5,19% 5,50% 14,00% 11,00% 8,57% Karachaevcy 3,48% 53,85% 5,56% 0,00% 0,00% 24,03% 1,00% 0,00% 1,50% 7,84% CHechency 26,37% 0,00% 8,33% 6,50% 1,11% 40,26% 17,50% 0,50% 3,50% 11,43% Narody Dagestana 0,00% 8,46% 11,11% 7,00% 1,11% 15,58% 5,50% 2,00% 7,50% 6,14% Nogajcy 0,00% 0,00% 21,67% 0,00% 0,00% 5,19% 0,00% 0,00% 0,50%, 2,92% Turkmeny 0,00% 0,00% 5,00% 0,50% 0,00% 1,95% 0,00% 50,50% 0,00% 6,93% Armyane 11,44% 23,85% 0,56% 12,00% 0,00% 24,03% 23,00% 1,00% 38,50% 14,65% Azerbajdzhancy 0,00% 1,54% 0,00% 1,50% 0,00% 7,14% 2,50% 0,00% 0,00% 1,28% Dargincy 7,96% 0,00% 33,33% 0,50% 1,11% 1,95% 0,00% 0,50% 3,50% 5,47% Greki 3,98% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 3,25% 0,00% 0,00% 5,50% 1,46% Cygane 0,00% 0,00% 0,00% 2,00% 0,56% 0,00% 1,00% 0,00% 18,00% 2,61%, Kurdy 0,00% 0,00% 0,00% 9,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 1,00% 1,22% Net otveta 47,26% 26,92% 35,56% 63,50% 95,00% 24,03% 63,00% 46,50% 39,50% 50,27% Polovina respondentov, kak vidno iz tablicy, ne smogla konkretno opredelit'sya po etomu voprosu. Tem ne menee, my mozhem vydelit' otnositel'no naibolee konfliktnye, s tochki zreniya oproshennyh, etnicheskie gruppy. |to armyane i chechency; neskol'ko menee konfliktnymi priznany russkie, karachaevcy i dagestancy. Stoit otmetit', chto v ryade rajonov (Grachevskij, SHpakovskij) mnogie respondenty i pri lichnyh interv'yu ukazyvali, chto armyane dostatochno chasto byvayut vovlecheny v konflikty na mezhetnicheskoj osnove. Vot otryvok iz otcheta interv'yuera po Grachevskomu rajonu, respondent - predstavitel' intelligencii, ne zanyatoj na proizvodstve: "Otvechaya na voprosy, respondent ob®yasnyal, kommentiroval. Rasskazyval, chto situaciya v rajone uhudshilas' v 1988g s priezdom armyan, kotorye vnesli svoi pravila v otnosheniya mezhdu lyud'mi. V to vremya rajonnym prokurorom byl, armyanin. Mnogo armyan propisalis' za vzyatki, po znakomstvu. Oni slishkom splocheny, vmeshivayutsya vo vse sfery zhizni, diaspora horosho organizovana, ochen' podderzhivayut drug druga. Respondent govoril, o tihoj, polzuchej ekspansii migrantov, ispoveduyushchih islam, o vozrosshej nagruzke na social'nuyu sferu: ne imeyushchie propiski, a sledovatel'no i strahovyh medicinskih polisov, migranty hodyat k vrachu po chuzhim po polisam. Uvelichilos' chislo zabolevshih sifilisom. Slozhno najti nositelya, esli on migrant (a chashche vsego eto oni) zhivet bez propiski, poiski zatrudneny. Oficial'no ego ne obsledovav, pred®yavit' emu chto-libo ili zaderzhat' ochen' trudno. Miliciya pomogaet neoficial'no. Respondent schitaet, chto situaciya vyhodit iz-pod kontrolya mestnoj vlasti". Primechatel'no, chto v besede respondent ne upomyanul konkretno v kachestve konfliktnyh grupp ni odin drugoj etnos, hotya ukazal na imeyushchuyusya, po ego mneniyu, ugrozu so storony "migrantov, ispoveduyushchih islam". Iz etogo otryvka vidno, chto osnovnoj konfliktogennoj gruppoj respondent schitaet imenno armyan, hotya v obshchem armyane imeyut s russkimi dostatochno moshchnoe konsolidiruyushchee nachalo - hristianskuyu religiyu. Eshche odin respondent, uzhe iz SHpakovskogo rajona, takzhe ukazyvaya na konfliktnost' armyan, podcherkival nalichie yakoby imeyushchihsya, u nih daleko idushchih planov. "... respondent ukazal, chto ego pugayut agressivno nastroennye armyane, schitayushchie SHpakovskij rajon svoej territoriej, ih istoricheskoj zemlej. Rasskazal takzhe o tom, chto iz-za negativnogo otnosheniya k armyanam dva sotrudnika ego organizacii smenili armyanskie familii na russkie, schitaya, chto armyanskie budut meshat' v zhizni". Takim obrazom, zdes' my vidim, chto respondent konstatiruet nalichie etnicheskih predubezhdenij v otnoshenii armyan, prichem ih znachimost' takova, chto nekotorye lyudi dazhe idut na to, chtoby smenit' svoyu familiyu i izbezhat' apriori negativnogo k sebe otnosheniya. Vryad li, konechno, bol'shinstvo armyan, prozhivayushchih na territorii kraya, vser'ez zadumyvalos' nad tem, chtoby oformlyat' kakie-libo territorial'nye ili statusnye pretenzii, tem ne menee, kak vidno iz otveta respondenta, takoe mnenie sushchestvuet. Podobnye predubezhdeniya i stereotipy v usloviyah povyshennoj etnokonfliktnoj gotovnosti sposobny vyzyvat' u russkih podozritel'nost' k lyubym dejstviyam armyan, kakuyu by cel' oni pri etom ne deklarirovali. Razumeetsya, vse eto ne oznachaet, chto armyane na samom dele yavlyayutsya naibolee konfliktoopasnoj gruppoj, v etom plane voobshche slozhno skazat' chto-libo utverditel'noe. Pomimo etogo, ocenka konfliktnosti etnicheskih grupp menyaetsya v zavisimosti ot mesta oprosa. |to podtverzhdaetsya i mneniem ekspertov, kotorym byl zadan analogichnyj vopros (tabl. 32). Tablica 32 Vopros: Perechislite, pozhalujsta, etnicheskie gruppy, prozhivayushchie v Vashem rajone (gorode), predstaviteli kotoryh naibolee chasto uchastvuyut v konfliktah na mezhnacional'noj osnove (esli takovye imeyutsya). (|kspertnyj opros).
Goroda, rajony Andropovskij Blagodarnenskij Budennovskij Georgievskij Grachevskij g. Essentuki Ipatovskij Kirovskij g. Kislovodsk Kochubeevskij Turkmenskij g. Nevinnomyssk Neftekumskij Novoaleksandrovskij Petrovskij g. Stavropol' Trunovskij SHpakovskij V celom po vyborke
Variant otveta
Russkie 25% 0% 0% 25% 0% 0% 0% 0% 5% 0% 5% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 4%
Armyane 40% 25% 20% 50% 25% 26% 0% 53% 38% 30% 5% 7% 0% 30% 0% 21% 35% 45% 25%
CHechency 50% 50% 25% 0% 10% 0% 0% 0% 0% 35% 5% 7% 10% 0% 5% 21% 20% 0% 11%
Ezidy 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 30% 0% 2%
Azerbajdzhancy 5% 10% 10% 20% 10% 0% 10% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 5% 5% 16% 15% 0% 6%
Greki 30% 0% 0% 5% 0% 32% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 5% 0% 21% 0% 0% 5%
Kazaki 0% 0% 0% 0% 0% 11% 0% 6% 5% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 1%
Dargincy 15% 0% 0% 0% 5% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 1%
Narody Dagestana 0% 15% 30% 20% 0% 5% 25% 0% 10% 0% 10% 0% 40% 5% 5% 37% 0% 10% 12%
Karachaevcy 10% 0% 0% 0% 0% 11% 10% 0% 71% 25% 0% 20% 0% 0% 0% 16% 0% 0% 9%
Kabardincy 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 35% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 2%
Cygane 0% 10% 0% 0% 0% 0% 0% 12% 0% 15% 0% 0% 0% 30% 10% 0% 0% 5% 5%
Nogajcy 0% 0% 0% 0% 0% 0% 10% 0% 0% 25% 0% 0% 65% 5% 0% 5% 0% 0% 6%
Lezginy 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 29% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 1%
Turkmeny 0% 5% 0% 0% 0% 0% 15% 0% 0% 0% 45% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 4%
Kurdy 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 60% 0% 0% 0% 0% 3%
Zatrudnilis' otvetit' 35% 65% 65% 50% 65% 58% 70% 35% 24% 45% 45% 73% 25% 35% 85% 47% 50% 55% 51%
Sudya po otvetam ekspertov, naibolee chasto v konflikty na mezhnacional'noj osnove byvayut vovlecheny armyane, chechency i narody Dagestana. CHechency po bol'shej chasti vovlekayutsya v konflikty v Andropovskom, Blagodarnenskom, Kochubeevskom rajonah, armyane - v Andropovskom, Georgievskom, Kirovskom, SHpakovskom rajonah, narody Dagestana - v Neftekumskom rajone i g. Stavropole. Kak i respondenty po obshchej vyborke, polovina ekspertov zatrudnilas' nazvat' konkretnye etnicheskie gruppy, ch'i predstaviteli naibolee chasto vstupayut v otkrytye konflikty na mezhetnicheskoj osnove. Tem ne menee ukazannye tri gruppy, a v osobennosti te ih predstaviteli, kotorye pribyli v kraj v techenie poslednih 2- 3 let, na fone vysokoj konfliktnoj gotovnosti naseleniya kraya v celom mogut zametno chashche vovlekat'sya v konflikty eshche i po prichine formirovaniya v ih otnoshenii dostatochno ustojchivyh etnicheskih stereotipov i predubezhdenij, pripisyvayushchih im konfliktnost' kak prisushchuyu im formu deviantnogo povedeniya. Prognozirovanie otkrytyh konfliktov i vozmozhnogo modusa povedeniya naseleniya kraya v sluchae vozniknoveniya otkrytogo etnicheskogo konflikta Predlagaya respondentam voprosy, v kotoryh im predlagalos' dat' prognoz vozmozhnogo obostreniya etnokonfliktnoj situacii v krae, my otdavali sebe otchet v tom, chto podobnye prognozy budut nosit' v znachitel'noj stepeni sub®ektivnyj harakter i dazhe buduchi formalizovany matematicheskimi metodami vryad li mogut rassmatrivat'sya v kachestve real'nogo prognoza vozmozhnogo razvitii situacii. Zdes' nas bolee interesoval uroven' etnokonfliktnogo ozhidaniya naseleniya, naskol'ko ugroza otkrytyh stolknovenii na mezhetnicheskoj osnove bespokoit naselenie, skol' ser'ezno otnoshenie lyudej k vozmozhnosti takogo roda konfliktov. V tablice 33 predlozheny sravnitel'nye dannye ocenok respondentami vozmozhnosti v blizhajshee vremya otkrytyh konfliktov na mezhnacional'noj osnove v mestah ih prozhivaniya. Tablica 33 Vopros: Kak Vy polagaete, vozmozhny li v blizhajshij god v Vashem gorode (rajone), otkrytye stolknoveniya mezhdu lyud'mi razlichnyh nacional'nostej?
Goroda, rajony Andropovskij g. Kislovodsk Neftekumskij Novoaleksandrovskij Petrovskij g. Stavropol' Trunovskij Turkmenskij SHpakovskij V celom po vyborke
Variant otveta
1. Vryad li takoe vozmozhno 37,81% 5,38% 21,67% 13,50% 30,00% 12,34% 15,50% 31,50% 32,00% 23,10%
2. Takie stolknoveniya vozmozhny pri opredelennyh usloviyah 26,37% 51,54% 31,11% 27,00% 27,22% 44,16% 29,00% 41,00% 45,50% 35,14%
3. K sozhaleniyu, delo idet imenno k etomu 6,97% 14,62% 13,89% 16,00% 2,78% 25,32% 14,50% 14,50% 10,00% 12,89%
4. Nash gorod (rajon) uzhe sejchas stoit na poroge takogo konflikta 7,46% 1,54% 15,56% 12,50% 2,22% 6,49% 6,00% 3,00% 0,50% 6,26%
5. Takie dejstviya v principe nereal'ny 7,46% 16,92% 2,78% 18,50% 12,78% 1,30% 21,50% 0,50% 7,50% 9,91%
6. Zatrudnyayus' otvetit' 13,93% 10,00% 15,00% 12,50% 25,00% 10,39% 13,50% 9,50% 4,50% 12,71%
Sudya po poluchennym dannym, konfliktnye ozhidaniya naibolee zametno vyrazheny u respondentov Neftekumskogo, Novoaleksandrovskogo, Andropovskogo, Trunovskogo, SHpakovskogo rajonov, Stavropolya i Kislovodska. V celom mozhno otmetit', chto bol'shinstvo oproshennyh ne isklyuchaet vozmozhnosti vozniknoveniya otkrytyh konfliktov na mezhetnicheskoj osnove, chto v izvestnoj stepeni podtverzhdaet vyskazannoe vyshe predpolozhenie o nalichii vysokogo urovnya etnokonfliktnoj gotovnosti v krae. CHto kasaetsya nalichiya sobstvennogo opyta uchastiya v takogo roda stolknoveniyah i modusa povedeniya v podobnoj situacii, to bol'shinstvo respondentov otmetili, chto lichnogo opyta v etom plane ne imeyut (tabl. 34). Tablica 34 Vopros: Byli li Vy sami kogda-nibud' uchastnikom konflikta na nacional'noj pochve?
Po mestu prozhivaniya Po vozrastu V celom po vyborke
Selo Gorod 18-24 let 25-30 let 31-40 let 41-50 let 50-60 let starshe 60 let
1. Da 12,49% 33,10% 24,47% 21,95% 17,93% 12,50% 12,21% 8,56% 15,56'%
2. Net 87,51% 66,90% 75,53% 78,05% 82,07% 87,50% 87,79% 91,44% 84,44%
Kak vidno iz tablicy, naibolee bogatyj opyt uchastiya v etnicheski konfliktah imeyut gorozhane, prichem samaya znachitel'naya dolya otvetivshih na etot vopros polozhitel'no prihoditsya na respondentov g. Kislovodska. Otnositel'no vozrastnogo sostava uchastnikov stolknovenij na mezhetnicheskoj osnove mozhno otmetit', chto naibol'shij opyt zdes' imeyut molodye lyudi, a kolichestvo otvetivshih na zadannyj vopros polozhitel'no umen'shaetsya proporcional'no vozrastu respondentov. Tem ne menee 1/6 ot obshchego ob®ema vyborki - eto dostatochno znachitel'naya velichina pri otvete na dannyj vopros, tem bolee, esli uchest' chto pri nyneshnem vysokom urovne konfliktnoj gotovnosti kolichestvo grazhdan, imeyushchih opyt konfliktnogo vzaimodejstviya s predstavitelyami inyh etnicheskih grupp, veroyatnee vsego, budet uvelichivat'sya. Dostatochno interesnye, na nash vzglyad, rezul'taty byli polucheny pri otvete na vopros o moduse povedeniya v takih konfliktnyh situaciyah (tabl. 35). Tablica 35 Vopros: Esli Vam prihodilos' byt' uchastnikom takih konfliktov, chto Vy obychno delali?
Po mestu prozhivaniya Po vozrastu V celom po vyborke
Selo Gorod 18-24 let 25-30 let 31 - 40 let 41 - 50 let 50 - 60 let starshe 60 let
1. Razreshali ih samostoyatel'no 8,35% 7,04% 13,83% 12,20% 8,68% 5,32% 5,34% 4,28% 7,72%
2 Obrashchalis' k vlastyam (administracii i t.p.) 0,52% 1,06% 0,53% 0,49% 1,40% 0,27% 1,53% 0,00% 0,73%
3. Obrashchalis' v pravoohranitel'nye organy (miliciya, prokuratura) 1,46% 2,11% 1,06% 2,44% 2,24% 1,33% 1,15% 0,39% 1,46%
4. Obrashchalis' v sud 0,26% l,4l% 0,00% 0,00% 0,28% 0,53% l,15% 0,39% 0,43%
5. Obrashchalis' k predstavitelyam chastnyh silovyh struktur 0,34% 2,11% 0,53% 0,98% 1,12% 0,53% 0,00% 0,39% 0,61%
6. Obrashchalis' v svoe nacional'no-kul'turnoe obshchestvo ili diasporu 0,43% 3,87% 0,00% 0,98% 1,68% 1,33% 0,76% 0,39% 0,97%
7. Obrashchalis' v kazach'i ob®edineniya 0,34% 2,46% 2,13% 0,00% 0,56% 1,06% 0,38% 0,00% 0,67%
8. Obrashchalis' v obshchestvennye organizacii (partii, profsoyuzy) kak k posrednikam 0,00% 0,70% 0,00% 0,49% 0,00% 0,00% 0,38% 0,00% 0,12%
9. Obrashchalis' v SMI 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
10. Obrashchalis' v kriminal'nye struktury 0,43% 2,82% 1,60% 0,98% 1,12% 0,80% 0,38% 0,00% 0,79%
11. Staralis' izbegat' vse, chto svyazano s konfliktom 0,26% 1,76% 1,60% 0,98% 0,28% 0,27% 0,38% 0,00% 0,49%
12. Polagalis' na volyu Bozhiyu 0,26% 2,11% 0,53% 0,49% 0,56% 0,53% 0,76% 0,39% 0,55%
13. Nichego ne predprinimali, vse razreshalos' samo soboj 0,43% 3,87% 0,53% 0,49% 0,56% 1,33% 1,53% 1,56% 1,03%
14. Drugoe (napishite) 0,17% 1,41% 1,60% 0,49% 0,00% 0,00% 0,38% 0,39% 0,36%
15. Zatrudnyayus' otvetit' 0,43% 4,23% 1,06% 1,4b% 0,84% 1,06% 1,15% 1,56% 1,16%
Otvetili na predydushchij vopros otricatel'no 86,48% 66,20% 76,06% 77,56% 81,23% 86,70% 85,88% 90,27% 83,59%
Kak vidno iz tablicy, bol'shinstvo respondentov, imevshih opyt konfliktnogo vzaimodejstviya, stremilis' razreshit' situaciyu samostoyatel'no. Lish' menee 1,5% obrashchalis' za pomoshch'yu v pravoohranitel'nye organy; k inym sredstvam, pohozhe, grazhdane voobshche ne sobiralis' pribegat'. Voobshche, stoit otmetit', chto mnogie respondenty staralis' izbegat' razgovora o konfliktah, v kotoryh oni prinimali uchastie. Skladyvalos' takoe oshchushchenie, chto lyudi (osobenno v vozraste ot 25 do 50 let) stydyatsya svoego uchastiya v takih stolknoveniyah, schitaya eto chem-to neprilichnym, unizhayushchim chelovecheskoe dostoinstvo. |to, na nash vzglyad, dostatochno interesnaya cherta nyneshnego massovogo soznaniya naseleniya kraya. Tem bolee, esli uchest', chto etnicheskim konfliktam svojstvenny takie osobennosti bessoznatel'nogo povedeniya, kak emocional'nost', alogichnost', simvolizm i slabaya obosnovannost' racional'nymi dovodami sovershaemyh dejstvij. Zdes', kak nam predstavlyaetsya, nemaluyu rol' igraet vliyanie socializacii, kotoraya u lyudej srednego i starshego vozrasta prohodila po sovetskim standartam, sredi kotoryh ne poslednee mesto zanimala takaya cherta, kak nekonfliktnost', ustanovka na beskonfliktnoe sosushchestvovanie s predstavitelyami inyh etnicheskih grupp. Ukazannaya nami cherta vo mnogom govorit o tom, chto potencial nekonfliktnosti, zalozhennyj eshche sovetskoj sistemoj socializacii i obrazovaniya, do sih por ne ischerpan, chto pozvolyaet ispol'zovat' etot faktor kak osnovu dlya rasprostraneniya idej tolerantnosti i snizheniya urovnya etnokonfliktnoj napryazhennosti v krae. No, nesmotrya na etot polozhitel'nyj moment, v celom uroven' konfliktnoj gotovnosti, kak uzhe otmechalos' vyshe, dostatochno vysok. |to podtverzhdaetsya i otvetami respondentov na vopros o vozmozhnosti ih lichnogo uchastiya v otkrytyh etnicheskih konfliktah na storone svoej etnicheskoj gruppy (tabl. 36) Tablica 36 Vopros: Skazhite, pozhalujsta, a Vy lichno prinyali by uchastie v otkrytyh stolknoveniyah na storone lyudej svoej nacional'nosti, esli by okazalis' vtyanuty v mezhnacional'nyj konflikt?
Po mestu prozhivaniya Po vozrastu V celom po vyborke
Selo Gorod 18-24 let 25-30 let 31 - 40 let 41-50 let 50-60 let starshe 60 let
1. Da, bezuslovno 26,70% 20,42% 30,85% 25,85% 29,97% 27,13% 26,34% 20,23% 26,81%
2 Skoree da. Vse chto kasaetsya moih soplemennikov, kasaetsya i menya 9,65% 27,82% 17,55% 11,71% 12,89% 10,64% 13,74% 8,56% 12,22%
3. Skoree net, chto by ni sluchilos', zakon i poryadok nuzhno soblyudat' 14,73% 13,73% 10,64% 16,10% 14,01% 12,77% 18,70% 19,84% 15,26%
4. |to budet zaviset' ot obstoyatel'stv 23,86% 25,70% 22,87% 30,24% 24,93% 23,94% 23,28% 14,79% 23,28%
5. YA ne dumayu, chto eto luchshij sposob otstaivaniya svoih interesov 15,59% 8,45% 10,64% 8,29% 11,76% 17,82% 11,07% 25,29% 14,59%
6. Drugoe 1,89% 0,35% 0,00% 2,93% 0,84% 1,06% 0,76% 3,50% 1,46%
7. Zatrudnyayus' otvetit' 7,58% 3,52% 7,45% 4,88% 5,60% 6,65% 6,11% 7,78% 6,38%
Kak vidno iz tablicy, pochti 2/3 oproshennyh ne isklyuchaet svoego uchastiya v takogo roda konfliktah. Prichem stoit otmetit', chto chetvert' respondentov ukazala, chto oni bezuslovno podderzhat predstavitelej svoej etnicheskoj gruppy v konflikte. Zdes' obrashchaet na sebya vnimanie sleduyushchaya detal': bezuslovno polozhitel'nyj otvet dali ne tol'ko respondenty mladshih i srednih vozrastnyh grupp, no i lyudi pozhilogo vozrasta - bolee 20% iz nih gotovo vystupit' v konflikte na storone svoej etnicheskoj gruppy. |ti dannye lishnij raz, demonstriruyut dostatochno vysokij uroven' etnokonfliktnoj gotovnosti naselenij. Uchityvaya, rassmotrennye vyshe aspekty - konkurenciyu, voznikayushchuyu, mezhdu etnicheskimi gruppami na pochve nesovmestimyh interesov i cennostej, rasprostranenie negativnyh stereotipov i social'nyh ustanovok, stremlenie k rostu splochennosti vnutri svoej gruppy, usilenie napryazhennosti v mezhetnicheskih otnoshenij v celom - mozhno skazat', chto v sluchae vozniknoveniya ser'eznyh konfliktnyh situacij stolknoveniya na mezhetnicheskoj osnove dejstvitel'no mogut prinyat' massovyj harakter. Taki obrazom, nesmotrya na v celom negativnoe otnoshenie k konfliktam, pobuditel'nye motivy mogut okazat'sya sil'nee ustanovok nekonfliktnosti i sposobstvovat' priobreteniyu konfliktom massovogo haraktera. |to, na nash vzglyad, yavlyaetsya odnim iz naibolee trevozhnyh rezul'tatov nastoyashchego issledovaniya, Uroven' religioznosti, konfessional'nyj faktor i ocenka opasnosti religiozno-politicheskogo ekstremizma Sobytiya poslednih let na Severnom Kavkaze vpolne otchetlivo prodemonstrirovali glubinu vliyaniya religioznogo faktora na razvitie situacii v regione. Znachitel'noe kolichestvo konfliktov i stolknovenij, proizoshedshih na Severnom Kavkaze s 1992 g. po nyneshnij den', imelo chetko oboznachennuyu religioznuyu komponentu, a v ryade konfliktov, po zayavleniyam ih neposredstvenny uchastnikov, v kachestve opredelyayushchej dominanty motivacii dejstvij vystupalo stremlenie rasprostranit' i dazhe navyazat' svoi religioznye ubezhdeniya. Tem ne menee, kak otmechaetsya mnogimi issledovatelyami, hotya v Rossii na tekushchem etape dejstvitel'no proishodit renessans religioznogo soznaniya, religioznost' znachitel'noj chasti veruyushchih i ateizm neveruyushchih imeyut dovol'no poverhnostnyj harakter. Vozmozhno, eto v men'shej stepeni otnositsya k zhitelyam nacional'nyh respublik, dominiruyushchej religiej v kotoryh yavlyaetsya islam - stepen' religioznosti obydennogo soznaniya musul'man dostatochno velika. Odnako na Stavropol'e situaciya v etom aspekte vo mnogom napominaet obshcherossijskuyu. Tablica 7 Vopros: Schitaete li Vy sebya veruyushchim chelovekom i, esli da, k kakomu veroispovedaniyu sebya otnosite?
18-24 let 25-30 let 31 - 40 let 41-50 let 50-60 let starshe 60 let V celom po vyborke
1. Ne schitayu sebya veruyushchim chelovekom. 7,98% 13,17% 12,89% 12,23% 15,65% 11,67% 12,46%
2. Schitayu sebya veruyushchim, no ne mogu skazat', k kakomu veroispovedaniyu otnoshus' 5,32% 1,95% 3,92% 1,86% 1,15% 0,39% 2,37%
3. Schitayu sebya veruyushchim
Pravoslavnyj 71,28% 74,15% 69,75% 75,27% 76,72% 84,44% 75,14%
Musul'manin 12,77% 9,27% 12,04% 9,57% 5,34% 2,33% 8,63%
Katolik 2,66% 0,98% 0,28% 0,27% 0,00% 0,39% 0,61%
Buddist 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,39% 0,06%
Lyuteranin 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,38% 0,00% 0,06%
Molokane 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,38% 0,00% 0,06%
Sinkreticheskoe verovanie 0,00% 0,00% 0,28% 0,00% 0,00% 0,39% 0,12%
Iudej 0,00% 0,00% 0,56% 0,00% 0,00% 0,00% 0,12%
Baptist 0,00% 0,00% 0,28% 0,27% 0,38% 0,00% 0,18%
Svideteli Iegovy 0,00% 0,49% 0,00% 0,53% 0,00% 0,00% 0,18%
Ishodya iz dannyh tablicy, bolee 80% oproshennyh schitaet sebya veruyushchimi, a uroven' deklariruemoj religioznosti po vozrastnym gruppam vyglyadit vpolne sopostavimym. Prakticheski ta zhe kartina nablyudaetsya i v razreze po mestu prozhivaniya i obrazovaniyu (tabl. 38). Tablica 38 Vopros: Schitaete li Vy sebya veruyushchim chelovekom i, esli da, k kakomu veroispovedaniyu sebya otnosite?
Po mestu prozhivaniya Po obrazovaniyu
Selo Gorod Nepolnoe srednee Srednee Srednee special'noe Nezakonchennoe vysshee Vysshee
1. Ne schitayu sebya veruyushchim chelovekom 13,26% 10,21% 5,68% 10,26% 13,20% 15,09% 13,.94%
2. Schitayu sebya veruyushchim, no ne mogu skazat' k kakomu veroispovedaniyu otnoshus'; 2,67% 2,82% 0,00% 2,28% 2,34% 3,77% 2,68%
3. Schitayu sebya veruyushchim
Pravoslavnyj 77,69% 72,18% 82,95% 71,51%, 77,17% 64,15% 75,87%
Musul'manin 5,17% 11,97% 9,09% 13,39% 6,19% 16,98% 6,43%
Katolik 0,78% 0,35% 1,14% 1,42% 0,55% 0,00% 0,00%
Buddisty 0,09% 0,00% 1,14% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00%
Lyuterane 0,0% 0,00% 0,00% 0,00% 0,14% 0,00% 0,00%
Molokane 0,09% 0,0% 0,00% 0,28% 0,00% 0,00% 0,00%
Sinkreticheskoe 0,17% 0,00% 0,00% 0,57% 0,00% 0,00% 0,00%
Iudej 0,09% 0,35% 0,00% 0,28% 0,00% 0,00% 0,27%
Baptisty 0,00% 1,06% 0,00% 0,00% 0,14% 0,00% 0,54%
Svideteli Iegovy 0,00% 1,06% 0,00% 0,00% 0.28% 0,00% 0,27%
Bol'shinstvo oproshennyh, kak vidno iz tablicy, schitayut sebya pravoslavnymi hristianami, na vtorom mest po chislennosti idut posledovateli islama. Sudit' ob obshchem urovne religioznosti po otvetam na ukazannyj vopros, razumeetsya nel'zya. My ne stavili svoej zadachej vyyasnit' dejstvitel'nuyu glubinu religioznyh chuvstv respondentov, no v nekotoroj stepeni sudit' ob etom mozhno, opirayas' na rezul'taty otvetov na vopros o chastote poseshcheniya veruyushchimi respondentami bogosluzhenij v hramah toj konfessii, k kotoroj oni sebya otnosyat (tabl. 39) Tablica 39 Vopros: Esli Vy otvetili polozhitel'no na predydushchij vopros, to skazhite, kak chasto Vy poseshchaete bogosluzhenie v hrame ili molitvennom d