyshej. Hlyupala pod nogami holodnaya rzhavaya voda,
serdce kolotilos' gulko i redko, inogda ego slovno pronizyvalo ostroj
igloj. Bol'she vsego Anna Konstantinovna boyalas' zapnut'sya i upast' -
znala, chto uzhe bol'she ne vstanet. Ona taskala i taskala detej, udivlyayas',
otkuda berutsya sily.
Nakonec vse byli v el'nike. Sideli tiho, dazhe samye malen'kie perestali
hnykat', prislushivalis' k vystrelam, donosivshimsya s hutora Kobova, chto byl
sovsem ryadom.
Nikto ne znal, chto proishodilo tam, no zdes' nadvigalas' beda. Na
Valentinu Tihonovnu nevozmozhno bylo smotret'. Ona snovala mezhdu det'mi s
Linochkoj na rukah, chto-to bormotala bessvyaznoe, i nichto na svete ne
zastavilo by ee sejchas polozhit' umirayushchuyu doch'. Inogda mat' otreshenno
vglyadyvalas' v huden'koe lichiko Staliny, potom snova poryvisto prizhimala
ee k grudi i puskalas' v put' nevernymi, putanymi krugami.
"CHem ej pomoch'? Esli b ya mogla hot' chem-to pomoch'! - Tyazhelo i nerovno
dysha, Anna Konstantinovna prikryla glaza. - CHto so Slavoj? Gde Tolik s
rebyatami?"
Ona reshila vyjti na dorogu, chto vela k hutoru Kobovu. Mozhet, po doroge
proedut nashi? Ushla k doroge, ne znaya, chto nepodaleku, glyadya iz-za kustov
na strashnyj tabor, v izumlenii zastyli dva sovetskih bojca...
A Slava SHCHerba v eto vremya, obognuv hutor Pashkov, vyshel na liniyu
zheleznoj dorogi. Otdyshalsya nemnogo i pobezhal po shpalam k gorodu. Za
povorotom uvidel gruppu nemeckih soldat na drezine. "Miniruyut put', gady!"
- podumal mal'chik. Nemcy chto-to stali krichat' emu, potom odin iz nih
vystrelil. Slava kubarem skatilsya s nasypi i znakomoj dorogoj pobezhal k
selu Kuren', chtoby probrat'sya v gorod so storony MTS. On s hodu vletel v
selo i ostolbenel - na ulicah polno soldat v pogonah. Na pilotkah u nih
byli krasnye zvezdy. Nedoumenno sprosil u speshashchej kuda-to zhenshchiny:
- Kto eto?
- Duren'! - radostno zakrichala ona. - To zh nashi! Ot duren'!..
I pobezhala dal'she. Slavka podprygnul, obognal ee, podskochil k pervomu
oficeru, shvatil ego za rukav, zabormotal so slezami na glazah:
- Tovarishch komandir! YA Slava SHCHerba! Moego otca nemcy ubili. A tam deti
pomirayut, prostudilis'. S nimi Anna Konstantinovna i Valentina Tihonovna.
|to nedaleko, v lesu, u hutora Ostrov. Vracha nado i pilyul'...
No pomoshch' uzhe prishla. Nashi soldaty, osvobodivshie hutor Ostrov,
perenesli tuda detej. Priehal kakoj-to voennyj v bol'shom chine, pozhal Anne
Konstantinovne ruku, prikazal postavit' detej na dovol'stvie...
V odnoj iz hat byl ustroen lazaret - na krovatyah, na stole, na bol'shom
sunduke razmestili bol'nyh detej. Poyavilsya voennyj vrach.
"7 sentyabrya 1943 goda.
Segodnyashnij den' budet pamyaten dlya menya. Segodnya nashi vojska osvobodili
nas ot iga nemeckih okkupantov. Noch'yu vse vremya letali samolety.
Vo mnogih mestah bylo vidno zarevo. Rano utrom poshkandybal s hlopcami
na plantaciyu za pomidorami. Kogda sobirali pomidory, okolo hutora
kilometrah v treh-chetyreh nachali rvat'sya snaryady i slyshna stala pulemetnaya
strel'ba. Nabravshi pomidorov, my poshli nazad. V detdome vse perepugalis'.
CHasam k odinnadcati strel'ba utihla, i my poshli s hlopcami v Pashkiv hutor
za posudoj. Kogda byli na poldoroge, uslyshali strel'bu okolo hutora. My
bystro zabralis' na staruyu mel'nicu i uvideli kartinu boya. CHelovek 200
nemcev zalegli okolo leska i strelyayut po nashej cepi. Nashih bylo men'she, i
oni zalegli. Potom podymayutsya da kak zakrichat "ura" - i vpered! Vintovki
vzyali, kak palki, za dula i poperli na fricev. Te vystrelili raz-dva da
ubegat'. Begut i na hodu sapogi sbrasyvayut, chtob skoree udrat'. Nashi,
kakih fricev nagonyat, to prikladom ih po bashke, tot i valitsya. Potom oni
skrylis' za lesom okolo Kobiva hutora. My slezli i poshli za svoim delom.
Srazu dumali bezhat' nazad, no podumali, chto nas zhdut s posudoj i v detdome
varit' ne v chem. Prishli v Pashkiv hutor v chas dnya. Tri kilometra shli dva
chasa.
CHasto prihodilos' pryatat'sya ot samoletov, da eshche i moya noga
zaderzhivala. Posudu sobrali bystro, i, kogda dvinulis' nazad, nad golovoj
u nas razygralsya krupnyj vozdushnyj boj. S nashej storony uchastvovali 17
bombovozov i shtuk 10 istrebitelej, a s nemeckoj storony napadalo shtuk 30
"messerov". My ele uspeli uskochit' v lesok, kogda nachali padat' puli. My
popryatalis' pod vykorchevannye pni i perezhdali, poka oni proleteli dal'she,
a potom uzh poshli domoj. Dorogoj chasto prihodilos' pryatat'sya, no vse zhe
nazad doshli skorej. Nas vstretila na doroge Anna Konstantinovna s
radostnym plachem i krikom: "Nashi v Kobivom hutore!"
YA, kak stoyal posredi dorogi, tak tam i brosil dezhu, kotoruyu nes, i
bystro poshkandybal s hlopcami tuda. Do Kobiva vsego odin kilometr, i my
doshli bystro. Na ulicah hutora my uvidali mnogo nashih bojcov i mezhdu nimi
zhenshchin.
ZHenshchiny plakali ot radosti i celovali bojcov, nesli im moloko, hleb,
salo. Nashi tak gonyat nemcev, chto kuhni ne pospevayut za nimi. My zhadno
lovili kazhdoe slovo nashih bojcov i komandirov. Rassprashivali pro zhizn' na
nashej Rodine. Ved' my 2 goda ne imeli pochti nikakih svedenij pro zhizn' na
Bol'shoj zemle. Sprashivali gazetu, no ni u kogo ne nashlos'. V 4 chasa nashi
dvinulis' na Bahmach-1, no naleteli 4 samoleta nemeckih i nachali bombit'
nashi prohodivshie vojska. My uspeli otbezhat' ot dorogi metrov na 200, kogda
posypalis' bomby. Bombili oni krugom, i pryatat'sya bylo trudno. My legli v
kanavu, no vse ravno nas obsypalo zemlej. Kogda u nih vyshli vse bomby, oni
eshche postrochili iz pulemetov i uleteli. My skorej pobezhali v hutor. V
Ostrove uzhe tozhe byli nashi.
CHerez polchasa nemcy opyat' prileteli i nachali bombit' Kobiv hutor. Tam
zagorelis' doma i slyshny byli kriki. My dumali, chto i nash hutor budut
bombit', i ispugalis'. Sideli okolo kanavy pod pletnem i kurili. S nami
sidel boec i na bombezhku smotrel spokojno. Ego spokojstvie peredalos' nam,
i my pod konec smotreli s interesom, kak pikiruyut samolety. V pole
podozhgli nemcy s samoleta dve skirdy hleba. Strel'ba uzhe slyshna byla okolo
Bahmacha-1. CHasov v vosem' vechera eshche raz naleteli fricy, no bombili blizhe
k Bahmachu.
Vecherom strel'ba nemnogo utihla. Spali s hlopcami v sarae. Noch'yu vse
vremya gudeli samolety. SHla perevozka "gruzov". Do polnochi nemcy leteli na
vostok, nashi - na zapad. A posle polnochi - naoborot. Letayut vysoko, no my
nemeckie samolety otlichaem ot nashih po zvuku".
Hochu obratit' vnimanie chitatelya na odnu osobennost' dnevnika Tolika
Listopadova. Parnishka, konechno, ne predpolagal togda, chto mnogo let spustya
v ego nemudryashchie zapiski budut vchityvat'sya drugie lyudi. On ne znal dazhe,
ostanetsya li zhiv, hotya v ego vozraste o smerti ne dumaetsya. Tolik pisal
svoj dnevnik v samoe, kazalos' by, nepodhodyashchee vremya, pod bombami i
pulyami. Bol'she togo, kogda sobytiya razrastalis', zapisi stanovilis'
podrobnee. Kak obstoyatel'no, s kakoj dostovernost'yu i pokoryayushchej prostotoj
opisyvaet on pervye dni osvobozhdeniya!..
Itak, deti byli spaseny. Vse, krome odnogo rebenka. Noch'yu Linochku
Prusakovu s mater'yu uvezli v polevoj gospital', no spasti devochku ne
udalos'. Stalina umerla 8 sentyabrya na rassvete...
"8 sentyabrya 1943 goda.
Utrom proletali nemeckie samolety nad hutorom, no nichego ne zametili.
Nashi horosho zamaskirovalis'. Dostali gazetu i chitali ee s uvlecheniem.
CHasov v desyat' utra iz-za hutora dala tri zalpa batareya po Bahmachu.
Bahmach-1, vidat', nashi zanyali, potomu chto nemeckie samolety pikiruyut tam i
ottuda slyshna strel'ba. Iz hutora nashi bojcy tozhe dvigayutsya povzvodno.
Nemcy v Nikolaevke ostavili zavod so spirtom. Poshli my tuda s vedrami.
Spirtu nabrali dva vedra. Vidali tam poveshennyh troih. Odin starosta i dve
perevodchicy. Oni pridumyvali muki nashim plennym i sami muchili. Nashi po
trebovaniyu zhitelej ih povesili. Nazad ele doshel - bolit ranenaya noga.
Okruzhennye nemcy v Gorodishche pustilis' na hitrost'. Vyzvali svoi samolety,
a sami postroilis' i prut kolonnoj. Samolety pikiruyut nad nashimi vojskami,
no ne strelyayut. Nashi, konechno, popryatalis', a kogda podnyalis', to uvidali
fricev okolo sebya. Nu, tut i nachalos'!.. Horosho, chto stoyala nedaleko nasha
batareya. Ona dala zalpa tri, oni hodu nazad v Gorodishche. Vse eto my videli,
kogda shli nazad so spirtom. Ot nas eto proishodilo kilometrah v treh".
"9 sentyabrya 1943 goda.
Ura! Segodnya nashi zanyali gorod. Dva dnya ne mogli prorvat'sya. Sdalos' v
plen 300 soldat. Oficerov svoih oni svyazali, oruzhie slozhili, a sami vyshli
s belym flagom k prohodivshemu nashemu otdeleniyu. V etu dyru nashi i
vorvalis' v gorod. |to nam skazal odin lejtenant.
Poltora vedra spirta my promenyali u selyan na produkty. V hutor naezzhaet
mnogo vojsk. Tanki shli pochti ves' den'. Bronemashiny, avtomobili, motocikly
prut bespreryvno. Edut v les i tam maskiruyutsya. Les kishit imi. V hutore
mnogo bojcov, i my u nih dostaem gazety. V detdom privezli myasa, hleba i
drugih produktov. Anna Konstantinovna priobodrilas'.
Gorodishche nashi zanyali, i ya ezdil tuda na motocikle s krasnoarmejcem,
pokazyval dorogu. Fricev ubityh tam valyaetsya do cherta. My sejchas zdorovo
otstali ot zhizni. Ne znaem, kakie izmeneniya v nashej strane, chto tam novogo
i kak tam idet zhizn'. Dazhe mashiny amerikanskie nas udivlyayut. My staraemsya
vse razuznat'. Rassprashivaem nashih bojcov i komandirov. Gazety i raznye
malen'kie knizhechki, popadayushchie k nam, prochityvaem ot nachala i do konca. No
eshche mnogo projdet vremeni, poka my vse uznaem".
"12 sentyabrya 1943 goda.
Tri dnya dlilsya obstrel hutora i lesa. Fricy, vidat', nashchupali nashih.
Dnem nel'zya bylo vyjti iz shcheli. Noch'yu nemnogo tishe, no eshche strashnee
stanovitsya sidet' v shcheli. Dvoe sutok sideli bez edy. Vody tozhe ne bylo, no
vyruchali pomidory. Vyskochish' s shcheli, a oni rastut tut zhe, nahvataesh' ih da
nazad. Tol'ko noch'yu, pod konec vtoryh sutok, udalos' probrat'sya v hatu i
vzyat' zhratvy. Segodnya chasov v pyat' vechera obstrel prekratilsya. Osobennogo
nichego oni ne sdelali. Podozhgli neskol'ko hat da ogorody izryli voronkami.
Ubityh tri cheloveka, da sgorelo 6 korov i 11 svinej. Voyaki govoryat, chto
eto ne sil'nyj obstrel byl, no dlya nas bez privychki - naoborot.
Vecherom priletela "rama", no ee sshib nash "yastrebok". Upala za hutorom.
Vecherom s goloduhi naelis' zdorovo i celuyu noch' ne mogli zasnut' ot
sil'noj boli v zhivote. Kol'ka R. pochti vsyu noch' ne uhodil iz-za saraya.
Sala ob容lsya".
Okolo nedeli "priyut obezdolennyh" nahodilsya na linii fronta. Bombezhki,
artillerijskie obstrely, nalety shturmovyh samoletov i vse ostal'noe,
svyazannoe s vojnoj, k chemu, kak ni privykaj, - ne privyknesh'. I ne bylo na
etih malen'kih hutorah nikakih osobyh ob容ktov, no, vidno, takaya uzh ta
vojna byla, vo vremya kotoroj na rodnoj nashej zemle ne ostavalos' zhivogo
mesta...
Deti v eti dni tak i zhili - bol'nye v hate, zdorovye v sarae. Tolik
Listopadov s ostatkami svoej dovoennoj komandy tozhe zhil v sarae. Voennye
privezli tuda mashinu matracev, odeyal i bel'ya, snabdili detdom produktami.
Anna Konstantinovna i voennaya medsestra ne othodili ot bol'nyh. Deti
medlenno popravlyalis'. Na schast'e, ih minovali vse snaryady i puli,
sypavshiesya v eti dni na hutor.
Valentina Tihonovna shoronila dochku v Bahmache, pobyla dva dnya vozle
syna i materi i snova prishla na hutor. Zdes' byli ee deti, i vse
napominalo zhivuyu Stalinku, zdes' byla rabota, za kotoroj hotelos'
zabyt'sya. Anna Konstantinovna ahnula, uvidev podrugu, - volosy Valentiny
Tihonovny stali sedymi.
"13 sentyabrya 1943 goda.
Noch' spali spokojno. Dnem nemcy pytalis' razbombit' gorod. Naletelo 27
bombovozov, no sdelali odin zalet. Ih otognali nashi "yastrebki" i sbili dva
samoleta. Vecherom prishla iz goroda Valentina Tihonovna. Govorit, chto i za
odin zalet natvorili delov. Dvuh ulic kak i ne byvalo. Stolby volnoj
posvalilo. Okna tozhe vezde dovyletali. Dostanetsya vosstanavlivat'.
ZHeleznuyu dorogu vosstanavlivayut. Uzhe prishli pervye sovetskie parovozy.
Zavtra dumayu shodit' v gorod posmotret' na parovozy, da i tak ohota
shodit'. Noga eshche bolit, no podvezut bojcy na mashine. Iz hutora v gorod
hodit mnogo mashin. Hochetsya uvidat' Ivana Matveevicha. Kak on tam odin
zhivet? Toskuet, naverno, starikan".
"14 sentyabrya 1943 goda.
Segodnya byl v gorode. Doehal na mashine tuda i obratno. V gorode uzhe
nalazhivaetsya zhizn'. Rabotaet uzhe gorsovet i dr. uchrezhdeniya. Vidal nashi
parovozy. Protiv nih nemeckie kazhutsya ochen' malen'kimi. V gorode uzhe
vygruzhayut snaryady i vykachivayut s cistern benzin. S Ivanom Matveevichem
pochinili trubu na hate i vstavili ramy. On pered frontom vynul ih, i
stekla ostalis' pochti vse cely. Krugom goroda i v samom gorode stavyat
zenitki. Dnem chasto proletayut nemeckie samolety, no ochen' vysoko. Zenitki
b'yut po nim, i v ushah grom stoit. Veli mnogo plennyh nemeckih soldat i
oficerov. Rebyatishki ih draznyat. Krichat: "Pan, yajki ne nado, sala ne nado?"
Idut hmurye. Interesno vyhodit. Dnej desyat' nazad oni byli zdes' hozyaevami
i mogli nas kazhdogo ubit', a teper' my ih draznim".
"20 sentyabrya 1943 goda.
Uzhe nachala rabotat' pochta. ZHiteli vse ochen' rady. Ivan Matveevich
rabotaet bagazhnym kassirom. Stanciya nahoditsya v odnom dome i v barakah,
kotorye ostavili nemcy. Noch'yu chasto priletayut fricy, no ih otgonyayut
zenitnym ognem, i redko kotoromu udaetsya prorvat'sya k gorodu. Za shest'
dnej ya byl v gorode vsego odin raz. ZHivu s voyakami, kotorye zhivut v lesu.
Dumayut vzyat' menya s soboj, kogda budut uezzhat'. Pitanie horoshee. Poslal
naobum pis'mo sestre Lyuse. Mozhet, i najdu ee, a tam i mamu. Ivan Matveevich
prines vo vremya fronta s bazy zhita nemnogo podgorelogo, i my ego poseyali.
Na baze nemcy ostavili tri ispravnyh parovoza i celyj sostav pustyh
vagonov".
"1 oktyabrya 1943 goda.
Segodnya Anna Konstantinovna poluchila pis'mo ot Vitaliya. On starshij
lejtenant i imeet ordena. Anna Konstantinovna ochen' rada i plachet ot
radosti. CHudno kak-to. Znakomye tozhe nachinayut poluchat' pis'ma.
Pochti kazhduyu noch' priletayut fricy, no ih ne podpuskayut. Dnem letayut
pochti bespreryvno. CHast', v kotoroj ya zhivu, dnej cherez desyat' uezzhaet, i
ya, naverno, edu s nimi. Petrienko i Habenko osudili. Petrienko dali desyat'
let, kak dorozhnomu masteru, a Habenko pyat', kak brigadiru. Sudili za to,
chto pri otstuplenii nashih posle polucheniya prikaza ne vyvezli dorozhnyj
instrument i pomogali nemcam chinit' zheleznuyu dorogu".
"6 oktyabrya 1943 goda.
Segodnya ya poluchil pis'mo ot Lyusi. Ona menya razyskivaet. Pokazal
lejtenantu, i on mne ne sovetuet ehat' s nimi. Detdom pereezzhaet v
Bahmach-1, 4-go nocheval v gorode. Noch'yu prorvalsya nemeckij samolet i
sbrosil 21 bombu. Upali oni v Gojdenkovom sadu. Ranena odna pulemetchica.
My i ne uspeli horosho prosnut'sya, kak ego uzhe otognali. My i ne vyhodili
iz domu. Segodnya otpravlyali Petrienko i Habenko. Rodnye plachut, no tak im
i nado, gadam. |togo eshche i malo. Za takoe delo im by vysshuyu meru nakazaniya
pripayat'".
Kogda v Bahmache otremontirovali detskij sad, detej "priyuta
obezdolennyh" sobralis' perevezti tuda. Tolik poka ostalsya v lesu, gde
stoyala na formirovanii ego voinskaya chast'. Podrostok sdruzhilsya s
soldatami, i tak bylo trudno rasstat'sya s nimi! YA privedu poslednyuyu
vyderzhku iz dnevnika Anatoliya Listopadova, hotya on vel zapisi do samogo
konca vojny. Poproshchaemsya poka s etim prekrasnym sovetskim mal'chuganom,
vozdav dolzhnoe ego muzhestvu i patriotizmu, poblagodarim ego za malen'kij
grazhdanskij podvig - za to, chto on sohranil dlya nas interesnejshij dokument
nebyvaloj vojny...
"11 oktyabrya 1943 goda.
Segodnya uehala moya chast'. ZHalko bylo ochen'. Horoshie byli rebyata. Noga
moya pochti zazhila. Bolit tol'ko, esli mnogo pohozhu. Na ogorodah u Anny
Konstantinovny nashi postavili zenitnuyu batareyu. Dumayu perehodit' zhit' v
gorod. Veselo sejchas tam. Detdom - v Bahmache-1. Detej kormyat horosho.
Vybiraem s Ivanom Matveevichem kartoshku. Kartoshka urodilas' horoshaya. Okolo
nashego ogoroda stoyat zenitki, i v ushah celyj den' stoit zvon. CHasto
proletayut nemeckie samolety, i oni b'yut po nim".
"15 oktyabrya 1943 goda.
Segodnya u menya schastlivyj den'. Poluchil pis'mo ot mamy. Ona zhivet v
Arzamase".
A ya vspominayu poslednij svoj priezd v Bahmach. My sideli s Annoj
Konstantinovnoj v ee hate, perebirali pis'ma i fotografii, razgovarivali.
- Tolik togda vskore uehal v Arzamas, k mame. SHurika Neizvestnogo
usynovil i uvez v Donbass kakoj-to demobilizovannyj major. Tamaru
CHernoglazuyu udocherila odna prekrasnaya zhenshchina, voennyj vrach iz Har'kova.
Ostal'nyh razobrali po detskim domam - v Borznu, v CHereshen'ki... My vseh
do odnogo sohranili, krome Linochki Prusakovoj.
Anna Konstantinovna razglazhivala rukoj skatert', terebila bahromu.
- U vas est' deti? - sprosila ona vdrug.
- Poka net.
- Togda vy ne pojmete... Svoego Vitaliya ya dozhdalas'. I muzh Valentivy
Tihonovny zhiv ostalsya, posle vojny rabotal sekretarem Novgorod-Severskogo
rajkoma partii. U nih dochka potom rodilas'... A ya po-prezhnemu rabotala v
detsadu. U menya eshche mnogo bylo gorya...
Vojna uhodila na zapad, ostavlyaya posle sebya razrushennye sela i goroda,
pokalechennye zhizni, nezazhivayushchie rany. I lyudi ustali, i smert' eshche vitala
nad gorodom, i daleko ne vse deti byli schastlivy...
Tut otkryvaetsya novaya stranica povesti ob Anne Konstantinovne i ee
detyah.
Kak i Ivan Matveevich, ne rabotal, golodal pri fashistah byvshij
detsadovskij konyuh Bartosh. On skoropostizhno skonchalsya, a osirotevshih Rayu i
Mishu Anna Konstantinovna vzyala k sebe. Potom ostalas' bez kormil'ca
mnogodetnaya sem'ya Kosyakevichej, zhivushchaya po sosedstvu. Starshie devochki Lyuda
i Stalina to i delo pribegali k "babushke Ganne", znaya, chto ona obyazatel'no
ih nakormit. Pozdnee Anna Konstantinovna dobilas', chtoby etih chetveryh
detej razreshili derzhat' v sadike.
Bartoshi i Kosyakevichi rosli teper' na glazah, a kak te, chto byli rodnee
rodnyh? Kazhdyj den' ona vspominala o nih. Vse vremya chudilos', chto
otchayannyj Slava SHCHerba vykinet v detdome kakoj-nibud' nomer, chto rebyata
mogut obidet' bezotvetnuyu tihonyu Polyu Ioffe ili eshche ne opravivshuyusya ot
bolezni Milechku, chto vzroslye sochtut mnogih detej prosto plaksami. Neuzheli
vospitateli ne uchtut, chto vse eti deti videli sceny, ot kotoryh styla
krov' dazhe u sil'nyh i muzhestvennyh lyudej? Ona posylala v detskie doma
pis'ma, rasskazyvala v nih istoriyu kazhdogo rebenka, soobshchala o harakterah
i privychkah detej takie podrobnosti, kakie mozhet znat' tol'ko mat'...
Vskore i ona poluchila pervoe pis'mo - samodel'nyj treugol'nyj
konvertik. Na nem detskimi karakulyami byl vyveden adres: "Gorod Bahmach.
Anne Konstantinovne". Tot, kto poslal ego, byl uveren, chto esli ne vo vsem
mire, to po krajnej mere v bol'shej ego chasti dolzhny znat', kto takaya Anna
Konstantinovna. Pis'mo doshlo. Volnuyas', ona razvernula konvert.
"Zdravstvujte, mama! YA dumal, razuchilsya pisat', okazyvaetsya, umeyu. YA
nichego ne zabyl, kak s nami bylo. Sperva ya plakal po vas, a teper'
perestal. V detdome horosho. Kataemsya s gorki na lyzhah. Katit'sya horosho, a
upadesh' - ves' v snegu. Skoro vesna, v shkolu hodit' svetlo i iz shkoly
svetlo. U nas est' radio i masterskaya po zhelezu i derevu. Napishite, kem
mne sdelat'sya. YA vam govoril, chto budu mashinistom. No ya peredumal. Hochu
byt' tokarem i uchastvovat' v stroitel'stve nashej Rodiny ili delat'
samolety".
Sledom prishla eshche odna vestochka:
"Dorogaya mama! YA vzhe zrobilas' velikoyu. Vi mene navryad chi piznaete. YA
chlen dityachoi radi. Dityacha rada v ditbudinku, ce vishchij organ. Bula dityacha
olimpiada. Bulo bagato nomeriv. YA tancyuvala tarantelu tak, shcho viklikali na
bis. Mamochko, yakshcho mozhna, to vishlit' foto, de vi. YA podivlyus' i vishlyu vam
nazad..."
Pochtal'on stal hodit' pochti kazhdyj den'. Deti beshitrostno rasskazyvali
Anne Konstantinovne o svoih radostyah i ogorcheniyah, poveryali ej naivnye
mechty i malen'kie tajny. A dlya nee bylo ogromnym naslazhdeniem sledit' za
tem, kak raskryvayutsya i rascvetayut detskie dushi.
Ni odno pis'mo ne ostavalos' bez otveta. Anna Konstantinovna sovetovala
rebyatam, kak vesti sebya, kak otnosit'sya drug k drugu, zhurila, esli
uznavala o kakih-nibud' provinnostyah. Ona dazhe vyrabotala osobyj,
poludetskij pocherk, chtoby rebyatam bylo legche chitat' ee pis'ma.
Inogda pod ee diktovku pisal Vitalij. Syn vernulsya s fronta izranennyj,
ele hodil. Izmenilsya i harakter ego. Anna Konstantinovna s trudom uznavala
v etom nerazgovorchivom cheloveke, ispolosovannom belesymi shramami, svoego
syna. Vitalij medlenno i trudno prihodil v sebya. Letom ona chasto
otyskivala ego v sadu. Vitalij chasami lezhal na trave, smotrel v nebo.
- Obedat', synok.
- Potom, mama.
- Kogda zhe potom? Hochesh', syuda prinesu...
Vitalij podnimalsya s ee pomoshch'yu, shel v hatu, sadilsya za stol.
- YA by vypil, mama.
- Mozhet, ne nado?
- Gorit, mama, vse. Vypil by...
Dlinnymi zimnimi vecherami Vitalij perechityval pis'ma detej, v kotoryh
govorilos' o proshlom. Perebiral listochki, podolgu smotrel v stenu pered
soboj.
- Mama! - oklikal inogda on. - Vot tut Tamara Kopel' pishet, kak vy
bezhali v les, a samolet strelyal. Bylo eto?
- Bylo, synok.
- A "toshnotiki"?
- I eto bylo...
ZHizn' shla svoim cheredom. S sozhaleniem otpustila Anna Konstantinovna
Valentinu Tihonovnu Prusakovu i |miliyu Potapovnu Borisenko - ih pereveli v
detpriemnik Bahmachskogo otdeleniya MVD, gde dlya raboty s bespriyutnymi
det'mi nuzhny byli opytnye lyudi. Front byl uzhe daleko, no stanciyu dolgo eshche
bombili. 11 maya 1944 goda vo vremya naleta vokrug detsada upalo okolo
pyatnadcati bomb. Anna Konstantinovna byla s det'mi. Ne brosila rebyatishek i
novaya vospitatel'nica Mariya Mihajlovna Kovtun, hotya iz okna detsada bylo
vidno, kak gorit ee dom.
V detskom sadu raboty bylo nemalo. Tol'ko sily byli uzhe ne te. Zametno
sdal i Ivan Matveevich - prihodil so stancii obessilennyj, zhalovalsya na
poyasnicu. A pro Vitaliya nechego bylo i govorit': tak i ne smog on nachat'
rabotu. No Anna Konstantinovna byla rada i tomu, chto syn nachal pesni pet',
kak do vojny, takim zhe dobrym stanovilsya i otkrovennym.
Odnazhdy osen'yu iz detdoma priehal Slava SHCHerba. Dlya Anny Konstantinovny
eto byl nastoyashchij prazdnik. SHestnadcatiletnij Slava, umnyj i sderzhannyj
yunosha, bukval'no vlyubilsya v Vitaliya. Oni celymi dnyami kovyryalis' v sadu,
okapyvali yabloni, peli na dva golosa, hodili v kino, za gorod. Vitalij
nauchil Slavu igrat' v shahmaty, kupil emu na svoyu pensiyu botinki, a
proshchayas' na stancii, snyal s ruki chasy.
- Beri, tebe govoryat! |to vse melochi zhizni, Vyacheslav. Da beri, bud' ty
neladen! Dayut - beri, b'yut - begi.
- B'yut - sdachi poluchayut, Vitalij Ivanovich! - smeyas', vozrazil Slava. -
Sami govorili.
- I eto verno, bratishka. Nu, ty beri chasy-to. Nosi na zdorov'e!..
Slava mahal rukoj s podnozhki vagona, poka Vitalij ne skrylsya za
stancionnymi postrojkami. Bol'she im ne suzhdeno bylo svidet'sya: v konce
zimy Vitaliya ne stalo. CHerez nedelyu, ne vyderzhav poteri, umer Ivan
Matveevich. Pohoroniv muzha i syna, Anna Konstantinovna ostalas' odna.
Odna... Pravda, byli u nee te, chto nesli v sebe teplo ee zharkogo i
shchedrogo serdca, a sejchas oni vozvrashchali ej chastichku etogo tepla. "Vashe
gore, - pisal Slava SHCHerba, - eto moe gore. Vitalij byl dlya menya primerom.
YA staralsya dumat' tak zhe, kak on, byt' takim zhe otkrytym i chistym, kak on.
Izvinite, chto svoim pis'mom ya dostavlyu vam eshche bol'shuyu bol'. No ved' ya
tozhe hotel komu-to pozhalovat'sya na svoyu bol', prichinennuyu etim gorem". "My
- vashi deti, i my nikogda ne ostavim vas, - pisali Milya
YAkubovskaya-Milevskaya, Nina SHCHerba, Tamara Kopel'. - Nikogda ne zabudem, chto
vy dali nam. My budem tak zhe, kak vy, lyubit' detej i tak zhe lyubit' zhizn',
kak lyubite ee vy".
A vesnoj oni priehali k nej. Zapolnili hatu gomonom molodyh golosov,
zanyalis' hozyajstvom. Pod komandoj Slavy SHCHerby pochinili kryl'co, smenili na
kryshe solomu, pobelili v sadu yabloni, kotorye uzhe vybrosili belosnezhnye
cvety.
Anne Konstantinovne bylo dlya kogo zhit'.
"Gorod Bahmach, Anne Konstantinovne"... Esli i vy poshlete pis'mo po
etomu adresu, ono nepremenno dojdet.
V labirinte bahmachskih pereulkov pochtal'on otyshchet tihuyu i uzkuyu ulochku
Vojkova, a na nej - belen'kuyu hatu, krytuyu solomoj. Navstrechu vyjdet
vysokaya sedaya zhenshchina, poblagodarit za pis'mo, priglasit na chashku chaya.
Otkazyvat'sya bespolezno - tak uzh v etom dome zavedeno.
Ostavshis' odna, Anna Konstantinovna prochitaet pis'mo i berezhno spryachet
ego v staren'kij chemodan. V etom chemodane ujma otkrytok, telegramm,
peredannyh s okaziej zapisok, konvertov. CHem dal'she chitaesh' pis'ma, tem
zharche ishodyashchee ot nih dyhanie zhizni, tem bol'she tebya pokoryaet sila duha i
krasota cheloveka, kotoromu oni adresovany.
Vot trogatel'nye detskie poslaniya:
"Zdravstvujte, mama! Spasibo za pis'mo. Vospitatel'nica hotela
prochitat' vsem, no ne bylo ochkov. V detdom privozyat kino, vse kartiny
horoshie. Naprimer, "V stepyah Ukrainy", i pochti nikto ne ponyal ee, a ya vse
ponyal. Po voskresen'yam priezzhaet uchitel'nica tancev i uchit nas tancevat'.
Pozdravlyayu vas s dnem vyborov v mestnye Sovety, bol'she pisat' nechego".
"Mi grali v "poizd". Ce bulo tak. Na nashemu pidsobnomu hozyajstvi mi
vzyali tri konyaki, dvoh bikiv. Konej nazvali "shvidkij", "posazhirs'kij" i
"poshtovo-posazhirs'kij", a biki buli "tovarni". Na "shvidkomu" katalis'
vidminniki, na posazhirs'komu - uchni, yaki mayut' 4, a uchni, yaki mayut' 2,
jshli pishki. YA katalas' na "shvidkomu".
A vot obodryayushchie slova podrastayushchego cheloveka, s kotorym uzhe mozhno bylo
delit'sya ogorcheniyami i pechalyami.
"Dorogaya Anna Konstantinovna! CHto eto za dura takaya novaya zaveduyushchaya,
chto upreknula vas okkupaciej? Vot ya priedu v Bahmach i dokazhu ej, kakaya
byla u nas okkupaciya. Ne posmotryu, chto ona starshe menya. Net, Anna
Konstantinovna, my za vas postoim, a to nashlas' kakaya-to, vidno, pustaya
zhenshchina, trepuha, da eshche huzhe. Rasskazala ya ob etom nashim - oni tozhe
zlyatsya na nee. A vprochem, o takoj bestolkovoj nechego i govorit'".
Eshche odno pis'mo:
"Nam tut sobirayutsya davat' pasporta. |to znachit, chto my vyrosli. Tol'ko
mne ne nravitsya, kak zapolnyayut dokumenty. Mnogim god rozhdeniya dayut s
potolka. A mesto rozhdeniya vsem pishut odno - CHereshen'ki, gde nash detdom.
Vsem SHCHerbam zapisali tak, hotya Slavik govoril, chto on rodilsya v Bahmachskom
rajone. Milya YAkubovskaya-Milevskaya, kotoroj tozhe zapisali CHereshen'ki,
zdorovo skazala: "Ce bulo b ne ploho tut roditis', ale ce ne virno". A
otchestvo ona sebe vzyala "Vasil'evna", v chest' otca Slavy SHCHerby, kotoryj
byl partizanom i pogib v bor'be s nemeckimi okkupantami. Kak zhe nas teper'
najdut rodnye, esli oni zhivy?"
Eshche i eshche:
"SHCHe nikoli za svoe zhittya ne zustrichala ya takih lyudej, yak Vi. Koli Vam
bude tyazhko, ya v lyubu hvilinu dopomozhu vam".
"Kak sejchas vizhu fashistskogo stervyatnika, a my bezhim v les. U vas na
rukah SHurik Neizvestnyj, a na lice - trevoga za vseh nas. CHto s nami bylo
by, esli b ne vy? Kak horosho, chto est' v Sovetskoj strane takie lyudi!"
"Kogda mne tyazhelo, ya vspominayu vas i dumayu: kakaya erunda vse eti moi
trudnosti i "tragedii" po sravneniyu s tem, chto perezhili vy! YA preklonyayus'
pered vami za to, chto vy vse vynesli i ne slomilis'. Obeshchayu vam, chto stanu
nastoyashchim chelovekom - takim, kak vy".
A etot parenek, naverno, sovershil kakuyu-to oshibku, i Anne
Konstantinovne prishlos' pustit' v hod svoj avtoritet sredi detej, chtoby
zastavit' ego raskayat'sya:
"Vy naprasno preduprezhdaete menya, chtoby ya ne obizhalsya na vashi
nravoucheniya. Kto zhe mne eshche budet chitat' moral', krome vas, dorogaya Anna
Konstantinovna? Vy ved' u menya odna. I esli b vy tol'ko videli, kak oni
vse nabrosilis' na menya! No oni pravy. Prostite, i spasibo vam za
materinskuyu lasku i materinskij sovet..."
V etom zhe starom chemodane hranyatsya delovye bumagi, Pochetnye gramoty,
trudovaya knizhka s desyatkom blagodarnostej. Pis'mo iz otdela uchebnyh
zavedenij Moskovsko-Kievskoj zheleznoj dorogi s pros'boj sostavit'
rukovodstvo po detskomu rukodeliyu. Otvet direktora Maloyaroslavskogo
obrazcovogo detskogo doma - soglasie prinyat' na uchenie i vospitanie Rayu i
Mishu Bartoshej, Lyudu i Stalinu Kosyakevichej. Zdes' zhe pis'ma iz
Novgorod-Severskogo, pronizannye neperedavaemym chuvstvom druzhelyubiya i
pochteniya.
"Skol'ko my s vami perezhili, dorogaya Anna Konstantinovna! - pishet
Valentina Tihonovna Prusakova. - Pomnite, kak spasali detej v lesu, chtoby
ih ne uvezli v Germaniyu? YA togda lishilas' svoej docheri. Kak vy pishete, vse
nashi deti v lyudi vyhodyat, i ya raduyus' za nih vmeste s vami. A sejchas ya
schastliva soobshchit' vam, chto rody u menya proshli blagopoluchno. Rastet chudnaya
dochurka. Po-prezhnemu zameshchayu zaveduyushchuyu detsadom. Moe tepereshnee schast'e ya
schitayu nagradoj za perezhitoe. No proshlo pyatnadcat' let s togo vremeni, a ya
ne mogu zabyt' i uspokoit'sya".
Da, my pomnim ne tol'ko nashih geroev i nashi pobedy. Byli i nepomernye
tyagoty, chto vynes togda na svoih plechah nash narod, i dushevnye rany mnogih
lyudej eshche raz容daet gor'kaya sol' vospominanij o nevospolnimyh utratah...
A gody idut, i molodezh' rastet, nabiraya sil, i zhizn' prinimaet ee. CHto
zhe proizoshlo za eto vremya s rebyatami iz "priyuta obezdolennyh"?
Mozhet, luchshe budet, dostovernej, esli sami oni rasskazhut, kak zhili eti
gody, kak uchilis', kak muzhali, stanovilis' samostoyatel'nymi lyud'mi? |ti
pis'ma, inogda grustnye, a chashche pronizannye svetloj veroj v budushchee,
prinadlezhat ne tol'ko im i Anne Konstantinovne. Dusha etoj zhenshchiny
prinadlezhit vsem nam, a vzglyady ee vospitannikov na zhizn' blizki, ponyatny
i dorogi tysyacham nashih parnej i devchat...
Iz pisem Mili YAkubovskoj-Milevskoj:
"Lista vashego oderzhala, za yakogo duzhe rada. Ce virno, shcho ya z Peremishlya?
A to vihovatel'ka chitala moyu biografiyu i govorila, shcho ya dochka Bat'kivshchini.
Do c'ogo chasu ya nichogo pro svoih bat'kiv ne znala, teper' ya deshcho znayu".
"...Skoro ya studentka, dazhe ne veritsya. Postupayu v tehnikum..."
"...YAbloki poluchila. Ogromnoe spasibo. |kzameny ya sdala bez edinoj
trojki. Potom poshla v gorkom komsomola, i menya poslali v pionerlager'.
Stavka - 400 rublej, no vyschityvayut za pitanie. Celymi dnyami na nogah, bez
vyhodnyh. Prihodish' vecherom - kachaesh'sya. Mozhet byt', privyknu? Kogda mne
osobenno trudno s det'mi, ya vspominayu vas..."
"...YA na praktike, na Korovineckom saharozavode. Laboratoriya zdes'
zamechatel'naya, a zhizn' deshevaya. Pud kartoshki stoit 12 rublej, a nam eto
tol'ko i nado".
"...Komissiya uznala, chto ya iz detdoma, i mne ostavili mesto na luchshem
zavode tresta. Priehala syuda. Kvartiru ne dali, no obeshchayut. Posadila
ogorod - 4 sotki. Mozoli na rukah s neprivychki strashnye, no eto nichego.
Kak ya hochu eshche uchit'sya! Na budushchij god poprobuyu. Skoro soobrazhu vam eshche
odnu posylochku".
"Zavod pustili, no on portachil. Nachalas' takaya goryachka, chto nekogda
bylo v goru glyanut'. Ne hvatalo smennyh himikov. YA da pomoshchnik starshego
himika stoyali na tri smeny, po 12 chasov v sutki. |to bylo chto-to uzhasnoe!
Posle takogo boevogo kreshcheniya chuvstvuyu sebya hozyainom smeny. S zavodom
osvoilas'. Vse, kto ni priezzhaet k nam, govoryat, chto ochen' uzh horosh zavod.
I v samom dele krasavec! Ser'ezno dumayu postupat' kandidatom v chleny
partii".
Iz pisem Slavy SHCHerby:
"...YA pisal vam, chto sluzhu ryadovym soldatom. Prochital vashe poslednee
pis'mo, i mne stalo na dushe tak horosho - ya ved' dumal o zhizni, o Rodine, o
svoej sluzhbe tochno takimi zhe slovami, tol'ko stesnyalsya ih proiznosit'".
"...Poluchil pis'mo ot Milochki. Udivlyaetsya, chto iz nee budet specialist.
No so svoim harakterom ona obyazatel'no dob'etsya, chego zahochet, - ya ee
znayu. Dumayu i ya posle sluzhby postupat' v zaochnyj tehnikum".
"...Pishet mne Nina, chto gotovitsya k ekzamenam. Soobshchaet, chto pohudela
ochen' i zdorov'e stalo plohovato. Skorej by rabotat', chtoby pomoch' ej.
Sluzhba u menya idet horosho. Na zdorov'e ne zhaluyus'".
"V armii ya byl ryadovym, i vy menya nauchili gordit'sya etim. Zdes', na
zavode, ya prostoj rabochij-stolyar. |tim zvaniem ya tozhe gorzhus'. YA lyublyu
svoe delo i ponimayu ego vazhnost'".
"...Nachal uchit'sya. No vecherom uchit'sya ochen' trudno. Ved' ya v 5 konchayu
rabotu, v obshchezhitie popadayu v 6 chasov, a k 6:30 nado bezhat' v tehnikum.
Vse eto ochen' vliyaet na uchebu. Pravda, spravlyayus' poka po vsem predmetam,
tol'ko matematika u menya hromaet..."
"...Tyanet menya pochemu-to v Bahmach! Gde ya za eti gody ni perebyval, no k
Bahmachu osobennye chuvstva. Mozhet byt', potomu, chto tam zhivete vy?"
Iz pisem Poli Ioffe:
"Dorogaya Anna Konstantinovna! YA ved' nedavno uznala obo vsem, a togda
ne ponimala nichegoshen'ki i dazhe ne mogla otchetlivo zapomnit' vas -
cheloveka, spasshego mne zhizn', zamenivshego mat'.
A sejchas, Anna Konstantinovna, ya uzhe poluchila attestat zrelosti, polna
nadezhd i mechtanij. Kogda ya uznala o vas, my reshili s papoj navestit' vas,
poblagodarit' za menya i za drugih, posovetovat'sya o moej dal'nejshej
zhizni..."
Iz pisem Niny SHCHerby:
"...|to, naverno, ot vas ya unasledovala lyubov' k detyam. Dumayu postupat'
v bibliotechnyj institut na fakul'tet detskih i yunosheskih bibliotek. Hochu,
kak i vy, vospityvat' detej. Tol'ko cherez knigu, potomu chto kniga
otkryvaet malen'komu chelovechku mir, i ot togo, chto i kak on chitaet,
zavisit, kakoj poluchitsya iz nego chelovek".
"...V institut menya prinyali. Zanyatiya uzhe nachalis'. Trudnen'ko mne budet
uchit'sya. Ved' bol'shinstvo moih podrug zhivet doma. Horosho, esli by detdom
pomog mne nemnogo, hotya by v techenie pervogo kursa".
"...I vot ya snova v institute. Dni, prozhitye u vas, - samye schastlivye
v moej zhizni. Budto kto-to menya okunul v raj, a potom bystro vynul iz
nego. Vy - spasitel'nica nasha, edinstvennyj chelovek v SSSR, da i voobshche v
mire, kotoryj menya ponimaet".
"...U menya bol'shoe gore - odin ekzamen sdala na 3 i lishilas' stipendii.
Devochki menya otveli pod ruki v obshchezhitie. Pishu vsyudu, direktoru detdoma
dva pis'ma otpravila, no on ne otvechaet. Mozhet, mne najti rabotu v
biblioteke i perejti na zaochnoe?"
"...Ne znayu, kak vas blagodarit' za den'gi. No, pozhalujsta, bol'she ne
prisylajte - u vas zhe pensiya vsego 210 rublej, i polsotni - eto dlya vas
ochen' mnogo. YA obojdus' kak-nibud'. Tovarishchi po kursu mne pomogayut
sejchas".
"...Vse! Trudnosti i pechali pozadi. YA poluchila diplom! Edu v Kiev, budu
teper' rabotat' i, konechno zhe, ne zabudu vas".
"...ZHivu ya s podrugoj Valej. Ona zakonchila vmeste so mnoj institut,
rabotaet sejchas v biblioteke. Valya ochen' vo mnogom mne pomogla v pervye,
samye trudnye dni. Horoshij ona tovarishch i drug".
Iz pisem SHury SHCHerby:
"Priehal v Krolevec. Zanyatiya nachalis', pishu konspekty. ZHivu, kak vy
znaete, na kvartire. Hozyajka na slovah horoshaya, a na dele hochet obodrat'.
|to menya-to!"
"...Prishlos' by mne idti segodnya na lekcii golodnym, esli b ne vasha
posylochka. Mne tak hochetsya poskorej zakonchit' tehnikum, chtoby
otblagodarit' vas. Tol'ko eto budet ne dolgom, a ot vsego serdca. Nichego!
Eshche kakoj-to god i chetyre mesyaca ostalos'".
Iz pisem Staliny Kosyakevich:
"...Otkrylas' u nas novaya shkola. Trehetazhnaya, poly parketnye, klassy
svetlye i prostornye, oborudovanie blestit. Prosto sidish' i ne verish' -
vse, kak v skazke! Svoyu blagodarnost' my ne znaem kak i vyrazit'".
"...Zakonchila chetvert' s dvumya chetverkami. YA uzh ne opravdyvayus' -
prosto, znachit, malo zanimalas'. No vo vseh ostal'nyh chetvertyah u menya
budet tol'ko 5 - eto ya vam obeshchayu. Detdom gotovitsya k prazdniku. No ya
reshila sebya nakazat' - v prazdniki budu zanimat'sya. |to budet mne naukoj
dlya drugogo raza".
"...YA ne dumala, chto popadu v universitet, tem bolee Moskovskij.
Pravda, u menya byla zolotaya medal'. No vy ne predstavlyaete, kakoj byl
beshenyj konkurs! Pyat'desyat odin zolotoj medalist, a mest vsego vosem'. No
ya proshla. Teper' moya mechta osushchestvilas' - ya stanu zhurnalistkoj!"
Iz pisem Slavy Miroshkina:
"...SHCHo narobili z nashimi radyans'kimi dit'mi fashists'ki zagarbniki pid
chas vini! Nehaj teper til'ki posmie htos' napasti na nashu Bat'kivshchinu, to
ya im vidomshchu za vse. CHuyu v sobi taku mogutnist', shcho razkidav bi goru".
Iz pisem Rai Bartosh:
"...|kzameny sdala na 4-5. 30 avgusta edu uchit'sya v tehnikum. Spasibo
vam za podderzhku, za to, chto vy zhivete na svete".
Iz pisem Tamary Kopel':
"...Napishu vam o samoj bol'shoj moej radosti. Vot uzhe mesyac, kak
ezhednevno, zakonchiv svoyu buhgalteriyu, idu zanimat'sya v hudozhestvennuyu
studiyu Dvorca studentov. Po vecheram risuem s gipsa karandashom, a v
voskresen'e pishem kraskami s natury. Trudno mne. No dazhe kogda ploho
poluchaetsya, osobenno hochetsya dostich' celi. YA nachinayushchaya, no ne padayu duhom
i uverena, chto ispolnitsya mechta moej zhizni. Ved' glavnoe dlya hudozhnika -
sohranit' prisutstvie duha pri lyubyh neudachah".
V dobryj chas, Tamara! Schastlivogo puti Mile, Staline, Slave, drugomu
Slave, SHure, Pole - vsem, kto na vernom puti, kto umeet borot'sya s
trudnostyami, kto svyato pomnit, kakie muki radi ih budushchego prinyali lyudi
starshego pokoleniya!..
I eshche odnu pachku pisem peredala mne Anna Konstantinovna, kogda ya byl v
Bahmache v poslednij raz. Skazala:
- Zdes' osobaya istoriya.
- CHto za istoriya?
- Takuyu v knizhke ne prochitaesh' i ne pridumaesh'...
I Anna Konstantinovna povedala mne vot o chem.
Kogda rebyata podrosli, ona stala sovetovat' im, chtoby oni nachinali
iskat' rodnyh. Napryagaya slabeyushchuyu pamyat', podrobno opisyvala
obstoyatel'stva, pri kotoryh deti popali k nej mnogo let nazad, kakimi
imenami sebya nazyvali, chto govorili togda o svoem proshlom. CHasto eto byli
ochen' smutnye i netochnye svedeniya, poetomu poiski rodnyh byli
bezrezul'tatnymi. I vot eta pachka pisem ot Mili...
Milya, pervyj "nichej" rebenok v "priyute obezdolennyh", byla predmetom
osoboj gordosti Anny Konstantinovny. Veselaya, neposredstvennaya, nikogda ne
unyvayushchaya devochka razvivalas' bystree drugih. Ran'she vseh vospitannikov
ona poluchila obrazovanie i osvoila novuyu rabotu, byla samym chastym gostem
v dome svoej spasitel'nicy, pervoj reshila iskat' rodnyh. No s chego nachat'?
Po familii ona byla ne to YAkubovskoj, ne to Milevskoj, ne znala dazhe
svoego polnogo imeni. Pisalas' snachala |mmoj, potom Lyudmiloj. Pozdnee ona
vspomnila, chto u nee bylo dvoe mladshih bratishek - YUra i Borya. V detdome ej
uslovno zapisali imya, otchestvo, familiyu, nacional'nost', den', god i mesto
rozhdeniya. Anna Konstantinovna napomnila Milochke v pis'me, chto prinesshij ee
boec govoril, budto ona ehala iz Peremyshlya, a mama ee, po slovam
evakuirovannyh, byla voennym medrabotnikom.
Osnovyvayas' na takih zybkih dannyh, Milya nachala poiski. Prihodya s
zavoda, nochami pisala po vsem adresam. Potom trevozhno zhdala otvetov,
razocharovyvalas' i snova pisala, podrobno soobshchaya obo vsem Anne
Konstantinovne. Pis'ma devushki ispolneny podlinnogo dramatizma.
"...Net, Anna Konstantinovna, mne kazhetsya, chto vse eto naprasno. Na moi
pis'ma uzhe ne otvechayut. YA poteryala vsyakuyu veru v to, chto uvizhu kogo-nibud'
iz svoih. Kazhdyj den' u menya v myslyah odno i to zhe. Obratilas' eshche raz v
Central'noe spravochnoe byuro".
"...Iskala by vsyu zhizn', esli b tochno znala, chto est' u menya
kto-nibud'. No ih net v zhivyh, naverno. Neizvestnost' muchit menya".
Potom Milya s vostorgom soobshchila, chto nashla svoyu mamu v Tbilisi.
Nakonec-to! Anna Konstantinovna plakala nad etim pis'mom, polnym
bessvyaznyh vosklicanij, oboshla s nim vseh sosedok i znakomyh. No za nim
posledovalo gor'koe razocharovanie. "Izvinite, chto ya vas tak rasstroila, -
pisala Milya, - soobshchenie okazalos' oshibkoj. |ta zhenshchina opisala mne svoyu
zhizn'. Familiya ee Milevskaya, s 1934 goda nikuda ne vyezzhala iz Tbilisi,
rabotaet na trikotazhnoj fabrike. Est' u nee edinstvennyj syn Boris, no on
sovsem otbilsya ot ruk, i ona vynuzhdena byla otdat' ego v vospitatel'nuyu
koloniyu. V spravochnom byuro podumali, chto eto moj brat. |ta zhenshchina
sochuvstvuet mne, priglashaet k sebe zhit'. YA, konechno, poblagodarila ee, no
zachem ya poedu k nej v takom vozraste? YA sama teper' ne bespomoshchnyj rebenok
blagodarya vam, milaya Anna Konstantinovna, nashemu Sovetskomu gosudarstvu,
vospitatelyam nashego detdoma. No kakie vse zhe horoshie lyudi zhivut u nas v
strane!
Hvatit, Anna Konstantinovna! Nadezhdy bol'she net. YA tak perevolnovalas',
poka zhdala pis'ma iz Tbilisi, chto dumala: zaboleyu na nervnoj pochve".
Zatem novoe pis'mo:
"Blagodaryu vas, Anna Konstantinovna, za sovet i podderzhku. YA i sama uzhe
prodolzhayu iskat'. Prislal mne pis'mo odin paren', kotoryj nashel svoyu mat'
cherez 15 let uzhe pod drugoj familiej. Esli budete v biblioteke, posmotrite
podshivku "Pravdy", tam ego snimok s mater'yu. CHudom nashel svoyu mat', a
sejchas pishet mne: "Iskat' - i ne sdavat'sya!" Smeshnoj. No vse zhe podderzhka
tovarishcha po neschast'yu podejstvovala na menya - snova pishu, hotya znayu, chto
pridet tot zhe oprotivevshij mne otvet: "Svedenij dlya rozyskov
nedostatochno".
"A mozhet byt', ya pol'ka? Ved' ehala ya s zapada, menya v detstve
prinimali to za pol'ku, to za ukrainku. I familii u menya kak budto
pol'skie. Ne poprobovat' li mne dobit'sya vizy v Pol'shu i poiskat' rodnyh
tam? Ved' ya teper' vse ravno ne uspokoyus' vsyu zhizn', poka ne najdu svoih.
A ya ved' vspomnila, chto otec zval moyu mamu Marusej. |to prosvetlenie
pamyati, naverno, ottogo, chto ya dumayu i dumayu..."
"Poiski bezuspeshny, kak vsegda, - pisala Milya cherez tri mesyaca. -
Sejchas menya otpravili s zavoda v dom otdyha. Otdyhayu sredne. YA vam,
kazhetsya, soobshchala, chto v gazete byla korotko rasskazana moya istoriya?
I vot, Anna Konstantinovna, mne pereslali syuda, v dom otdyha, pis'mo v
redakciyu kakoj-to Borovikovoj Marii Maksimovny. Ona pishet, chto v nachale
vojny rabotala v voennom gospitale v Peremyshle. Byla ranena i evakuirovana
v tyl dlya lecheniya. V gorode ostalis' dva syna, Boris, YUrij, i doch' -
|miliya Vasil'evna Mininkova. Tak vot, Anna Konstantinovna, eta zhenshchina
dumaet, chto ya ee doch'. YA, konechno, ej opisala vse, no edva li eto moya
mama. Kak zhe togda eto poluchilos' - ya ne YAkubovskaya, ne Milevskaya, dazhe ne
Borovikova, a kakaya-to Mininkova! I ne Lyudmila, ne |mma, a |miliya.
Shoditsya tol'ko otchestvo, no vy zhe znaete, chto menya vnachale zapisali kak
Fedorovnu, a potom ya vzyala otchestvo Vasil'evna v pamyat' otca Niny SHCHerby. I
po pis'mu etoj grazhdanki vyhodit, chto ya ne ukrainka, ne pol'ka, a russkaya,
da i eshche rodilas' - gde by vy dumali? - i ne v CHereshen'kah, kak po moemu
pasportu, i ne v Peremyshle, a pochemu-to na Altae. V obshchem u menya nadezhdy
netu..."
A sledom prishlo likuyushchee pis'mo:
"Dorogaya Anna Konstantinovna! Nahozhus' slovno v skazochnom sne! YA nashla
svoyu rodnuyu mamu! |to vse zhe ona pisala v redakciyu. Mne prislali v dom
otdyha telegrammu s zavoda, chto ona edet. YA - tuda. Vstrechat' ee vmeste so
mnoj vyshel ves' poselok, mnogo lyudej. Shodit s l'vovskogo poezda odna
malen'kaya zhenshchina. A ya smotryu, mozhet, eshche kto-nibud' sojdet, dumaya, chto
moya mama vysokaya, polnaya, solidnaya. A eta zhenshchina podhodit blizhe i
brosaetsya ko mne. YA posmotrela na ee lico i srazu uznala svoyu mamu. YA
revu, ona tozhe, i vse vokrug s nami. Obnimayu ee, a sama boyus': ne daj bog
s nej chto-nibud' sluchitsya. Potom my srazu v Dobrosin. Zahozhu v komnatu,
podnimaetsya zdorovennyj detina - eto moj brat Boris. A YUrij, mama govorit,
eshche bol'she. Pishem komandiru chasti, chtob ego otpustili na pobyvku. V
Dobrosine govoryat pro nas: "Bol'shie deti malen'koj mamy". Podumat' tol'ko:
shestnadcat' let razluki, i zhili drug ot druga v pyati chasah ezdy! Net
sejchas na svete cheloveka schastlivee menya!"
Potom |miliya Mininkova prislala Anne Konstantinovne foto, napisav na
oborote: "YA smeyus', potomu chto schastliva". I pis'mo na ukrainskom yazyke
(Milya vsegda pisala to po-russki, to po-ukrainski): "Do c'ogo ya bula
shchasliva tim, shcho zhivu na ridnij zemli i mayu vas. Vidnini u mene tri mami -
ridna, Vitchizna i vi, moya doroga, nezabutnya Ganno Konstyantinivna. V tyazhki
roki vi ne kinuli nas, sirit, vi poednali v cobi lyubov, lasku i muzhnist'
Bcix tr'oh mam..."
Odnazhdy Milya ehala v komandirovku cherez Moskvu i razyskala menya. YA
togda tol'ko chto napisal v gazete o bahmachskom "priyute obezdolennyh". My
dolgo gulyali s Milej po gorodu, vspominali vojnu, govorili o budushchem.
Devushka, ispytavshaya za svoi dvadcat' let stol'ko trudnostej, porazila menya
svoim yasnym vzglyadom na zhizn', celeustremlennost'yu i optimizmom. Otkuda
eto u nee?
- Vy ved' chitali moi pis'ma Anne Konstantinovne? - skazala Milya.
- CHital. Umnica vy. Milya.
- Skazhete tozhe!.. Prosto perezhila mnogoe. Sejchas moya rodnaya mama pishet
pis'ma v Bahmach. Tol'ko redko. Ej trudno pisat' - u nee obe ruki raneny...
My molcha shli vdol' Leningradskogo shosse. Byla rannyaya vesna. Dymilsya
asfal't. Iz skvera, gde dotaival poslednij sneg, tyanulo svezhest'yu, budto
tam tekla reka. V takie dni vozduh stanovitsya svetlej i rezhe, i vse skvoz'
nego viditsya yasnee. Horosho!
- A vy znaete, - skazala vdrug Milya. - U menya chetvertaya mama nashlas'.
CHto takoe? Budet konec etim nepridumannym chudesam?
- Kogda ya popala k Anne Konstantinovne, to nichego ne mogla rasskazat' o
svoem proshlom. Put' ot granicy do Bahmacha byl slovno kakim-to smutnym
snom. Ne znayu, bolela ya, chto li, togda ili slishkom mala byla. Dumala, chto
etot tuman v pamyati ne razveetsya do konca zhizni. No vot poluchayu pis'mo iz
CHerkasskoj oblasti ot Anastasii Nikitichny Sivachenko, i menya budto ozarilo
- ya vse vspomnila. |to ona vyvezla menya iz Peremyshlya vmeste s tremya svoimi
det'mi. Podrobno pishet, kak spasala ona nas ot goloda i bombezhek, kak ee
malen'kie docheri zaboleli vetryanoj ospoj i ona, chtoby ne riskovat' mnoyu,
reshila peredat' menya bahmachskomu voennomu komendantu. Pishet, chto klyala
sebya vsyu zhizn' za eto i vojna v ee dushe zakonchilas', tol'ko kogda ona
prochla obo mne v gazete...
YA molchal, vnov' perezhivaya vsyu istoriyu "priyuta obezdolennyh", kotoraya
menya volnovala stol'ko vremeni.
- Ponimaete, - doveritel'no skazala Milya. - YA schastliva schast'em,
kotoromu net edinic izmereniya. No eto lichnoe moe schast'e. I mne neobhodimo
sdelat' chto-to bol'shoe, potomu chto u nas zhivut takie lyudi. Kak eto
ponyatnee vyrazit'?..
- YA ponimayu. A vy uzhe sdelali bol'shoe.
- Nichego ya ne sdelala, - vzvolnovanno vozrazila Milya. - Dlya drugih to
est'...
- Sdelali. Vy slyshali istoriyu Stasya Grigorcevicha?
Milya, okazyvaetsya, nichego eshche ne znala! Naverno, Anna Konstantinovna
davno ne pisala ej. A ya tol'ko chto poluchil pis'mo ot Stanislava
Grigorcevicha.
...Anna Konstantinovna byla v gostyah u chernigovskih detej. Na vokzale
ee vstrechala bol'shaya gruppa pionerov, kakaya-to devushka i vysokij, krasivyj
paren'. Ona vnimatel'no vsmotrelas' v ih lica:
- Polya! Ty?
- YA, - skazala devushka.
- Stas'!
- YA, mama.
Pered nej stoyali Polya Ioffe i Stanislav Grigorcevich. Nahlynuli
vospominaniya, ona pochti ne slyshala, chto ej govoril Stasik.
- A u menya vse v poryadke, - Stanislav s trudom sderzhival volnenie. - Iz
detdoma - v remeslennoe. Potom armiya. Demobilizovalsya, priehal v CHernigov,
postupil na kozhevennyj zavod. ZHenilsya. Syn rodilsya nedavno. Krepkij paren'
rastet, vse v poryadke...
Kogda zakonchilis' torzhestva, ona pobyvala u Stasika doma. Dolgo
vspominali proshloe, perebrali vseh vospitannikov "priyuta obezdolennyh".
Anna Konstantinovna zametila, chto Stanislav vdrug pogrustnel, zadumalsya.
- CHto s toboj, Stasik? Ved' eto uzhe perezhito. Sam govorish' - vse v
poryadke.
- Da net, ne vse. Ponimaete, rastrevozhila menya Milya YAkubovskaya.
Rasskazhite podrobnee, kak ona iskala rodnyh...
Anna Konstantinovna pripomnila strastnye, vzvolnovannye i grustnye
pis'ma Mili, v kotoryh ta opisyvala poiski materi i brat'ev. Mat' Mili
zhila v sosednej oblasti. Mozhet byt', i rodnye Stanislava gde-to ryadom? V
odnom Anna Konstantinovna byla uverena - takaya bol'shaya sem'ya ne mozhet
propast' vsya.
- Da iskal ya. Net takih. - On podnyal golovu, posmotrel ej v glaza. - A
chudes na svete ne byvaet... Anna Konstantinovna! Skazhite, kak synu, - u
menya imya i familiya pravil'nye?
Ona opyat' ushla v proshloe. Da, nekotorym rebyatishkam prihodilos' davat'
togda uslovnye imena i familii. No Stasik byl starshe drugih detej, mnogoe
uzhe ponimal i - eto ona tochno pomnit! - bez zapinki nazval sebya, kogda ona
nashla ego v razbitom vagone. Odet on byl v korichnevuyu vel'vetovuyu
kurtochku, shtanishki iz "chertovoj kozhi", s lyamkami. U Stasika togda yasno
slyshalsya belorusskij vygovor, i eshche - daj bog pamyati! - mal'chik govoril,
budto u nego est' sestra Nina i drugaya sestra, imya kotoroj zabylos'. Esli
Anna Konstantinovna vspomnit, srazu zhe soobshchit...
Iskat' - i ne sdavat'sya! I vot nezabyvaemyj den'.
V tot den' Stanislav prishel na rabotu, kak vsegda, chut' poran'she, chtoby
podgotovit' instrument, poluchit' naryad. No eto obychnoe utro stalo dlya nego
samym schastlivym v zhizni. Vskore posle nachala smeny v ceh pribezhala
sekretarsha direktora zavoda.
- Grigorcevicha srochno k direktoru!
Ulybayas', direktor peredal emu telefonnuyu trubku:
- Iz Minska zvonyat, Stanislav. Govori, ya vyjdu...
- Pochemu vyjdete? - vozrazil nedoumevayushchij Stanislav. - Kakie u menya
sekrety? Allo! Grigorcevich slushaet! CHto? Sestra Galya? Postojte! Vy ne
oshiblis'? U menya byla sestra Nina... I Nina zdes'? I mama! Mama...
Stanislav ne mog govorit'. Iz telefonnoj trubki slyshalsya slabyj,
drozhashchij golos:
- Stasik! Neuzheli eto ty? Stas', pochemu ty molchish'?
Stanislav poshel v ceh, k tovarishcham. Kozhevniki - zdorovyj, krepkij
narod, i oni tak obnimali Stanislava, tak hlopali po spine, chto u parnya
zaboleli kosti. Potom prishel v ceh direktor, takzhe pozdravil Stanislava,
reshitel'no skazal:
- Davaj-ka brosaj rabotu. Sobirajsya k svoim...
V pis'me ko mne Stanislav Grigorcevich pisal, chto on poehal, vse eshche ne
verya v schast'e.
"Na minskom vokzale menya vstrechali mama, sestry, dvoyurodnye brat'ya,
dyadi i teti. Mama, konechno, byla bez soznaniya, za slezami nichego ne
videla, i ej bez konca podnosili kapli ot serdca. Doma ya uvidel
fotografiyu, na kotoroj snyat ya s otcom i sestroj Ninoj. Okonchatel'no ya
ubedilsya, chto eto na samom dele moi rodnye - ya ochen' pohozh na otca.
Kak ya poteryalsya?
Otec rabotal nedaleko ot granicy zavrajzemotdelom. V pervyj den' vojny
on byl ochen' zanyat, organizovyval evakuaciyu, a menya posadil na mashinu
dogonyat' podvodu, na kotoroj ehali mama i sestry. Kak ya uehal, tak i ezdil
semnadcat' let. A otec poteryal vseh, i pro nego potom rasskazyvali
znakomye, chto on begal po ulice i rval na sebe volosy.
V vojnu otec rabotal na Urale nachal'nikom politotdela i ezdil ottuda v
Moskvu iskat' menya. Ot perezhivanij, chto ostalsya odin, on hodil, kak
sumasshedshij, po raznym organizaciyam, a lyudi ego ugovarivali. On poehal v
Srednyuyu Aziyu i tam iskal nas, no potom zabolel, popal v bol'nicu i umer.
Posle osvobozhdeniya Belorussii ot fashistov mama s sestrami priehala v
Minsk i takzhe vezde iskala menya. Ona vsyudu pisala, dazhe hodila peshkom v
Gomel', no vse bylo naprasno. Poetomu nikto ne mozhet predstavit', kakaya u
menya byla vstrecha s nimi.
YA reshil zhit' vmeste so svoimi. S zavoda menya otpustili. S容zdili my
vsej sem'ej v Bahmach, k Anne Konstantinovne. Ona byla rada vsemu etomu
dazhe bol'she, chem ya. Sejchas ya uzhe ustroilsya na Minskij traktornyj slesarem.
Mame 62 goda, no ona vse eshche rabotaet na etom zhe zavode. I sestra Nina
zdes', uchetchicej. ZHena tozhe ustroilas' na rabotu. Syn zdorov, nedavno
sdelal pervye shagi. Nadeemsya, chto skoro dadut kvartiru. Tak chto u menya vse
v poryadke. YA schastliv teper', kak Milya YAkubovskaya i Polya Voloshina. A Annu
Konstantinovnu schitayu rodnoj mater'yu i nikogda ee ne zabudu".
Istoriya "priyuta obezdolennyh" rastrevozhila i vzvolnovala ochen' mnogih
lyudej. Vse eti gody ona obrastala drugimi istoriyami - redkostnymi,
trogatel'nymi.
Raskryvayu papku, na kotoroj napisano: "Tamary"...
Vot ono, pervoe pis'mo iz Leningrada, za kotorym posledovali
udivitel'nye, pochti nepravdopodobnye sobytiya.
"Posle togo kak ya prochla v gazete o "priyute obezdolennyh", - pisala mne
leningradka Efrosin'ya Semenovna SHvec, - ya nigde ne mogu najti pokoya. Tam
bylo napisano pro Tamaru CHernoglazuyu, kotoruyu nashli na stancii, ranennuyu v
nozhonku. Sejchas eta devochka uchitsya, kak vy pishete, v odnoj iz har'kovskih
shkol, uspevaet vo vsem, i sem'ya u nee horoshaya. S kazhdym dnem u menya
krepnet uverennost', chto eto moya Tomochka, kotoruyu ya poteryala v vojnu.
Shoditsya imya, cvet glaz, vozrast. A sled ee okonchatel'no poteryalsya osen'yu
1941 goda v Staroj Russe. CHto mne delat' sejchas, kuda obratit'sya? Kak mne
udostoverit'sya, chto Tamara CHernoglazaya - moya chernoglazaya Tomochka? Posylayu
vam foto moej devochki, chtoby vy mogli slichit' ego s vospitannicej "priyuta
obezdolennyh".
No kak bylo vypolnit' pros'bu Efrosin'i Semenovny? Da i stoilo li eto
delat', esli Anna Konstantinovna tochno pripominala, chto mama Tamary
CHernoglazoj pogibla na stancii Bahmach pri bombezhke?
"Pojmite menya, - pishet v drugom pis'me Efrosin'ya Semenovna. - Tamara
byla u menya edinstvennym rebenkom, poslednej moej nadezhdoj v zhizni! Mozhet
byt', vy mne soobshchite adres shkoly, v kotoroj uchitsya Tamara CHernoglazaya? YA
stoyala by u dverej s utra do vechera i smotrela by na kazhdogo rebenka.
Uverena, chto esli eta devushka moya doch', to ya ee uznayu".
K sozhaleniyu, i etogo nel'zya bylo dopustit'. Ved' devochka, kotoruyu v
"priyute obezdolennyh" nazvali CHernoglazoj, zhila schastlivo, i ej dazhe ne
prihodilo v golovu, chto ona priemnaya doch' svoih roditelej. Kakim eto
budet" strashnym udarom dlya vsej tepereshnej sem'i Tamary, esli devochka
zapodozrit chto-to neladnoe! Net, Efrosin'ya Semenovna predlagala ochen'
riskovannyj put'...
Vskore iz Leningrada prishlo eshche odno pis'mo E.S.SHvec:
"Neuzheli tak trudno vypolnit' moyu pros'bu? Mne nuzhno tol'ko ubedit'sya,
chto Tamara CHernoglazaya ne moya doch', i ya by uspokoilas', potomu chto bol'she
iskat' i teshit' sebya nadezhdami u menya net sil. Ved' ya perezhila blokadu
Leningrada, i zdorov'e u menya ne ahti kakoe. YA imeyu, mne kazhetsya, pravo v
poslednij raz proverit' moe schast'e. U menya byla ochen' trudnaya zhizn', i
nemalo sil ya otdala Rodine. Vo vremya blokady Leningrada ya rabotala v
gospitale sanitarkoj. V konce 1942 goda gospital' zakrylsya, i ya rabotala
na prokladke ledyanoj dorogi po Ladozhskomu ozeru. Nikogda ne zabudu, kak
zhili my na snegu v palatkah. Bylo ochen' trudno, no eta doroga ved' spasala
togda ves' Leningrad. Potom menya pereveli na shahtu dobyvat' goryuchie
slancy. A kogda Krasnaya Armiya pognala zahvatchikov, to my opyat' shli sledom
i chinili razbitye zheleznye dorogi i mosty. Posle vojny nashe stroitel'stvo
N_5 peredali v Lenmetrostroj, i tut ya rabotayu po nastoyashchee vremya. Nedavno
u nas byl prazdnik - otkryli my novuyu stanciyu imeni Lenina...
YA poslala vam fotografiyu moej Tomochki i slezno molyu slichit' ee s
Tamaroj CHernoglazoj. Tol'ko eto nado sdelat' nezametno dlya devushki. YA ved'
vse ponimayu. Sama hlebnula v zhizni goryushka i ne hochu prichinyat' ego drugim
lyudyam.
Pochemu ya vse zhe nadeyus'? Anna Konstantinovna mogla ved' oshibit'sya, chto
mama Tamary CHernoglazoj pogibla, mogla schest' babushku moej dochurki za
mat'. Ved' v mae 1941 goda ya otpravila devochku v derevnyu Votolino,
Novgorodskoj oblasti, k ee babushke. Posle osvobozhdeniya ya srazu priehala
tuda. ZHenshchiny mne rasskazali, chto v 1942 godu fashisty vyvezli vseh detej i
starikov iz sela. Nikto ne znal, zachem i kuda gonyat zhitelej, v chisle
kotoryh byla moya doch' i mat'. Na stancii Staraya Russa poezd popal pod
sil'nyj nalet nashej aviacii. Soprovozhdayushchaya poezd ohrana iz nemcev i
policaev popryatalas', i lyudi ostalis' bez ohrany. Oni porazbezhalis' kto
kuda, a mnogie vernulis' v svoyu derevnyu. Lyudi peredali mne, chto moya mama
umerla v doroge, a Tomochka ochen' zabotilas' o nej i pytalas' kormit' uzhe
mertvuyu babushku. Devochka ostalas' na stancii Staraya Russa. Dal'she ya nichego
ne znayu o ee sud'be. Mozhet byt', kakie-to lyudi dovezli Tomochku do Bahmacha
i peredali Anne Konstantinovne, skazav, chto ee mama umerla v doroge?
Proshu poberech' fotokartochku - eto edinstvennoe, chto u menya ostalos'..."
Istoriyu "priyuta obezdolennyh" uslyshala po radio studentka Nezhinskogo
pedagogicheskogo instituta Tamara SHCHerbak. ZHila ona i vospityvalas' u
priemnyh roditelej v odnom iz sel CHernigovskoj oblasti. Iz svoego rannego
detstva ona ne pomnila reshitel'no nichego. Znala tol'ko, chto kolhoznik
Pavel Panasovich Lagus i ego zhena Matrena Stepanovna posle vojny vzyali ee k
sebe iz Sofijskogo detskogo doma. Devushka podumala, chto, mozhet byt',
mnogie materi ishchut sejchas svoih poteryavshihsya v vojnu detej cherez Annu
Konstantinovnu. I reshila ona s容zdit' v Bahmach. No chto ej mogla
posovetovat' Anna Konstantinovna? Ni tochnoj familii, ni goda, ni mesta
rozhdeniya Tamara SHCHerbak ne pomnila. Kak pri takih dannyh bylo nachinat'
poiski? Ved' |miliya Mininkova hot' chto-to pripomnila iz svoego detstva,
znala professiyu materi, imena bratishek, gorod, gde zastala ee vojna. Potom
vspomnila dazhe imya materi. Stanislavu Grigorcevichu tozhe udalos' najti svoyu
mat' i sester, potomu chto on pomnil ih, hotya i ochen' smutno. Tamare zhe
SHCHerbak nichto ne moglo pomoch'. Anna Konstantinovna napisala ob etom
poseshchenii mne i poprosila soveta.
A cherez neskol'ko dnej ya poluchil pis'mo ot Tamary SHCHerbak:
"YA sovsem nichego ne mogu pripomnit' i ne v silah oblegchit' poiski.
Pozhaluj, ne stoit bespokoit'sya, ya uverena, chto rezul'tatov vse ravno ne
budet nikakih. Izvinite, eto ya prosto tak zaehala k Anne Konstantinovne,
na vsyakij sluchaj. Da i tyazhelo mne chto-to stalo v poslednee vremya, a eta
zhenshchina, kak mne kazalos', takoj chelovek, chto pojmet menya. K bol'shoj svoej
radosti, ya ne oshiblas'. Ot Anny Konstantinovny ya uehala s ogromnym
oblegcheniem, hotya ona i ne mogla mne nichem pomoch'. Sejchas ya sizhu v
institutskoj biblioteke. Tol'ko to perechitala, chto vy napisali, i snova
razvolnovalas'. Prochitav ob |milii Mininkovoj, kotoroj poschastlivilos'
najti svoyu mamu, mne snova zahotelos' verit', chto rodnye moi zhivy, mozhet
byt', ishchut menya, a ya zhivu ryadom s nimi".
Vskore Tamara prislala mne eshche odno pis'mo:
"Opyat' ya pochemu-to vzvolnovana, pochemu-to verit' stala, chto rodnye moi
zhivy i chto kakaya-to sluchajnost' pomozhet mne. Segodnya vdrug neozhidanno dlya
sebya pripomnilos', chto, kogda nachalas' vojna, zhila ya u svoej babushki. |to,
konechno, nichego ne dobavlyaet, potomu chto, gde ya zhila, chto bylo do etogo i
posle - nichego ne pomnyu. Ved' ya sovershenno zabyla mat' i otca. A kak by
hotelos' vstretit'sya s nimi! Pravda, Lagusy zamenili mne rodnyh, oni menya
ochen' lyubyat, i ya navsegda ostanus' ih neoplatnym dolzhnikom".
YA reshilsya. V tot zhe den' kopiya fotokartochki, kotoruyu prislala E.S.SHvec,
i adres Efrosin'i Semenovny byli otpravleny v Nezhin, a soobshchenie o pis'mah
Tamary SHCHerbak - v Leningrad. I vot poslednee pis'mo Tamary:
"Srazu zhe ya poslala svoyu fotokartochku v Leningrad i napisala vse o
sebe. Potom devochki prinosyat mne telegrammu: "Vyezzhayu 16 vagon 1 poezd
49". YA nikak ne mogla prijti v sebya i poverit' vsemu etomu. Dva dnya mne
pokazalis' nevynosimo dlinnymi i muchitel'nymi. 18-go chisla ya vyshla k
poezdu. Kogda on podhodil, to serdce prosto vyryvalos' naruzhu. YA ozhidala
ee u pervogo vagona. Lyudej vyhodilo mnogo, no vse byli ne temi, kogo ya
vstrechala. I vot moj vzglyad ostanovilsya na sedoj zhenshchine. Menya chto-to
potyanulo k nej, no ya ne mogla poverit', chto eto moya mama - ved' ya ee
sovsem ne pomnila i ne mogla sdvinut'sya s mesta. Ona na menya tozhe smotrit,
potom krichit: "Dochen'ka!" I vot my uzhe ryadom. Poehali my v obshchezhitie ko
mne, i plakali, i govorili, i tak postepenno vse uladilos'. Soshlis' vse
primety, kotorye mama pomnila obo mne, a moi podrugi uveryayut, chto ya s nej
ochen' pohozha. My vse plakali, osobenno mama. Ne svodit s menya glaz i
plachet.
Konechno, moi priemnye roditeli nichego etogo ne ozhidali. Tetya vse
plakala i govorila, chto nikomu menya ne otdast. My ee vse vremya
uspokaivali. Tete ya skazala, chto nikuda ne poedu, budu prodolzhat' uchit'sya
v Nezhine, priezzhat' k nej, no ona vse prodolzhala plakat'. Vy etot
razgovor, konechno, predstavlyaete.
Na drugoj den' my s mamoj uehali v Nezhin, chtoby ya provodila ee v
Leningrad, gde ona rabotaet v metro. Priemnye roditeli prostilis' s nami,
i tak my rasstalis' - s ulybkami i slezami, s radost'yu i gorem.
S mamoj my dogovorilis', chto na kanikuly ya edu k nej. Takim obrazom,
poluchilos', chto u menya teper' tri doma - Nezhin, Leningrad i derevnya. Na
prazdniki ya poehala k priemnym roditelyam. Oni menya vstretili, kak vsegda,
horosho i byli ochen' rady, chto ya priehala k nim. Oni mne veryat, chto ya ne
ostavlyu ih, hotya lyudi predpolagayut drugoe.
Teper' ya schastlivee vseh i dazhe ne znayu, kogo blagodarit'. Hochetsya vsem
dobrym lyudyam zemli pozhelat' radosti i schast'ya".
A vot poslednee pis'mo Efrosin'i Semenovny SHvec:
"Tomochku moyu ya uznala srazu, kak tol'ko vyshla iz poezda. Ne
zadumyvayas', k nej podoshla, hotya bylo tam neskol'ko devushek. Uznala volosy
i glaza. V obshchem eto trudno ob座asnit', no ya pisala vam, chto mat' svoego
rebenka uznaet srazu. Tak zhe i Tomochka ko mne pril'nula, i my bystro
privykli drug k drugu. My s nej, konechno, poplakali ot radosti, osobenno
ona. Vse smotrit na menya i zalivaetsya slezami.
Priehali my k ee priemnym roditelyam. Oni ne znali, radovat'sya im ili
pechalit'sya. Tetya sovsem rasstroilas', i u nas s nej razgovor dolgo ne
kleilsya. Konechno, ya ne imeyu nikakogo prava obizhat'sya na nih, tol'ko
blagodarit' dolzhna za vse i uverena, chto my s nimi ostanemsya navsegda
dobrymi druz'yami. Nedavno poslala Tomochke posylku, a na sleduyushchij god
poedu k nim i postarayus' naladit' so vsemi druzhbu. Nu vot, kazhetsya, i vse.
Na obratnom puti iz Nezhina hotela zaehat' k Anne Konstantinovne, no u menya
bylo malo vremeni. Vse eto eshche za mnoj. Do sego vremeni nikak ne mogu
opomnit'sya ot takogo velikogo schast'ya. Teper' u menya serdce uspokoilos' i
ne bolit..."
Ili vot eshche odna istoriya, napominayushchaya detektivnyj, priklyuchencheskij
rasskaz. Zdes' snova Tamara...
Nekaya Lyudmila SHCHurova pishet iz Derbenta:
"Pered samoj vojnoj umerla moya mama, i nas ostalos' chetvero. Brat byl
samyj starshij, a mne edva ispolnilos' devyat' let. Nas s sestroj Valej,
kotoraya byla postarshe menya na dva goda, otdali v detskij dom. Mladshaya
sestrenka Tamara ostalas' u staren'koj babushki v Lisichanske. Kogda
nachalas' vojna, nash detdom evakuirovali, a Tamaru my ne smogli vzyat' s
soboj.
Na fronte pogib nash brat, a posle vojny my s sestroj priehali v
Lisichansk razyskivat' nashu Tomochku. No nas postiglo gor'koe razocharovanie
- my nikogo ne nashli, i nikto ne mog nam nichego posovetovat'. Kak by eto
uznat', ne byla li Tamara CHernoglazaya nashej Tomochkoj? Pravda, v gazete
napisano, chto mat' ee tyazhelo ranilo pri bombezhke Bahmacha i vskore ona
umerla. |to vse ne podhodit k nashej Tomochke, no malo li chto byvaet na
svete? Ubedit'sya, chto Tamara CHernoglazaya ne nasha, ochen' prosto. U nashej na
odnom ushke bylo rodimoe pyatnyshko, napodobie serezhki ili klipsy. Ochen'
proshu - pomogite! Ved' eto zhe tak prosto - napisat', chtoby devushka ne
znala, priemnoj mame Tamary CHernoglazoj i sprosit', est' li u Tamary eta
rodinka. Pozhalujsta, soobshchite nam adres Tamarinoj mamy!"
YA napisal Anne Konstantinovne. Net, u Tamary CHernoglazoj ne bylo
nikakih rodinok! Anna Konstantinovna tochno pomnit.
"CHto zhe mne delat'? - sprashivaet v drugom pis'me Lyudmila SHCHurova. - ZHivu
ya schastlivo. Vyshla zamuzh. Moj muzh rabotaet parovoznym mashinistom, i my
lyubim drug druga. No ne mogu ya uspokoit'sya, poka ne najdu svoyu Tomochku.
CHuet moe serdce, chto ona zhiva".
S pis'mami Lyudmily SHCHurovoj ya shodil v Glavnoe upravlenie milicii. V
otdele rozyska my perebrali kipy kartochek, i ya nashel mnogo Tamar s raznymi
familiyami. No SHCHurovoj ne bylo. Byla tam takaya, naprimer, kartochka.
Familiya, imya, otchestvo - CHursina Tamara. God i mesto rozhdeniya - ne znaet.
Familiyu, imya, otchestvo otca i materi ne znaet. Mesto ih zhitel'stva,
raboty, professii - ne znaet. Est' li brat'ya, sestry - ne znaet. V drugom
meste znachilos', chto Tamara CHursina vospityvalas' v Achisajskom detskom
dome YUzhno-Kazahstanskoj oblasti...
Vypisku iz etoj kartochki ya sdelal na vsyakij sluchaj - prosto familii
SHCHurova i CHursina mne pokazalis' sozvuchnymi. CHetyrehletnyaya devochka, dumal
ya, mogla ved' nechetko vygovorit', i familiyu ej zapisali, kak uslyshali.
Odnako ya ne ugadal, i eta istoriya zakonchilas' sovershenno neozhidanno...
V te dni prishlo pis'mo ot Valentiny Smirnovoj, sestry Lyudmily SHCHurovoj.
Valentina tozhe prosila pomoch' v rozyskah Tamary.
No, dorogie moi grazhdanki! CHem zhe vam mozhno pomoch'? Podozhdite-ka! Vy,
naverno, obe zamuzhem, a kakoj byla vasha familiya v devichestve?
Na etot zapros Lyudmila i Valentina otvetili: "CHursiny". V tot zhe den'
sestry poluchili moyu telegrammu o Tamare CHursinoj, kotoraya rebenkom byla
evakuirovana v Kazahstan i nichego ne pomnit i ne znaet o svoih rodnyh i
svoem proshlom.
CHerez mesyac mne prishlo pis'mo ot Lyudmily SHCHurovoj:
"YA srazu zhe sela v samolet i poletela v Kazahstan. Vsyu zhizn' by sebya
klyala, esli b ne sdelala etogo. Okazalos', chto Tamara CHursina, o kotoroj
vy soobshchaete, davno ushla iz detdoma. Ona byla napravlena v medicinskoe
uchilishche. V detdome nikto iz vospitatel'nic ne pomnil, byla li u Tamary
rodinka na ushke. Iz Achi-Saya poehala ya v gorod Turkestan, gde bylo
medicinskoe uchilishche. Razyskala odnu devushku, s kotoroj Tamara CHursina
uchilas', i ona mne skazala, chto u Tamary kak budto bylo pyatnyshko na mochke
uha. Predstavlyaete moe volnenie? Tut zhe ya uznala, chto Tamara CHursina posle
okonchaniya uchilishcha byla napravlena na rabotu v Sary-Agach. Dobralas' ya
koe-kak do Sary-Agacha, a tut uznayu, chto nikakoj CHursinoj v poselke net.
Sredi medrabotnikov est' odna Tamara, no Kadanova, a ne CHursina. Kogda ya
vstretilas' s nej, to uvidela znakomoe rodimoe pyatnyshko. Tut uzh vse
vyyasnilos' - nasha Tomochka nedavno vyshla zamuzh. Nikakoe voobrazhenie ne
pomozhet vam predstavit' etu vstrechu. My vse eshche ne mozhem perezhit' eto
sobytie, schitaya ego chudom..."
YA by zakonchil rasskaz etim schastlivym finalom, esli b v zhizni ne bylo
finalov neschastlivyh. |to pravda, chto tol'ko s pomoshch'yu vstrechnyh zaprosov
udalos' soedinit' devyat' semej, razroznennyh vojnoj. Odnako sotni pisem,
prishedshih togda so vseh koncov strany, polny pechali i neizbyvnogo gorya...
Raskryvayu pervoe popavsheesya iz etoj zhe papki. Mehanik blyuminga
Makeevskogo zavoda imeni Kirova G.V.Vorob'ev pishet mne:
"Pomogite razyskat' moyu doch' Tamaru, kotoraya poteryalas' vo vremya
nemeckoj okkupacii. Rodilas' ona v Makeevke v yanvare 1939 goda. Posle
vozvrashcheniya s fronta v 1945 godu ya dolgo iskal ee, no bezrezul'tatno. YA
chital o Tamare CHernoglazoj, kotoruyu podobrali v Bahmache. Vozmozhno, eto moya
doch'? Pravda, s toj devochkoj byla ee mat', kotoraya vskore umerla ot
tyazhelogo raneniya. |ta situaciya na nashu nepohozha. No ya ved' ceplyayus' za
lyubuyu, samuyu malen'kuyu veroyatnost'. Kak uznat', zhiva moya dochurka ili
net?.."
Po moej pros'be Otdel grazhdanskogo rozyska proveril vse kartoteki.
Pis'mo Grigoriya Vasil'evicha Vorob'eva pokrylos' dobrym desyatkom shtampov:
"Na uchete detskoj kartoteki ne znachitsya", "Na kartoteke peremeshchennyh lic
ne znachitsya", "Sredi pogibshih v Germanii ne znachitsya", "Na uchete
kontrol'noj kartoteki ne znachitsya" i t.d. CHto posovetovat' Grigoriyu
Vasil'evichu?..
Eshche i eshche pis'ma iz etoj papki. I vse o Tamarah? Da. Skol'ko zhe detej
pogiblo i poteryalos' v tu chudovishchnuyu vojnu, esli odnu tol'ko svoyu
chernoglazuyu Tomochku razyskivayut desyatki lyudej! Reshayus' opublikovat' eshche
odno, na sej raz poslednee pis'mo o Tamare. Konechno, ya porozhdayu u
G.V.Vorob'eva i drugih nadezhdy, kotorym, skoree vsego, ne suzhdeno sbyt'sya,
no, s drugoj storony, v etom pis'me, mozhet byt', taitsya schast'e neskol'kih
chelovek, i lishat' ih etogo nikto ne imeet prava.
"Prochitav o Tamare CHernoglazoj v gazete, - pishet zamestitel'
predsedatelya izhevskoj arteli "Universal" T.G.Vorotova, - ya srazu vspomnila
prihod v nash kollektiv Tamary Neizvestnoj. Ona pochti nichego ne pomnit o
svoem proshlom. V 1941 godu, kogda ona poteryala rodnyh, ej bylo vsego 2,5-3
goda. Ee kakoj-to dyadya Grisha peredal, a komu - opyat' neizvestno. Do 1953
goda ona nahodilas' na vospitanii v razlichnyh detskih domah, v tom chisle v
Glazovskom, Tol'enskom, Arikovskom, kotorye raspolozheny na territorii
Udmurtskoj ASSR. Poluchiv v detdome znaniya po poshivu zhenskogo legkogo
plat'ya, ona byla prinyata v nashu artel', gde i rabotaet do sego dnya.
Tamara - ochen' horoshij rabotnik, komsomolka, aktivistka. My vse
perezhivaem za ee sud'bu, za ee kazhdodnevnye ozhidaniya chego-to neizvestnogo,
i kto by eto nam pomog zacepit'sya za chto-to chut' teplyashchejsya nadezhdoj? V
vojnu mne prishlos' rabotat' v detskom dome, ya videla mnogo neskladnyh
detskih sudeb i sejchas nikak ne mogu smirit'sya s tem, chto nasha Tamara
ostaetsya Neizvestnoj. Hochetsya pomoch' najti ej kogo-nibud' iz blizhnih ili
dal'nih rodstvennikov, a mozhet byt', i roditelej. Posylaem foto nashej
Tamary, pomogite nam v obshchem nashem gore!"
Ochen' dolgo ya by mog rasskazyvat' o neobychnyh i trudnyh chelovecheskih
sud'bah, raskryvshihsya mne za eti gody. I kazhetsya, davno nastala pora vsem
nam soobshcha podumat', kak bystree i luchshe pomoch' lyudyam, kotoryh razbrosala
vojna. YA, naprimer, schitayu, chto nuzhno znachitel'no rasshirit' byulleten'
Otdela grazhdanskogo rozyska, pechatat' v nem svedeniya o teh detyah, dlya
poiska kotoryh "svedenij nedostatochno", no dlya kogo takaya publikaciya -
edinstvennyj shans. Esli dazhe eta publikaciya ne prineset rezul'tata,
cheloveku trudnoj sud'by stanet legche ot zaboty, kotoruyu proyavyat o nem. YA
ubezhden takzhe, chto neobhodimo organizovat' special'nuyu Vsesoyuznuyu
radioperedachu, shiroko opovestiv o nej naselenie.
...Nasha Rodina davno zalechila rany vojny, okrepla i omolodilas'. Bol'she
poloviny naseleniya u nas sejchas sostavlyayut lyudi, kotorye sovsem ne pomnyat
vojny. Da i u lyudej starshego pokoleniya, nagruzhennyh novymi zabotami,
mnogoe iz teh let zabylos', mnogoe zabyvaetsya. I tol'ko serdce materi vse
pomnit, tol'ko "nema girshe sliz, chim sl'ozi sirotini". Lish' by eta vojna
byla poslednej!..
No vot ya raskryvayu gazetu, chitayu: "Tysyachi yuzhnov'etnamskih detej,
ostavshihsya sirotami, brosheny v lagerya, kotorye smelo mozhno nazvat'
lageryami smerti. V nih svirepstvuyut tif, holera, tuberkulez. Tysyachi drugih
maloletnih besprizornyh skitayutsya po ulicam v'etnamskih gorodov,
probavlyayas' sluchajnymi podachkami..." Za pyat' let zhertvoj amerikanskih
ubijc i ih podruchnyh stalo okolo milliona v'etnamskih detej - 250 tysyach
ubity, 750 tysyach raneny, obozhzheny napalmom, izuvecheny. 70 procentov zhertv
napalmovyh bombardirovok - deti.
I eshche odna cifra. V mire nakopleno stol'ko vzryvchatki vseh sortov, chto
na kazhdogo cheloveka planety, v tom chisle na kazhduyu detskuyu dushu,
prihoditsya 80 tonn ekvivalentnogo trotila.
I kogda u menya rodilas' doch' i nado bylo ej davat' imya, ya vzyal v
biblioteke starinnye svyatcy i prosmotrel vse zhenskie imena, ostanoviv
vybor na odnom: "Irina". Tam est' perevod - po-grecheski eto slovo znachit
"mir"...
A kak sejchas zhivut vospitanniki "priyuta obezdolennyh", rebyata,
spasennye Annoj Konstantinovnoj ZHovanik i Valentinoj Tihonovnoj
Prusakovoj? Gde oni, kem stali?
|miliya Mininkova (Lyudmila, |mma Milevskaya-YAkubovskaya). ZHivet v
Hmel'nickoj oblasti, rabotaet na saharnom zavode. Vyshla zamuzh. Sem'ya
poluchilas' druzhnaya, schastlivaya. Rastet doch' Irinka.
Slava SHCHerba. ZHivet v Har'kove, rabotaet stolyarom na zavode imeni
Malysheva. Uchitsya v vechernem tehnikume, zhenilsya. Kak i Milya, tozhe rastit
dochurku.
Nina SHCHerba. Zakonchila Har'kovskij bibliotechnyj institut. Rabotaet v
odnoj iz kievskih bibliotek. 24 maya 1964 goda, kogda byla organizovana
televstrecha Anny Konstantinovny ZHovanik i Valentiny Tihonovny Prusakovoj s
ih vospitannikami, zhivushchimi v raznyh gorodah strany, Nina demonstrirovala
iz Kieva svoyu ocharovatel'nuyu doch'.
SHura SHCHerba. Zakonchil Kroleveckij promyshlennyj tehnikum. Rabotaet.
Nikolaj Poristyj. S Zaporozhskogo himicheskogo zavoda pishut mne: "|to
zamechatel'nyj paren'. Posle okonchaniya remeslennogo uchilishcha on rabotaet u
nas slesarem. CHlen LKSMU. Nedavno za svoyu smekalku i trudolyubie pereveden
iz prostyh slesarej slesarem po tochnoj mehanike. Spasibo tem lyudyam,
kotorye zalozhili v nem horoshuyu osnovu!"
Ivan Poristyj: "V to vremya mne bylo slishkom malo let, i ya pochti chto
nichego ne pomnyu. Ot Anny Konstantinovny ya popal v detdom, potom v
remesluhu. Poluchiv special'nost' stolyara pyatogo razryada, podalsya na
celinu. Vot uzhe dva s polovinoj goda rabotayu v zernosovhoze
"ZHeleznodorozhnyj" Kustanajskoj oblasti. Dela idut "na yat'"! Pravda,
brat'ev svoih ne videl uzhe vosem' let. Sejchas reshil sobirat'sya, hot' odnim
glazkom glyanu na rodnuyu Ukrainu, pobyvayu u Nikolaya i, samo soboj, v
Bahmache. Ivan Poristyj".
Fedor Poristyj. Otsluzhil dejstvitel'nuyu, zhivet v Korostene. Priehavshij
s celiny Ivan razyskal ego, sobral vseh brat'ev, i oni pobyvali v Bahmache,
v znakomoj hate pod solomennoj kryshej.
Valerij i Larisa Suhodol'skie. ZHivut i rabotayut v rodnom sele Kuren'.
Nina "Bul'ba". Posle vojny mat' razyskala ee i zabrala iz detdoma.
Aleksandr i Mihail Hamovy. Rabotayut na odnom iz mashinostroitel'nyh
zavodov, Sasha - slesarem, Misha - stolyarom.
Polya Voloshina (Ioffe). Zakonchila doshkol'noe otdelenie YAltinskogo
pedagogicheskogo uchilishcha. Pisala mne iz Kryma: "Ved' moya babushka zavedovala
detskim sadom, pervaya i vtoraya mamy byli uchitel'nicami, u menya pered
glazami prekrasnyj primer Anny Konstantinovny. Ran'she ya mechtala o kakoj-to
krasivoj professii, no teper' moya special'nost' nravitsya mne s kazhdym dnem
vse bol'she i bol'she, i kazhetsya, chto net nichego interesnee moej budushchej
raboty. Tol'ko vot ne znayu, vyjdet li iz menya horoshaya vospitatel'nica -
ved' eto tak trudno! No, pozhalujsta, ne dumajte, chto ya boyus' trudnostej,
vovse net. YA ochen' hochu stat' nastoyashchej vospitatel'nicej, budu lyubit'
detej, kak Anna Konstantinovna, kak vse lyudi, kotorye lyubili menya..."
Sejchas Polya rabotaet vospitatel'nicej v odnom iz chernigovskih detskih
sadov.
SHurik Neizvestnyj. U nego novoe imya, drugaya familiya i est' otchestvo.
ZHivet v Donecke, v horoshej sem'e. Pomnyu, Anna Konstantinovna kogda-to
pokazyvala mne poslednee pis'mo ego priemnyh roditelej i fotografiyu s
detskimi karakulyami: "YA uzhe vyros takoj bol'shoj, chto mogu derzhat'
nastoyashchee ruzh'e".
Vladimir (Aron) Ris. Podobrannyj Annoj Konstantinovnoj v razbitom
eshelone, byl spasen i vospitan zhitelyami sela Gorodishche. Sejchas rabotaet tam
bibliotekarem. Imeet sem'yu.
Stanislav Grigorcevich. Rabotaet slesarem na Minskom traktornom zavode.
V telepereklichke 24 maya 1964 goda kamera pokazala vsyu ego sem'yu za
prazdnichnym stolom.
Lorik Ovchinnikov. Ochen' hochetsya, chtob on nashelsya! Odnazhdy mne prislal
pis'mo soldat Vladimir Savchuk. V svoe vremya on rabotal s L.Ovchinnikovym na
odnom iz kievskih zavodov. Na moj zapros zavodskoj komitet komsomola
prislal kopiyu ego avtobiografii: "YA, Ovchinnikov Illarion Petrovich, rodilsya
26 marta 1937 goda v gorode Priluki. Otca i mat' ne pomnyu. Sester i
brat'ev ne bylo, a mozhet byt', i byli, no ya tozhe ne pomnyu. V 1941 godu ya
popal k odnoj zhenshchine, kotoraya spasla menya. V gorode Bahmach nahodilsya po
1943 god. Potom menya napravili v Borznyanskij detskij dom, gde ya
vospityvalsya po 1946 god. Potom ya uchilsya i vospityvalsya v CHereshen'skom i
Prilukskom detskih domah. S 1952 po 1954 god nahodilsya v ladanskom
remeslennom uchilishche N_1 i rabotal na zavode protivopozharnogo oborudovaniya.
Priobrel special'nost' stolyara".
7 dekabrya 1954 goda I.Ovchinnikov podal zayavlenie, rasschitalsya i vyehal
na celinnye zemli Altaya. Kto znaet, gde on sejchas? YA reshil ob etom
sprosit', potomu chto Lorika davno razyskivaet ego mat', Mariya Onufrievna
Sokolova, zhivushchaya v belorusskom mestechke Puhovichi.
Slava Miroshkin. Pohozhaya istoriya. Togda Anna Konstantinovna tak i ne
mogla ustanovit', otkuda on i kto ego roditeli. Slava otchetlivo pomnil
tol'ko svoe imya i familiyu. Kak i drugie deti, on byl peredan posle
osvobozhdeniya v odin iz detskih domov Ukrainy, i sled ego poteryalsya, hotya
on pisal v 1945 godu Toliku Listopadovu, a pozzhe, iz armii, Anne
Konstantinovne. No vot ya poluchil pis'mo ot leningradki Makuninoj Z.I.: "YA
znayu, chto mnogo vstrechaetsya odinakovyh imen i familij, a vojna peremeshala
lyudej, no, mozhet byt', Slava Miroshkin - syn moego brata Ivana, kotoryj zhil
i rabotal do vojny v Leningrade. Kogda fashisty napali na nas, on ushel na
front i, vidimo, pogib. Ego sem'ya, v kotoroj byli syn Slava i doch' Nastya,
evakuirovalas' iz goroda v neizvestnom napravlenii, i s teh por ya nichego
ne znayu o nih. Nadeyus', vy menya ponimaete?"
Poiski Slavy Miroshkina ni k chemu ne priveli, sam on tozhe ne otozvalsya.
No sredi tysyachi pisem, poluchennyh mnoyu togda, promel'knulo odno,
primetnoe. Anastasiya Ivanovna Ustich pisala iz Krivogo Roga: "|to moya novaya
familiya, a v devichestve ya byla Miroshkinoj. Moj brat Slava Miroshkin 1936
goda rozhdeniya poteryalsya v vojnu pri evakuacii iz Leningrada. YA dolgo
iskala ego, no ne nashla. Pomogite mne!"
Tak Makunina Z.I. nashla svoyu plemyannicu. No gde sejchas Slava, kotorogo
oni ishchut, chto s nim - neizvestno. Esli on zhiv i zdorov, to kakaya zhe
dosada, esli eti strochki nikogda ne popadutsya emu na glaza...
Tamara Kopeleva (Kopel'). Zakonchila Putivl'skij finansovyj tehnikum,
rabotaet.
Raya Bartosh. Zakonchila Kondrovskij medicinskij tehnikum, rabotaet. Ee
brat Mihail posle zheleznodorozhnogo uchilishcha rabotaet na stancii
Maloyaroslavec.
Lyudmila Kosyakevich. Zakonchila s zolotoj medal'yu shkolu v Maloyaroslavskom
detdome, Moskovskij medicinskij Institut. Rabotaet.
Stalina Leonova (Kosyakevich). Tak zhe, kak i sestra, byla zolotoj
medalistkoj. Potom uchilas' na fakul'tete zhurnalistiki Moskovskogo
gosudarstvennogo universiteta. Poluchiv diplom, rabotaet na Moskovskoj
telestudii. Vyshla zamuzh, rastit synishku, u kotorogo obnaruzhilis'
porazitel'nye muzykal'nye sposobnosti.
Tamara CHernoglazaya. Zakonchila odnu iz har'kovskih shkol. Byla
sportsmenkoj, obshchestvennicej, otlichnicej. Potom institut. Sejchas rabotaet,
u nee davno uzhe novye imya i familiya.
Lida. Gluhotu vylechit' ne udalos', po-prezhnemu nichego ne slyshit.
Ostalas' pri detskom dome v Borzne CHernigovskoj oblasti. Ochen' lyubit
detej, i deti ee tozhe.
Anatolij Listopadov pishet mne:
"Mamu osvobodili po bolezni v 1942 godu, i ona ustroilas' na rabotu v
Arzamase. Kogda soobshchili, chto Bahmach osvobozhden, nachala pisat' tuda. Odno
takoe pis'mo Anna Konstantinovna uvidela u predsedatelya rajispolkoma. V
fevrale 1944 goda posle semiletnej razluki ya vstretilsya s mamoj. Kakaya
byla vstrecha, vy mozhete predstavit'...
Posle zheleznodorozhnogo uchilishcha rabotal slesarem po remontu vagonov.
Potom armiya i opyat' rabota i ucheba. Zakonchil desyatiletku v shkole rabochej
molodezhi, byl prizvan na kursy oficerov. Poluchil zvanie lejtenanta - i v
zapas. V Arzamase zhenilsya. ZHena rabotaet prepodavatelem fiziki v shkole.
Starshaya doch' Lyudmila uchitsya v pyatom klasse, Tane - pyat' let.
Sejchas rabotayu starshim osmotrshchikom vagonov, rukovozhu smenoj
kommunisticheskogo truda. V 1963 godu izbiralsya deputatom Gor'kovskogo
oblastnogo Soveta deputatov trudyashchihsya. V 1965 godu izbran deputatom
Arzamasskogo gorodskogo Soveta, v tom zhe godu prinyat v ryady KPSS".
V Bahmache ya davno ne byl. No vremya ot vremeni ottuda dohodyat do menya
dobrye sluhi. Anna Konstantinovna organizovala na ulice kruzhok
devochek-rukodel'nic... Ustroila v Novgorod-Severskij pansionat gruppu
mal'chishek... Priezzhala Polya Voloshina s otcom, podarili puhovuyu shal'...
Gorispolkom rasporyadilsya otremontirovat' hatu... Naznachena pensiya
respublikanskogo znacheniya... Central'nyj Komitet komsomola Ukrainy podaril
shvejnuyu mashinu s darstvennoj nadpis'yu na serebryanoj plastinke. |to
zamechatel'nyj podarok vmesto staren'kogo "Zingera", broshennogo v tot
moment, kogda bylo ne do nego...
Ukazom Prezidiuma Verhovnogo Soveta USSR Anna Konstantinovna ZHovanik
nagrazhdena ordenom Trudovogo Krasnogo Znameni...
A pis'ma vse shli... Okazalos', chto v pamyati mnogih lyudej zhivet obraz
prostoj ukrainskoj zhenshchiny, hotya sama Anna Konstantinovna byla uverena,
chto eti lyudi davnym-davno zabyli ee.
O bol'shom i shchedrom serdce A.K.ZHovanik, o ee lyubvi k rebyatishkam pishut
major zapasa G.M.Sirovskij iz Baku, rabotavshij v dvadcatye gody na stancii
Bahmach predsedatelem mestkoma, M.N.Molchanova iz Leningrada, byvshij
sekretar' uzlovogo partkoma stancii Bahmach S.I.Kupchik, vospitatel'nica
CHernigovskogo detpriemnika M.M.Bulycheva, mnogie bahmachane, kotorye
vspominayut dobrym slovom takzhe D.I.Kostenko, |.P.Borisenko i drugih
zhitelej gorodka, pomogavshih "priyutu obezdolennyh". |ta istoriya vyzvala u
mnogih sovetskih lyudej beskonechnyj potok vospominanij, pobudila
obstoyatel'no i beshitrostno rasskazat' o svoej zhizni. Mnogo takih pisem
pereslala mne sama A.K.ZHovanik. Na konvertah neizmennoe: "Gorod Bahmach.
Anne Konstantinovne". I kogda mne trudno, chto-nibud' ne laditsya, ya
raskryvayu starye papki i chasami perebirayu, perechityvayu eti volnuyushchie
dokumenty, kotoryh skopilos' okolo tysyachi. V nih schast'e materinstva i
gorech' utrat, svetlye mechty i glubokie razocharovaniya, upoenie zhizn'yu i
setovaniya na neudachno prozhitye gody...
"Zdravstvujte, mama! Ne znayu, imeyu li ya pravo nazyvat' vas tak, no
ochen' hochetsya proiznesti eto slovo i znat', chto obrashcheno ono k cheloveku,
kotoryj pojmet ego. Vy, byt' mozhet, udivites' etomu pis'mu, ya ved' sovsem
neznakomyj vam chelovek. No, naverno, uzhe ne odno takoe pis'mo vy poluchili
ot neznakomyh detej. Rasskazhu nemnogo o sebe.
V oktyabre 1944 goda ne stalo moej mamy. Ona umerla ot poroka serdca, i
ya rosla sirotoj. Vozmozhno, trudnoe detstvo povliyalo na moe razvitie, ya ne
lyublyu pet', ne chasto smeyus', uvlekayus' tochnymi naukami, chteniem.
YA uzhe vzroslyj chelovek, zakonchila pedagogicheskij institut, rabotayu, no
vse zhe, kogda ostayus' odna, mne tak hochetsya skazat' komu-to svyashchennoe
slovo "mama", chto ob etom nevozmozhno pisat'. Hochetsya obratit'sya s etim
slovom k cheloveku, dejstvitel'no lyubyashchemu detej. I vot ya, pereborov
zastenchivost', govoryu vam eto edinstvennoe slovo. Vasha Genya. S.Novopol'
ZHitomirskoj oblasti".
"YA uzhe nemolodoj chelovek, no, kogda ya prochel o vas, vo mne vpervye v
zhizni zakipeli synovnie chuvstva. Moi blizkie na samom dele ochen' daleki ot
menya, tak kak lyubyat bol'she vsego sebya, i tak bylo vsyu zhizn'. Vy ne
predstavlyaete, kakoe eto schast'e uznat', chto est' takie lyudi, kak vy,
pomechtat' o tom, kakim by ya mog stat' chelovekom, esli b 35 let nazad u
menya byla takaya mat'. Ona rada togda byla izbavit'sya ot menya, dvuhletnego,
i lyudi dolgo poprekali menya kuskom hleba. A sejchas za mnogo-mnogo verst ya
pochuvstvoval teplo vashego serdca, hotya vy i ne znaete ob etom. Pust' eto
teplo greet vseh vashih detej. A ih mnogo. Po-synov'i, kak volshebnyj son
detstva, celuyu vas. Pantelejmon V. Moskva".
Ili eshche:
"Vash syn byl u menya na fronte kombatom. YA ob etom srazu dogadalsya,
kogda prochital, chto Vitalij ZHovanik iz Bahmacha. Nastoyashchim pis'mom ya
priglashayu vas k sebe v gosti. Luchshe vsego priehat' letom, togda u nas v
Anape ochen' horosho. Lyudi otsyuda uezzhayut pozdorovevshimi, more ved' ochen'
polezno dlya zdorov'ya. N.SHevchenko. Anapa".
"My eshche maly, no uzhe vse ponimaem. My zhivem u Belogo morya, kotorogo vy
ne videli, tak kak ono ot vas daleko. My vsem nashim 5-m klassom priglashaem
vas k nam v gosti. U nas zdes' prekrasnaya priroda, krasivaya rechka, mnogo
zeleni i yagod, hot' zavalis'. Ucheniki shkoly N_63. Arhangel'skaya oblast',
Solombal'skij rajon".
A vot pis'mo rovesnicy:
"Pishet vam staraya proizvodstvennica, v nastoyashchee vremya pensionerka,
Kochergina Elena Vasil'evna. YA, kak i vy, tozhe perezhila bol'shoe gore. U
menya pogib syn v pervyj den' vojny. Pogib kak kommunist, ohranyavshij nashi
rubezhi v gorode Lomzha. A potom umer muzh, i my s docher'yu ostalis' odni
perezhivat' nashe gore. Proklyatyj vrag razbil nash gorod Leningrad, gde bylo
ochen' mnogo razrushenij i zhertv. No teper' nash Leningrad ne uznat', on
snova rascvel i stal krashe, chem do vojny. YA i sejchas v nem zhivu i ochen'
lyublyu svoj gorod-geroj.
Mne uzhe 64 goda, iz nih ya otdala 43 goda proizvodstvu na zavode, chem i
gorzhus'. Kak by ya hotela uvidet' vas i poblagodarit' lichno za vashu
materinskuyu zabotu o nashih detyah, pozhelat' vam zdorov'ya i dolgoj zhizni,
Anna Konstantinovna! Esli vy kogda-nibud' budete v nashem gorode, to ochen'
proshu vas zaehat' ko mne. Vy probudete u menya, posmotrite nash Leningrad i
ego dostoprimechatel'nosti. Kak menya najti? S Moskovskogo vokzala idet
tramvaj N_10 do Rzhevki, a tam sprosite Kapsyul'noe shosse, 34, Kocherginu.
Menya tam vse znayut, i kazhdyj pokazhet, gde ya zhivu. ZHelayu dolgoj vam zhizni.
ZHmu vashu ruku velikoj truzhenicy. E.V.Kochergina".
Osoboe mesto v staren'kom komode Anny Konstantinovny, a potom v moih
papkah zanyali pis'ma teh dalekih i neznakomyh druzej, kotorye, kak i ona,
prozhili bol'shuyu i surovuyu zhizn', pronesya cherez gody neistrebimuyu lyubov' k
lyudyam. Skol'ko v dni chernoj napasti bylo ih, bezvestnyh zhenshchin-geroin',
kotorye, riskuya soboj, spasali chuzhih detej!..
"Na moyu dolyu takzhe vypalo nemalo. YA zhena pogibshego oficera, zhila do
vojny v Vil'nyuse. Uzhe v pervyj den' vojny ya uvidela vse uzhasy, chto ona
prinesla. 24 iyunya 1941 goda Vil'nyus byl zanyat fashistskimi zahvatchikami.
Nas, zhen komandirov, posadili v konclager', gde ya i promuchilas' tri goda.
V odnoj komnate nas zhilo troe - vse zheny letchikov i nashi deti. I vot odnu
mat' uveli ot dvuh detej nemcy. Detyam bylo odnomu 8 mesyacev, a drugomu 5
let. CHerez dva mesyaca zabrali druguyu mat' za svyaz' s partizanami i
15.VII.42 g. ee rasstrelyali. Ostalis' mal'chik 4 let, devochka 6 let. A
moemu synu bylo togda 4 goda 2 mesyaca. Skol'ko mne prishlos' gorevat' s
nimi!
CHego stoilo tol'ko dostat' chto-libo iz pishchi! Obo vsem etom trudno
pisat'. Kogda sovetskie vojska otbili nas 13.VII.44 g., otec pervyh dvuh
detej zabral i otpravil ih na Ural k svoim rodnym. U vtoroj sem'i, kak i u
menya, otec pogib, a detej ego otpravili v ZHdanov k dedushke. I vot eti
"chuzhie" deti Tamara i Igor' zhivut sejchas nedaleko ot menya. Tamare dvadcat'
dva goda, a Igoryu skoro dvadcat'. Ochen' chasto oni byvayut u menya, i ya ih
schitayu svoimi det'mi. Ran'she, kogda ya vstrechalas' s nimi, pered glazami
nevol'no vstavala kolyuchaya provoloka, no sejchas eti koshmary prekratilis', i
ya takaya zhe stala, kak vse, kto nichego takogo ne perezhil. I vam ya napisala,
potomu chto nikto menya ne pojmet luchshe vas. Do svidaniya! Gurova Anna
Semenovna. Doneck".
Sredi etih prekrasnyh pisem tragicheski zvuchit priznanie zhenshchiny,
kotoraya, po ee sobstvennym slovam, prozhila zhizn' pustocvetom.
"Svyataya zhenshchina! CHitala ya o vas i plakala, hotya chelovek ya cherstvyj. A
cherstvyj potomu, chto ne bylo u menya sem'i, ne bylo detej. Nikto i nikogda
ne nazval menya mamoj. YA prozhila zhizn' pustocvetom, i kak zhal', chto v
molodosti ne vstretila takogo velikogo primera - ne ostalas' by ya teper'
odna-odineshen'ka, starushkoj-pensionerkoj. Vsem ya obespechena, vse u menya
est', krome sem'i. Gor'ko i obidno... |miliya R.".
Prolistaesh' takoe pis'mo, zadumaesh'sya - i snova potyanet k lyudyam,
ispolnennym materinskoj chistoty, grazhdanskogo blagorodstva,
chelovechnosti...
"Uvazhaemaya Anna Konstantinovna! - pishet E.Romanenko. - Sestra! My s
vami ochen' raznye po vospitaniyu, obrazovaniyu, zhiznennomu puti, no my
podrugi i sestry v nashej bol'shoj lyubvi k detyam. ZHizn' ne postavila menya,
kak vas, pered neobhodimost'yu svershit' podvig, da i vryad li ya by
spravilas' s nim. No ona potrebovala ot menya tri desyatiletiya malyh zhertv
iz-za moej materinskoj lyubvi k chuzhim detyam - nachinaya ot godovalogo malysha
Slavy i konchaya 19-letnej Ninoj. Desyat' chelovek ih proshlo cherez moyu zhizn',
i ya otdala im vse svoi sily, o chem ni kapel'ki ne zhaleyu. Kak i vas, deti
lyubili menya, no moe vliyanie na nih bylo neizmerimo men'shim. Ved' vy ne
tol'ko sposobstvovali duhovnomu rostu rebyat, no i spasli im zhizni. Kak i
vy, ya poteryala v vojnu muzha i doch'-komsomolku i eshche po etoj prichine
nazvala vas sestroj. Mozhet byt', bol'she i luchshe, chem drugie, ya ponimayu
vashu zhizn'. ZHivite dolgo-dolgo i bud'te schastlivoj!"
"Mir polon chudesnyh lyudej! - pishet mne iz Tomska molodaya uchitel'nica
Mariya Tyumisheva. - Ne znayu, chto by ya delala bez nih v vojnu, ostavshis' bez
otca i materi".
Zabojshchik Lisichanskoj shahty im.Voroshilova Aleksandr Dobydvev pishet:
"U menya otec pogib na fronte i mat' umerla ot goloda. Mal'chonkoj
skitalsya ya kak neprikayannyj, poka ne osvobodili nas i ne opredelili menya v
detskij dom. Popal ya v horoshij detdom im. Lunacharskogo, chto v Ivanovskoj
oblasti. Skol'ko nado bylo terpeniya moim vospitatelyam, chtoby ispravit'
durnye cherty moego haraktera! YA byl sovsem pacanom, no uzhe mnogoe
perevidel i pereterpel, i mne kazalos', chto lyudi ne mogut zhelat' mne
dobra. Medlenno i trudno ya stanovilsya chelovekom, stal horosho uchit'sya,
potom postupil v komsomol. V shkole mehanizacii sel'skogo hozyajstva ya
izuchil traktor i stal rabotat' v odnom iz sovhozov Povolzh'ya. Vstrechal i
tut ya plohoe, no u menya uzhe protiv nego byl vnutri beton. Da i bylo uzhe
vokrug mnogo tovarishchej, na kotoryh ya mog operet'sya v trudnuyu minutu zhizni.
Oni pomogli mne postupit' v vechernyuyu shkolu, gde ya zakonchil 8 klassov. Na
uchenie uhodilo mnogo vremeni, i dazhe nekogda bylo podumat' o tom, kakoj ya
neschastnyj sirotina. Vskore menya vzyali v armiyu, i tam ya okonchatel'no
poveril v to, chto ya ne tol'ko smogu sam prozhit', no i drugih nastavit'.
Stal dazhe dumat' o tom, chtoby kak-to zhit' poaktivnee i vliyat' na uluchshenie
zhizni voobshche. Posle demobilizacii priehal s rebyatami na shahtu. Odna
gimnasterka da shinelishka, no mne uzhe nichego ne bylo strashno. Komsomol'skaya
organizaciya pomogla mne vojti v kollektiv, ya bystro osvoil professiyu
zabojshchika. Polyubilos' mne eto delo, i sam ya stal veselyj i spokojnyj, i
vse u menya kak nado. Sejchas dumayu postupat' na vechernee otdelenie gornogo
tehnikuma. Budu gryzt' nauku - zuby u menya stali krepkie. Za vse eto ya
blagodaren svoej Rodine i vsem lyudyam, chto pomogli mne kogda-libo, ogromnoe
shahterskoe spasibo!"
I nakonec, poslednyaya, samaya puhlaya papka pisem. Pishut molodye i
pozhilye, pishut lyudi, imeyushchie bol'shie zaslugi pered gosudarstvom, i takie,
kto eshche tol'ko gotovitsya sluzhit' emu. Nemalo pisem semejnyh, brigadnyh,
cehovyh. Napisany oni v raznoj obstanovke - v blagoustroennyh kvartirah
vysotnyh domov i barakah stroitelej, v matrosskih kubrikah i obshchezhitiyah, v
izyskatel'skih palatkah i shahterskih "ozhidalovkah". No net ni odnogo
cheloveka, ravnodushnogo k sud'bam svoej Rodiny i svoego naroda.
V etih prekrasnyh chelovecheskih dokumentah osobenno dorogi dva bescennyh
kachestva - pravda i prostota. Lyudi dobrovol'no i do konca raskryvayut sebya,
vyskazyvaya svoe otnoshenie k zhizni, k istoricheskim sobytiyam, dayut ocenku
sebe, svoim tovarishcham i blizkim. Vseh etih raznyh lyudej rodnit nesgibaemaya
vera v velikuyu pravdu zhizni nashego naroda i gotovnost' preodolet' lyubye
nevzgody radi ego schast'ya. I kak zhe doroga nam eta obshchnost'
sootechestvennikov, i naskol'ko sil'nee ot nee stanovitsya kazhdyj iz nas!..
"Kak mne ne lyubit' Rodinu i ne zhelat' ej dobra? - sprashivaet staryj
partizan F.A.Ivanov iz Angarska. - Ved' stol'ko sil otdano dlya ee blaga! V
semnadcatom ya svergal carizm v Bryanske, potom vygonyal iz Primor'ya yaponskih
i amerikanskih interventov, a eshche pozdnee byl ministrom zemledeliya v
pravitel'stve Dal'nevostochnoj respubliki, rabotal v raznyh rajonah Sibiri
po ukrepleniyu Sovetskoj vlasti, vosstanovleniyu hozyajstva. I menya krovno
kasaetsya vse dobroe i vse plohoe, chto proishodit u nas - bezrazlichno,
Ukraina eto ili Kavkaz, Sever ili Sibir'. Idut gody. Postroili my svoyu
Rodinu, pobedili v vojne, delaem sejchas takie dela! I eto potomu, chto vse
nashe socialisticheskoe Otechestvo - odna bol'shaya, krepkaya i mirnaya sem'ya.
Ochen' hochetsya dozhit' do toj celi, radi kotoroj shli na muki tysyachi borcov.
Dozhivu! Tol'ko by novoj vojny ne bylo..."
E.SHuvalova so stancii Sivaki Amurskoj oblasti pishet:
"Tol'ko podumayu, chto mogut snova, kak v 1941 godu, kovarno napast' na
nas, chtoby ubivat' i grabit', zhech' nashi goroda i sirotit' detej, to vse vo
mne zakipaet. CHitayu ya gazety, slushayu priemnik i udivlyayus', kak eto lyudi
mogut podstrekat' k vojne, grozit' raznymi bombami. Interesno, kogo oni
hotyat zapugat'? Nashih soldat i oficerov edva li zapugaesh', potomu chto eto
narod, kak govoritsya, strelyanyj. |to zhe nashi deti, zakalennye v golode i
holode, v trudnyh ispytaniyah, i oni, esli potrebuetsya, smogut sdelat' s
vragom vse, chto polozheno. A my, materi, sil'ny bezgranichnoj lyubov'yu nashih
detej..."
Slushatel' Voenno-politicheskoj akademii imeni Lenina kapitan CHerkashin v
svoem pis'me govorit o nashem soldate: "Da, nash sovetskij soldat budet
drat'sya do poslednego! On silen ne tol'ko soznaniem voinskogo dolga, ne
tol'ko lyubov'yu k svoej Rodine, v kotoroj on lyubit vse - veshnie sady i
goluboe nebo, reki i gory, chernozem i supes'. Sovetskomu soldatu dorog
dom, gde on rodilsya, neskazanno dorog chelovek, kotoryj vyrastil ego. I
etot faktor nel'zya sbrasyvat' so scheta.
YA dorozhu kak samoj bol'shoj dragocennost'yu lyubov'yu svoej materi. Kak
nelegko prihoditsya nashim materyam, poka oni podnimayut nas! I mne vsegda
stanovitsya legche, kogda ya vspominayu, s kakim nezhenskim muzhestvom i
stojkost'yu moya mama preodolevala trudnosti. Vysokij primer nashih materej
pomogaet cheloveku byt' soldatom - i soldat sdelaet vse, chtoby ne dopustit'
vraga k rodnomu domu".
Svoe hronikal'no-protokol'no-epistolyarnoe povestvovanie ya reshil
zakonchit' odnim iz pisem etoj papki. Prislal ego F.D.YUskovec s rodnoj moej
stancii Tajga, chto v Kemerovskoj oblasti. YA inogda perechityvayu ego pis'mo,
kotoroe ne nuzhno ni redaktirovat', ni kommentirovat':
"Mnogo my postavili pamyatnikov nashim geroyam i znamenitostyam. |to
horosho. Odnako net u nas pamyatnika Materi. A nado by ego! CHtob stoyal on
olicetvoreniem zhizni, simvolom velikoj sily, kotoraya ne boitsya smerti i
vremeni. Mozhet byt', najdutsya takie, chto sochtut zateyu s pamyatnikom Materi
za nenuzhnuyu sentimental'nost'? Naperekor im sleduet vozdvignut' etot
monument! Ved' v serdce lyubogo cheloveka gorit vechnyj ogon' lyubvi k toj,
kotoraya dala emu zhizn' i nauchila byt' chelovekom.
Menya ne uprekaesh' v sentimental'nosti. V vojnu ya voeval pod
Stalingradom, potom vmeste so svoimi zemlyakami-sibiryakami proshel do Pragi
i Berlina. Uchastvoval, mezhdu prochim, i v boyah za osvobozhdenie Bahmacha. YA
poteryal v te gody mnogih dorogih mne lyudej, tovarishchej po oruzhiyu, videl
zhivuyu krov', videl vse, chem strashna vojna, i ne hochu ee bol'she!
U menya est' syn. Kak i milliony roditelej, ya gotov sdelat' vse, chtoby
ne bylo snova na nashej zemle "priyutov obezdolennyh". I gore tomu, kto
etogo zahochet!..
Slezu iz menya vyzhat' trudno, odnako zakipaet sleza, kogda dumaesh' o
tom, chto vynesli nashi materi i zheny vo vremya vojny. YA do sego dnya po gorlo
syt vojnoj, no esli ponadobitsya - snova pojdu. I snova my budem
nepobedimy. Nepobedimy ne tol'ko potomu, chto u nas samyj spravedlivyj
stroj, neischerpaemye bogatstva, luchshee oruzhie, no i potomu, chto u nas est'
takie lyudi, kakih net nigde na zemle".
Last-modified: Wed, 11 Oct 2000 04:35:21 GMT