Aleksej CHapygin. Razin Stepan ----------------------------------------------------------------------- L., Lenizdat, 1986. OCR & spellcheck by HarryFan, 2 February 2001 ----------------------------------------------------------------------- Roman istoricheskij CHASTX PERVAYA MOSKVA 1 Beskonechnym chislom udarov v chugunnuyu dosku Moskva vtorila u boyarskih i kupecheskih domov chasovomu boyu Spasskih vorot. CHasy probili, no v sumrake chasov ne vidno bylo. Svetilis' inogda fonari; stuchali kopyta loshadi: to proezzhal boyarin. V konce leta sumrak gustel, chasto perepadali dozhdi. Ottogo po krivym i chernym ulicam polz tuman, Mestami ulicy vystlany tesanymi brevnami, otpotevshimi i skol'zkimi, slovno v chernom myle. Esli gde shel chelovek, to s podorozhnoj bumagoj i fonarem. Izredka cherneli figury strel'cov, ostorozhno dvigayas' na smenu karaula v Kreml' s berdyshami na pleche. - D'yavol, a ne put'! Skol' raz v more byval, a tut slep; uzhel' ne popadu? - vorchal chelovek v baran'ej shapke, v dlinnopolom kazackom zhupane i shagal so zvonom podkov, inogda skol'zil, spotykayas' o derevo. - Satana! - On natknulsya na poperechnoe brevno-kolodu, zagorodivshee ulicu. - Ty, svoloch', dolzhno, v Zemskom prikaze (*1) ne byl? - okliknul cheloveka storozh. - YA vashih poryadkov moskovitskih ne vedayu, vot dyr'e v bashke umeyu sverlit'! - Sverknul pistolet. Storozh otshatnulsya, a chelovek, sognuv shirokuyu spinu, prolez pod kolodu, vypryamilsya i speshno poshel dal'she. Napugannyj pistoletom storozh opomnilsya, kriknul: - CHert! CHtob te nogi, rebra izlomili... Podoshel drugoj: - Ty poshto propustil? - Da vish', shishi so Pskova po Moskve brodyat, dolzhno, vorovskoj kazak - s pistolem, i sablya. - Oj, ty! Sgovorilsya by: kogo ezheli ograbit, chtob dolya nam. - Spuzhal, tryasca ego bej! Glaza goryat, kak u volka. - |h ty, baba stoletnyaya! Posredine obshirnoj ploshchadi, beskonechnoj ot tumana, na tolstom stolbe s obrazom, gluboko vrezannym v derevo, migal ogon' negasimoj lampady skvoz' slyudu, vstavlennuyu v uzorchatuyu ramu. Po zemle rasplyvalis' teni dvuh chelovek, a u stolba nedaleko cherneli dve figury karaul'nyh strel'cov. Opershis' na obuhi berdyshej, strel'cy, vidimo, dremali pod monotonnyj zhalobnyj golos, ishodivshij ot zemli (*2): - Oj, batyushki! Mogil'nye chervi tochat moyu grud', i gubyat za chto menya sud'i nepravil'nye?! Da, ved', muzh-ot moj aspid byl! Pod nogti mne tykal igly kalenye... Volos'ev polovinu vyshchipal. Sam porchenoj, bez gashnika, i zhonku emu ottogo ne nadobno, ottogo i muchitel' byl!.. - Aga! - CHelovek v kazackoj odezhde glyanul po zemle, uvidal zarytuyu po plechi zhenshchinu s rastrepannymi volosami. Ot zvuka shagov odin strelec podnyal golovu: - |j ty, cheloveche! On povernul berdysh toporom k zemle i krepko vzyalsya za rukoyatku. - Koj bes tebya neset syuda?! - kriknul vtoroj. - Svoj ya vam! CHego b'ete spoloh? - Est' vas svoih! - Svoj, sokoly! Vypit' vam tashchu. - CHto ty za chelovek? - Vidat', zaezzhij. Tam uzho vsporyut - uznaesh', za kakimi pesnyami v Moskvu ezdyat. - Razberemsya! CHelovek, sdvinuv baran'yu shapku na zatylok, vytashchil iz-za pazuhi glinyanuyu posudinu. - Ono ne hudo pit', tol'ko, motri, ne otravnoe? - Poshto mne vas izvodit'? Strelec prilozhilsya k gorlyshku posudiny; drugoj, zhadno prichmoknuv, skazal: - Ostav', ne vse tyani! - Uh, pej, brat! Ne na kruzhechnom, bez ulovnoj den'gi [ulovnaya den'ga - plata za vodku v kabake, inache - napojnye den'gi]. - Oj, toshneshen'ko-o! Ne vidat' mladen'ke bole yasno solnyshka-a... kalena-bela mesyaca-a! - Ubila muzha, dak molchi, chertova zhonka! - kriknul strelec. CHelovek v kazackoj odezhde skazal: - Drugi, a mozhe, muzh stoil togo? - Kto sporit - mozhe, i stoil, da delo ne nashe! - CHego sam ne p'esh'? - Hvatit i mne, eshche est'. - Davaj, paren', koli shto, druguyu! - Da uzh, zachal chestvovat', ne skupis', a to, vish', tuman, znobit... - Leto nyne skudnoe - dozhdej, dozhdej... - Nate, dujte! Vypivaya, strel'cy rassuzhdali: - I kak ty, detinushka, ne boish'sya hodit'? - Molodoj, vish', da zubastoj! - U nas na vol'nom Donu nikogo ne boyatsya. - My ot dedov strel'cy, da togo... - Boites'? - Ne tak chtoby... - Ino ne na vas li, braty-sokoly, boyare vodu vozyat? - Uzho vremya prispeet - tryahnem boyar... - Do pory v terpen'e!.. - Oj, a dolga li ta pora? - Pri-i-det! - My i nynche ni cherta ne boimsya! - Ne boites'? - Ne... Odin iz strel'cov udaril sebya kulakom v grud'. - Glyan' na menya, vol'noj detina - vot ya, ne boyus' ni satany, ni patriarha, ni boyar... - Oj li? - Vot bog - i hrest! - Nu, brat-sokol, hvalish'sya! - Ne hvalyus', bashka! - A chem dokazhesh' zarok? - CHem hosh'! Strel'cy zahmeleli. - Ne boites', tak otroem etu zhonku, v kabak svedem, sami vyp'em i ee obogreem. - A, propadi vse, otroem! - Net, to, detina, ne ladno! Kakie zhe my storozhi? - Vot, braty-sokoly, i ne boites', a trusite! - Net, tut chest' streleckaya gorit! - CHto tut gorit? K zhonke v storozhi pristavili! CHest'! - A i to pravda, otroem! - Sami kudy? - V kabak! - Otkopaem zhonku! - A chem? - |vo! Berdyshi v rukah, da ya sablej podmogu. - Mochno! - Roj! Podoshli, otryli zhenshchinu i za ruki vyvolokli iz yamy. - Ena, paren', nagaya? - Nishto! Obryazhu v zhupan, sam projdus' v zipune. Derzhi odezhu, zhonka! - Golova u detiny, hosh' v popy stav'! - A zhonka-t s ikroj! - Grudastaya... - |-ej, cherti-i! Golos zychno plyl po ploshchadi! - Oj, mat' tvoyu perekati pole - pyatidesyatnik! - Batogi nam! - Knut! CHego delat', v obrat kopat' zhonku? Uvidit. - Ne kopat', sokoly: vy zhonku pasite, ya s boyarskimi det'mi horosho lazhu. - Idi, detinushka, vedi sgovor, ugomoni cherta! - |-ej, strel'cy!.. V otvet shagi i golos: - Tut ya! - Ty tut, dranyj kozel, tvoyu perepechu! A gde drugaya svoloch'? - Na meste stoit! - A ty, shchuchij syn, poshto bez berdysha, poshto ne v sukmane? - Sablya pri bedre, zipun na plechah! - Von ty chto-o?!.. |j, stra-zha-a!.. V sumrake sverknulo lezvie sabli. Slovo "strazha-a" ne okoncheno. Telo nachal'nika oselo k zemle i raspalos' na dva kuska. Detina vernulsya k strel'cam. - Kudy on delsya? - sprosil odin. Drugoj zasopel i gromko, kak by pro sebya, skazal! - Tak-to ne ladno! - CHego ne ladno? - Nachal'nika posek! Ponyal? My v razboe... Drugoj, eshche bolee hmel'noj strelec zahihikal, zakashlyalsya, potom otdyshalsya, skazal: - Nachali sech' - tudy emu, satane, i doroga! Daj posekem v kuski?.. Privolokli podtekayushchee krov'yu polovinchatoe telo nachal'nika k ogon'ku obraza. - Materyj, chert! I kak ty ego, vol'noj, maznul? Ne vsyak mochen takoe... - Odezhu vniz! Sekite ego na kuski, da v yamu zamest zhonki - i v kabak. - Vot te hrest, v popy tebya, kazak, - golova-a! - Dal'she popa ne vidal? YA, mozhe, v patriarhi glyazhu! - Ho-ho-ho. Satana-a! - V pa-tri-arhi-i?! YAzyki i ruki strel'cov hudo slushalis'. Kazak, kak govoril, sdelal vse. Poshli. Storozha na rosstanyah ulic snimali pered nimi brevna-kolody. V inyh mestah otpirali reshetchatye vorota, sprashivali: - Kudy, sluzhilye? - Vorov v Zemskoj prikaz! - My sami vory-y! - CHogo rot otkryl do dna utroby? Tishe-e! - Nachal'nika-to, a-a? Krov' na tebe, i ya v krovyah... Kazak ostanovilsya: - Vam, braty-sokoly, doroga na Don, utechete: na Donu mnogo vol'nyh soshlos', tam ruka boyarskaya korotka. - A ty?.. - YA ottudova i tudy pridu! - Vresh'! - Davaj, Dema, povolokem ego s zhonkoj v Razbojnoj? - V Razbojnoj? (*3) Pojdem! Ruki, vish', u menya v krovi... - Vot vam eshche vodki! Pejte, zagodya spat', a utrom znat' budete, chto delat'. - Vodku? Davaj! - Dujte iz gorlyshka! Padaya i podymayas', s licami, zamarannymi krov'yu, strel'cy poshli vdol' ulicy. Kazak potyanul odetuyu v zhupan zhenshchinu v pereulok, vyglyanul iz-za ugla. Strel'cy pro nih zabyli, - shli, padali i, podnimaya odin drugogo, shli dal'she. - Vedi, zhonka! Spasajsya ot mogily! - plotnee zapahivaya zhenshchinu v zhupan, skazal kazak. ZHenshchina drozhala, edva derzhalas' na golyh nogah, chernyh ot gryazi i holoda. Sverknuli belym zhestyanye glavy mnogochislennyh cerkvej. Gde-to zazvonili. Zagaldel narod; na blizhajshih rynkah, slovno na pozhare, zasporili i zakrichali zhenshchiny, torguya holst i nitki. Berestovye i tesovye kryshi na neopryatnyh domishkah vse yasnee i pestree vydelyalis'. - Bud' krepche! Idem, kabaki otperli. - Idu, golub'-goluboj... Idu, a tyazhko idti... 2 Kabak gudel. SHirokaya dubovaya dver' raskryta nastezh'... Edkij vozduh sivushnogo masla, spirta, potnyh tel, podmochennyh lohmot'ev i rubishch ne daval dyshat' neprivychnomu k kabackim zapaham. Svetlelo v brevenchatoj obshirnoj izbe s zaplevannymi stenami i chavkayushchim ot gryazi zemlyanym polom. Za stojkoj na stene visela zheltaya bumaga s chernymi krupnymi bukvami. V storone v zheleznom podsvechnike na rzhavom kronshtejne gorela oplyvshaya sal'naya svecha, mutno pri utrennem svete skupym ogon'kom pyatnaya bumagu. Kazhdyj, kto smotrel na bumagu, mog prochest': "Po ukazu carya i velikogo knyazya Alekseya Mihajlovicha vseya Rusi i velikiya i malyya - pituhov ot kabakov ne otzyvati, ne gonyati - ni zhene muzha, ni otcu syna, ni bratu, ni sestre, ni rodne inoj, - pokudova onyj pituh do kresta ne prop'etsya". Kazak po-osobomu zorko oglyanul obshirnyj srub s kurnym, kak v ovine, brevenchatym potolkom. Ego vzglyad skol'znul v glubinu kabaka, gde za pererubom s raspahnutoj dver'yu vyglyadyvala bez zaslona s chernym ust'em bol'shaya pech'. Kazak vysmatrival istcov [istcy - syshchiki]. Lico ego stalo spokojno, on povel shirokim plechom, polozhil na stojku den'gi: - Kosushku i kalach! ZHenshchina zadremala, vskinula sonnymi rukami, kazak podderzhal ee, no zhupan raspahnulsya i goloe, plotnoe telo, zapachkannoe zemlej, otkrylos'. Celoval'nik, kosyas' na sablyu kazaka, na okrovavlennye ruki, podal otkuporennuyu kosushku, polozhil kalach, gusto obvalennyj mukoj. - Gde ekuyu otkopal? ZHenshchina vzdrognula i, shvativ bylo, uronila kalach. Kazak nahmuril gustye brovi, no spokojno otvetil: - Propilas', lihie lyudi nateshilis' da razdeli... Podobral vot, vish', sogrevayu. Celoval'nik soshchurilsya, nedobrym golosom pribavil: - Spasi bog! ZHit'ya ne stalo ot lihih lyudej. Pochest', chto ni noch' Moskva gorit... Skvoz' slyudyanye, protknutye vo mnogih mestah okna chirikali vorob'i, slyshalsya zvon i gromyhanie kakih-to tyazhelyh veshchej, kotorye ne to katili, ne to vezli. - Nemchin opyat' na gosudarev dvor pushku tyanet... - Molyt' nado: Kukuj [sloboda, gde zhili nemcy] - pod' na Kukuj! - A ne skazhu togo - knuta proboval! - shutili v glubine kabaka u dveri v prirub, na bochkah ogromnyh i puzatyh, oborvancy-pituhi. Oni sideli v obnimku s zhenshchinami, stol' zhe nepriglyadnymi, kak i muzhchiny. ZHenshchiny lezli odna k drugoj i sporili. Celoval'nik kriknul: - Drat'sya, zhonki, vol'gotnee na ulice! - A ty tam stoj! Ona u menya Mikeshku otbila, a Mikeshka moyu kiku [zhenskij golovnoj ubor] sper... - Oj, oj! Da ona, vish' ty, ne posadskaya zhonka? - Matrenka-to! Ona, vedomo vsem, kabackaya boyarynya! - Ha-ha-ha! - A kika tvoya s zhemchugom al' s venisami? [venis - granat] - Kika u menya ot babki! - Znayu teper' - ha-a-a-roshaya... Tut, vish', bratany, na torgu yurodivoj Grishka-gorb shataetsya, tak on Matrenkinoj kike nepochetnoe mesto nashel: nosit v portkah, a zovet kiloj! - Ho-ho-ho! - U, ty, obrazina nehreshchenaya! Bochki lezhali, inye torchali stojmya, lyudi za nimi byli kak za kolonnami, vyhodili i vnov' pryatalis'. Za bochkami kto-to tren'kal na strunah, a pered bochkami tonkonogij, chernyj, v dlinnom podryasnike, podpoyasannyj rvanoj tryapicej, plyasal pop-rasstriga, gnusavo napevaya: D'yakon s d'yakonicej, D'yavol s d'yavolicej, - Ponomar' koshke Okalechil nozhku! Koshka tri goda hvorala, Vse kota nedolyubala, Kot upal s toski, Perebil gorshki! Iz-za bochek vyskochil muzykant, tren'kavshij na yashchike. - U, ty! Sidel by tam. Muzykant zayulil, zavertelsya, zagrebaya rvanymi polami staroj raspashnicy, vidimo, ukradennoj u zheny. V prorehe mel'kal golyj, zamarannyj smoloj zad. Muzykant kolotil po yashchiku, dergal natyanutye na nem struny, podpeval: Kak pod el'niceyu, Pod berezniceyu Komar s muhoj zhivet, Muha pesni poet. Oj, spasibo komaru, CHto prishelsya ko dvoru, Oj, spasibo mushke, - Prozhuzhzhala ushki! - |j, narod! Znaete, chto vashi domry da slomnicy [slomnica - krivaya truba] sozhgli po patriarshu slovu i nynche nastrogo zakazano v kabakah pesni igrat'? Muzykant perestal plyasat', a kabatchiku otvetil! - Nishto, bat'ko Trifon! Moskva pogorit - sam splyashesh'. - Ah ty, goloe guzno! Uzho istcy pridut, po-inomu zagovorish'. Kabatchik vyskochil iz-za stojki s plet'yu. ZHonki-propojcy dralis'. Kazak potyanul zhenshchinu za soboj. Celoval'nik razognal derushchihsya, vernulsya za stojku. Ne vidya kazaka i ego podrugi, pozhalel, tryahnul borodatoj golovoj, iknul, pokrestil rot: - Istcy-ne idut, a detinu s zhonkoj upustil. Detina s sablej... Krov' na rukah, vorovskie kaki-to lyudishki... ZHenshchina dvigalas' budto vo sne. Kazak sprosil: - Ty, zhonka, vedaesh' li put'? - Vedu kuda nado, golub'-goluboj. Oni proshli po shatkomu brevenchatomu mostu cherez Moskvu-reku, probralis' zakoulkami Streleckoj slobody (*4). ZHenshchina vela takimi mestami, gde lyudej ili ne bylo, ili redkij kto vstrechalsya im. Potom ona povela starym pozharishchem. CHerez doski s gvozdyami, cherez obgorelye brevna i maticy shagali, spuskayas' vniz do zemli i vnov' podymayas' na brevenchatyj zaval. - Ne veril tebe, chto put' znaesh'! - Oj, golub', da kak mne ego ne znat'? Istomilas' ya - skol' vremya vysidela v yame. Golosila: "Prosti, beloj svet..." - i ne upomnyu, chto golosila denno i noshchno... Oj, da otkudova ty syskalsya takoj? S neba, vidno?.. - S zemli!.. D'yak na torgu vychital, - glyanul ya, vedut naguyu... V starinnom tyne, obrosshem kustami obgoreloj kaliny i ivy, zhenshchina otyskala prohod. Sognuvshis', prolezaya, prodolzhala: - Ne domoj tebya vedu, golub', tam ulovyat, a zdes' ne vedayut... Tut moi koi veshchi horonyatsya, da zhivet dedko shaloj, skudnoj telom, yurodivoj... - Idu, vedi! Kazak zadel licom za plesen' tyna, rukavom zhupana obter hudoshchavoe, slegka ryaboe lico. ZHenshchina sprosila: - Nikak golovushku zashib? - Zamaralsya - gryaz' huzhe krovi... Za tynom shiroko razrossya veresk. V samoj gushche vereska stlalas' pochti po zemle urodlivaya dlinnaya hata. Na poroge, na krayu vhoda vniz, sidel polugolyj starik gorbun. Na gryaznom tele gorbuna, obmotannom zheleznymi cepyami, visel na gorbatoj grudi zheleznyj krest. Gorbun ne podvinulsya, ne shevel'nulsya, no skazal zapavshim vglub' golosom: - Irin'ica? S togo sveta prishla, molotchogo privela. A ne prikazhut li vam boyary v obrat idti? On rastopyril kostlyavye nogi, meshal prohodu. - Oj, ne derzhat nozhen'ki! Dvin'sya, dedko! Gorbatyj starik podobral nogi. Kazak s zhenshchinoj voshli v podzemel'e, v temnote natykalis' na sunduki-ukladki, no zhenshchina skoro nasharila nizen'kuyu dverku, v kotoruyu prishlos' vpolzti oboim. Na glubine eshche treh stupenej vniz za dverkoj byla teplaya gornica. ZHenshchina vydula ogon' v zharatke nebol'shoj izrazcovoj pechki, osobogo lezhanochnogo uklada. Kazak stoyal ne sgibayas', i hotya rosta on byl vyshe srednego, do potolka gorenki eshche bylo daleko. Ot voskovoj svechi zhenshchina zazhgla lampadku, druguyu i tret'yu, perekrestilas', skazala gostyu: - Da chto ty stoish', golub'-goluboj? Sadis'! Vyzvolil menya ot muki-muchenskoj! A volya budet lech' - lozhis': tam krovat', perina, podushki - raskin'sya, syudy nikto ne pridet... Sbrosila ego zhupan na lavku i kuda-to ushla golaya. Ustal kazak, a v gornice bylo tiho, kak v mogile. Skinuv zipun, sablyu i pistolet, stolknuv s nog tyazhelye sapogi pryamo na pol, on zadremal na perine, poverh odeyala. ZHenshchina, tiho stupaya po polu tuflyami, obshitymi kunicej, vernulas' - pribrannaya, v sinem, iz kamki [kamka - shelk s bumagoj], sarafane, v shelkovoj dushegree. Gustye volosy ee smyaty i vdavleny v setchatyj volosnik, ubrannyj zhemchugom. Ona podoshla k krovati, tiho-tiho prisela na kraj i prosheptala, chtob ne razbudit' gostya: - Spi, golub'-goluboj, vek tebya pomnit' zachnu... Pushche otca-materi ty k moemu serdcu prilip... Kazak otkryl glaza. - Ahti ya, bespokojnaya! Samu drema s nog valit, a tyanet k tebe, golub', prijti glyanut'... - Lyazh'! - Kaby dopustil lech' - lyagu i prigolublyu, vot tol'ko lampadki zaduyu da obraza zaveshu. - Zakin' boga! Ne zaveshaj, s ognem veselo zhit'. - Oj, tak-to boyazno, greh! - Greh? Malo li grehov na svete? Ne gasi, lyazh'! - Oj ty, grehov gnezdo! Pusti-ko... Dozvolish' obnyat', pocelovat' ino ne dozvolish'? A ya i mylas', da vse eshche zemlej pahnu. - Perejdet! - Vse, golub', perejdet, a vot smertka... - ZHmis' krepko i molchi! - Uzho ya sarafan broshu! - Dushegreyu, sarafan - vse. Celuj! Ot lishnej dumy bez uma net proku! - Rodnoj! Golub'-goluboj! - |h, Irin'ica! Ty novoj razbojnoj strug... Ne popustu ya shel za toboj. - Rodnoj, daj ty hot' vetoshkoj zaveshat' boga! Slashche mne budet... - Molchi, zhonka! 3 Prosnulsya kazak ot yarkogo sveta svechej. Za stolom pod obrazami sidel golyj do poyasa yurodivyj. ZHenshchina ischezla. Kazak skazal yurodu: - Ty chego v krasnyj ugol sel? Nalivaya vodki v bol'shoj mednyj kubok, yurodivyj otvetil: - Sizhu na meste... V bol'shoj ugol sazhayut popov da durakov, a menya syzmala takovym imenem klichut. - Nu, in sidi, i ya vstayu! A gde Irin'ica? - ZHonka v banyu poshla, da vot nikak lezet... ZHenshchina vernulas' rumyanaya, pyshnaya i potnaya, na nej byl nadet otorochennyj lis'im mehom shelkovyj zelenyj kortel'-raspashnica, pod kortelem goluboj sarafan, rubaha shelkovaya rozovaya, rukava s nakapkami - vyshivkoj iz zhemchuga. - Prospalsya, golub'-goluboj, moj ty golub'!.. - Ulechu skoro! - Gost' vstal, pod gruznym telom zatreshchala dubovaya krovat'. - Materoj! Molodoj, a vish', kak gruzish', - ne urodili menya vekom takim gruznym, - provorchal starik. - YA vot vina prinesla da medu vishnevogo! A uletish', golub'-goluboj, imechko skazhi, za kogo budu kresty klast', kogo vo sne zvat'? - Zovut-taki menya Stepanom, rodu ya - izdaleche... - Oden'sya-ko, Stepanushka! CH'ya eto krov' na tebe? Smoj ee s ruchenek da okropi, golub', lichiko vodoj studenoj... A ya na torgu byla... Vse provedala, kak nashih strel'cov, chto u moej yamy stoyali, istcy ishchut: vsyu-to Moskvu pereryli, da ne doznalis'... ZHon streleckih da detej na spros v Zemskoj prikaz povolokli. - Bojsya, zhonka! Tebya priznayut - hudo budet... - Oj ty, golub'! ZHonku na Moskve priznat' trud bol'shoj - narumyanilas' ya, razodelas' kupchihoj, brovi podvela, nishchie mne poklony gnut, zhonku iskat' ne stanut... Budto te sobaki v yame s®eli, i menya by zagryzli, da strel'cy, spasibo, ugonyali psov: "Pushchaj, govorili, pomuchitsya". - Hudo, vish', na dobro navelo... - provorchal yurodivyj. - I sluh, golub', takoj idet: zhonku sobaki rastashchili, a nachal'nik streleckij - vor, ushel sam da strel'cov uvel. Po nachal'niku, rodnen'kij, ves' sysk idet... - ZHenshchina govorila naraspev. - V dolgom li obmane budut! V dolgom - ladno, v korotkom - togda pasis'... Nu, da sablya tochena, elman' u nej po ruke; kto nos sunet - budet znat' Sten'ku... - Oj, da chto ya-to? Vody zabyla! - ZHenshchina ushla, vernulas', shumya mednym tazom. V pravoj ruke u nej byl kuvshin serebryanyj, pleskalas' voda. - Umojsya, golub'-goluboj! - |h, budem gulyat', plyasat' da pesni igrat'! Ladno li, Irin'ica? - Ladno, moj golub', ladno! - Vot i krov' umyl - propadaj ty, Moskva boyarskaya! - Uzh istinno propadaj! Narod-ot, golub', zlobitsya na rodovityh, koi blizhni caryu, na Borisa Ivanovicha da na dumnova d'yaka CHistova, na Pleshcheeva (*5), sud'yu korystnogo: mnogo narodu zadarma v tyur'me pomoril. Pleshcheev-to caryu srodni, a sol' vsyu nynche zagreb pod sebya - cenu nabil takuyu, chto prostomu lyudu hosh' bez soli zhivi... - Slyhal ya eto. U tebya, Irin'ica, net li nenarokom tatarskoj odezhiny? - Est', golub'-goluboj. S muzhem-to moim - neladom ego pomyanut'! - odezhinoj raznoj v ryadah torgovali... Uzho ya poishchu v sundukah, da pomnyu, golub', chto est' ona, poganaya odezhina, i shapka, i chedygi myagkie s uzorom. - Ty zhonka tolkovaya! - Narod-to davno by navalilsya na svoih suprotivnikov, tol'ko nemchinov pugaetsya, - nemchin na zel'e-pushki voster, a uzh, koneshno, nemchin ne za narod! - Nishto i nemchin! Nalivaj-ka, zhonka!.. Rus' nado kolyhnut', vot togda i nemchin v shchel' zalezet... Pili, celovalis', snova pili. Gost' podnyal vysoko golovu kurchavuyu. Glaza ego stali glubokimi i po-osobomu zorkimi. - A ezhli menya palachi, istcy da psy raznye boyarskie iskat' zachnut, togda, Irin'ica, ne poboish'sya dat' mne sugrevu u sebya? - Molchi, golub'-goluboj! Ukroyu, a syshchut - i na dybu za tebya pojdu. - P'em-molchim, zhonka! - Storgovalis' - v sani uklalis', - skazal yurodivyj. - Hmel'nym starika zabyli teshit'? - Pomnim, dedo, pomnim! V bol'shoj mednyj kubok yurodivogo kazak nalil medu. - Vot ono, to, chto nadot': i sladko i s nog valit! - Ty by, dedko, rubahu nakinul! - |h, Iriha, pod rubahoj moej svyatosti ne vidno, a ya eshche plyasat' pojdu. Ty, parenek, kogda o zhonku namozolish' guby, a sheya zabolit ot zhenskih ruk, pogovori so mnoj, - Ladno! - Gost' pridvinulsya k yurodivomu. - Dal'nej li budesh'? - S Dona... U nas hleba ne pashut, rybu lovyat, zverya b'yut i yasyr' [plennika] berut, torguyut lyud'mi da na Volgu iz Panshina (*6) gulyat' ezdyat... tem zhivut! - A ty, gost'-parenek, kogda v otamanah budesh', ne davaj cheloveka prodavat'... - Poshto, dedko? - Samogo prodadut... A klady iskat' lyubish'? - Nashel, vyryl, - vot, vish', klad, - kazak pohlopal zhenshchinu po shirokoj spine. - |tot klad poet v lad, a v lad ne vojdet, moroz po kozhe pojdet - ona u menya s norovom... Ty kaznu ezhli zolotnuyu, zhemchuzhnuyu al'bo serebryanuyu pohoshchesh', to skazhu ya tebe o travah cvetnyh, sirech' podosel'nomu - o krinah cherlenyh i belyh... - Lyubopytstvuyu, dedo, skazhi! - Tak vot chuj: est' skakun-trava, rastet na nadgrobnyh mestah, rostom vysoka, cvet golub, kol'cami; ves'ma dlya klada gozha. Zavernut' siyu travu v tryapicu, ona sama raskrutitsya i skochit, a vertet' ee nado na pole: kuda trava skochit, tam ogon' vozgoritsya, tut i klad roj... - Moj klad, dedo, von na lavke lezhit, - v chudesa ya ne veryu, sablej dobudu zhemchug, zoloto i zhonku. - Ali tebe ne skazyvat' dal'she? - Net, ty govori - chuyu. - Nu, tak chuj! Est' trava hmel' polevoj, rastet pri bolotah, na ej shishki zheltye, tol'ko cvet otlichen ot hmelevogo, chto v hmel'nike... Ezhli istolkesh' v poroshok semya teh shishek da v vine li, v pive izop'esh', - skol' ni pej, p'yan ne budesh'... - Upomnit', dedo, potrebno cvet tot, - lyublyu pit' hmel'noe. - Pomni, gostyushko udaloj, ot mnogoj toj semeni ispitoj chelovek v ostatke byvaet ne hmelen, no zelo buen i smel: v ogon', vodu i na nozh idet... - Upomnit' nado tot cvet: "rastet pri bolotah, na nem shishki zheltye"... ZHenshchina, vypivaya chashu medu i oprokidyvaya ee pustuyu sebe na golovu, skazala: - Inoj raz na ulice ili v cerkvi dedko takoe zagovorit, chto strashno: togo glyadi, istcy privyazhutsya i povolokut... - Menya volokli da spushchali, chtut za skudnogo umom... CHuj eshche: est' trava, zovomaya voronec, cvetet na bugrah, na brusnichnikah v gustyh lesah, melka, zelo tonka i vidom chista. Lapochki na nej i igly zelenye, stvol sukovatyj, kolencami; na toe travine yagodki zelenye, kogda i chernye byvayut... Pit' ee otvarom tomu, kto kroviyu porchen, ezhe u kogo glisty, zmei, zhaby i inye gady... Vse iz nutra utroby von izgonit. A mozhe, krashe budet tebe o planidah skazat'? - Vse, chto znaesh', dedo, govori! - Bylo vremya, shestikryl'nuyu knigu ya chel, zhidovina Shari (*7) i inyh mudryh recheniya i pis'mena ih eretichnye, chisla ischislyal po maurskomu schisleniyu i po zvezdam, koi opisany, gadal, a vychital ya v tyh knigah, chto zemlya nasha, koyu chtut patriarhi i inye otcy pravoslaviya, yako dolon' chelovekov, gladkoj, - krugla, chto nebo budto by ne sedmi, ne shti, ne pyat' i ne dvu-tri ne byvaet, chto nebo sie edino, i zemlya nasha krugla, a nebo shar zemli nashej ob®yalo, sprava, sleva, vnizu i vverhu, chto yakoby zemlya nasha vertitsya... No motri, sie govoryu tol'ko tebe, ibo ty mne, kak i Irin'ice, po dushe pal... inym boyus'. V srube sozhgut moe hudoe teleso drevnee, da ognyu ego predat' - ne izoshlo tomu vremya... - Eretichnyj, umolkni! - kriknula zhenshchina i zastuchala chashej po stolu, iz chashi polilsya med... - Bujna ty, Irin'ica, vo hmelyu, zelo bujna, - umolkayu... - A ya govoryu: skazyvaj, ded! To, chto popy pretyat govorit', nado govorit', i, mozhet, bol'shaya pravda v teh zhidovinnyh knigah est'!.. Znat' vse hochu... Hochu vse ikony chudotvornye oglyadet' i povernut' inoj storonoj - k tomu ya idu, i popov nepravednyh, kak i boyar, v zlobe derzhu. - Znat' vse nado, gostyushko! - YUrodivyj byl p'yan, no, stranno, vo hmelyu obostryalsya ego mozg, i govoril on bez zapinki. On stuchal kostlyavym kulakom v gorb, tryaslas' ego zhidkaya sedaya boroda, zveneli verigi na toshchem, korostovatom tele, a na gorbe prygal zheleznyj krest. - Nado znat' - i vot za sie na koster gotov idti, - znat' vse myslyu!.. I, mozhet, kak ukazano v ereticheskih pis'menah, zemlya nasha stanet v vekah beloj i hladnoj, yako luna, a luna - tozhe shar krutyashchijsya, i shar sej ledyanoj... I zvezdy est', gostyushko, velichiny neobozrimoj, i kazhdaya zvezda - shar, i vse... vse ono vertitsya, smenyaya svet t'moj i t'mu svetom, i vetry i buri... - Gorbun! Okun' stoletnij! On moj golub'-goluboj. Stepa, ty ved' moj? - Tvoj, Irin'ica, - s toboj ya tvoj! - Snesi menya na postelyu. - Sidi! - Snesi, govoryu! Ili sorvu s sebya plat'e, nagaya pobegu po Moskve i budu krichat': "YA ta, kotoruyu on vzyal ot chervej mogil'nyh, ya ta, i on tot, kogo ya lyublyu bol'she sveta-solnyshka!.." Stepa, snesi... - Ne vyazhis', Irin'ica! Ded govorit, ya hochu znat'... - Ona pomeha i bujna. Spolni, ne otstanet... Kazak vstal, podnyal zhenshchinu, razomlevshuyu ot vodki i meda, snes, polozhil na krovat'. ZHenshchina celovala ego i kusalas'. - Lyazh' - pob'yu! - Bej! Lyublyu... bej, a pob'esh' - szadi pobegu, bitoj lyubimym eshche slashche lyubit'. - Usni - pridu skoro! Ushel, a zhenshchina primolkla i, vidimo, spala. I stranno: kogda gost' proshelsya po gorenke, u nego stalo ot hmelya mutit'sya v golove, yasnye glaza nalilis' krov'yu, a bol'shaya ruka legla na rukoyat' tyazheloj sabli. Pered nim krivlyalsya malen'kij sedoj gorbun, na nem pozvyakivalo zhelezo. Kazak zabyl, chto eshche tak nedavno slushal gorbuna, kotoryj sidel i govoril emu neslyhannoe; on topnul tyazhelym sapogom i povelitel'no kriknul: - Plyashi, satana! YUrodivyj zavertelsya po gornice, gorb ego, podbrasyvaya krest, hodil hodunom, motalas' sedaya boroda, kakim-to rzhavym golosom starik napeval: ZHili-byli dva bratana, Poltora hudyh kaftana, Golova na plahe, Krov' na rubahe. Myaso s plech Stali sech'! Oj, shchipcy da kleshchi, Volosa da kozha, - Neugozha v krovi Pokosilas' rozha! Zri-ka, zhily tashchat. CHuesh'? - kosti treshchat. I tiho-tiho prodolzhal: Dve sulicy Tri saf'yannyh rukavicy. D'yak da prikaznoj, Persten' almaznoj... CHet udarov palacha - B'yut splecha! Srub-to v myase chelovech'em, Tulovo s uvech'em... Kosti, kosti, - Voron letit v gosti. Krov'yu polityj voz, Pod pyatami navoz, Idut v krov', kak v vodu, - CHest' siya ot boyar narodu! Amin'... - D'yavol! Hudo plyashesh'!.. - Gost' bylo sbrosil sablyu na skam'yu, vydernul ee iz nozhen, i tyazhelye sapogi s podkovami liho zastuchali po gornice, On svistel, pripevaya: Gej, Nastas'ya, |j, Nastas'ya, Otvoryaj-ka vorota! Raspahni i so kryl'ca Prinimaj-ka molodca! U tebya l', moya Nastas'ya, U tebya li pir goroj, U tebya li pir goroj, Voevoda pod goroj. Do polunochnoj pory, Gej, tochite topory!.. Voevodu primem v gosti, Voron'yu ostavim kosti. Aj, Nastas'ya! Gej, Nastas'ya!.. Vtorya svistu kazaka, sablya posvistyvala, opisyvaya krugi. Starik ispugalsya bleska sabli i razbojnyh posvistov, zalez pod stol. Kazak, sdelav krug po gornice, priplyasyvaya, vernulsya k stolu. Neozhidanno tyazhelaya ruka s sablej opustilas' na stol. Dubovyj stol, razrublennyj vdol', zashatalsya i kryaknul, doska raspalas' ot udara - sablya gluboko vrubilas' v prochnyj dubovyj stoleshnik. Ot treska, stuka i zvona posudy, bryznuvshej iskrami so stola, prosnulas' p'yanaya zhenshchina, pripodnyalas' na posteli, sprosila: - Dedko, gde zvonyat?.. Ispugannyj yurodivyj, privykshij k shutkam, ne mog ne poshutit', otvetil: - U Spasa, Irin'ica! Po polu valyalis' ogarki sal'nyh svechej i dymili; koleblyas', svetili tol'ko lampadki u obrazov. Pritopnuv nogoj, kazak s razmahu votknul sablyu v stenu; sablya, sverkaya, zakachalas'. Sam on sel na skam'yu, ter lob i eroshil kudri. Starik vypolz iz-pod stola, sobiral ogarki svechej, bituyu posudu, yandovy i chashi. Sdvinuv razrublennuyu dosku, rasstavil posudu; zaglyanul v kuvshin s medom, ustoyavshij i celyj: - Ono eshche est', chem kruzhit' golovu i serdce besit'... - i robko skazal gostyu: - YA, gostyushko, takie pesni ne mochen igrat'... Gost' sidel, svesiv golovu, rval s sebya odezhdu, brosal na pol. Starik ostorozhno, kak k hishchnomu zveryu, podpolz, stashchil s gostya tyazhelye sapogi, prigovarivaya: - Vodki, vish', na radostyah glupaya zhonka dobyla s zel'em tabashnym... B'et ta vodka v cheloveke pamyat'. Kazak vstal tyazhelyj, glaza potuhli, a rot na molodom lice krivilsya, i zuby skripeli. Starik bystro ischez s dorogi. Kazak proshel i ruhnul na krovat'. YUrodivyj prislushalsya. Kazak, prikazyvaya komu-to vo sne, Gromko zasvistal: - Pala molon'ya, grom progryanul... Starik nasharil dver' iz gornicy, no skoro vernulsya, i ego valenye tuponosye ulyadi [poluvalenki s razrezom speredi i so shnurkami] proshamkali v prezhnij ugol; on sel dopivat' ucelevshij med. - |h, molodec-molodoj, grozen! Da ne tot zhiv, kto po zhelezu hodit, a tot, vish' ty, zhiv, kto zhelezo nosit... Iz vekov tak. 4 Sumerechno i rano. Pered Kremlem v ryadah idet torg. Stoyat voza so vsyakimi tovarami. Ploshchadnoj d'yak s dvumya strel'cami hodit mezhdu vozov v dlinnopoloj kotyge [dlinnopolyj kaftan], rasshitoj shnurami; na golove barhatnyj klobuk, otorochennyj poloskoj lisicy. D'yak sobiraet tamgu [sbor s tovarov] na carya, na cerkvi i chast' pobora s vozov - na monastyri. Zvenyat den'gi. Vperedi ryadov, blizhe k Kremlyu, palach - v chernoj plisovoj bezrukavke, v krasnoj rubahe, rukava rubahi zasucheny, - prigotovilsya sech' knutom vora. Prestupnik, v sinih krasheninnyh portkah, bez rubahi, stoit prignuvshis', drozhit... V rannej prohlade ot toshchego tela, vspotevshego ot strahu, idet par. Na vpaloj grudi na shnurke drozhit mednyj krest. - Razdajs', lyud! - krichit palach, borodatyj paren', kotorogo eshche nedavno videli prikazchikom v myasnyh ryadah. On netoroplivo sdvinul na zatylok valenuyu shlyapu, zazhal v krepkih rukah, pochernevshih ot krovi, knut i peredvinul krepkuyu nizhnyuyu chelyust': zashevelilas' okladistaya boroda. Vorot rubahi u palacha rasstegnut, vidneetsya na shirokoj volosatoj grudi shnurok kresta. - Ty, golec i tat', spusti iz sebya lishnij duh! Prestupnik pyzhitsya, ot natugi bagroveet lico, a tolpa gogochet: - Sipit, hudo! - A nu, poprobuj, ino zhidkim pustish'! - Ne s chego nynche. - Derzhis'! Palach shevelit knut, rasputyvaya dvizheniem ruki na konce knuta kist' iz volov'ih zhil. - Timm! Timm! Timm! - zvenyat v vozduhe litavry. Narod rasstupaetsya, inye snimayut shapki: - Boyarin! - Carya s dobrym dnem chestvovat'! - |j, narod, - dorogu! CHerez ploshchad' proezzhaet boyarin, chernaya boroda s prosed'yu. Boyarin b'et rukoyatkoj knuta v litavry, priveshennye k sedlu, lico mrachnoe, na lice gustye chernye brovi, iz-pod nih glyadyat kruglye yastrebinye glaza; on v goluboj barhatnoj feryazi, ot sumraka cvet feryazi mutno-seryj, na golove klobuk, otorochennyj sobolem. Boyarina po bokam i szadi provozhayut holopy. Ogon' fakelov kolebletsya v rukah chelyadi, mutno otsvechivaya v dragocennyh kamnyah feryazi boyarina i na zhemchugah, zapletennyh v grive konya: - Voevoda-a! - To hto? - Knyaz' YUrij Oleksievich! (*8) - En Dolgorukov - tot? - Tot, chto narodu ne lyubit... - S dorogi, lyudishki! Svishchet knut... Posle desyati udarov prestupnik shataetsya. Krov' gusto smochila opushku portkov. - Stoya ne osilish', lyazh'! - spokojnym golosom, popravlyaya rukava raspustivshejsya rubahi, govorit palach. Prestupnik ohrip ot krika; on pokorno lozhitsya, oslabel i tol'ko shevelit gubami. Borodatyj d'yak s gusinym perom za uhom, obrosshim volosami, kak sherst'yu, s chernil'nicej na kushake, schitaya udary, podal golos: - Polno-o! Podveli telegu. Pomoshchnik palacha v chernoj rubahe, peretyanutoj syromyatnym remnem, podnyal bitogo, vzvalil na telegu. Prestupnik morgaet slezlivymi glazami i chavkaet rtom: - Pi-i-it'... Palach delaet shag, ne glyadya grozno krichit na tolpu: - Razdajs'! - i shchipcami otkusyvaet prestupniku pravoe uho. Tot, ne chuvstvuya boli, shepchet vnyatno: - Pi-i-it'!.. D'yak mashet muzhiku v peredke telegi, govorit bitomu: - Ne voruj! Levoe uho poteryaesh'... - Poglyadeli by, kreshchenye, chto uvolok-to paren'? Kuricu-u... - Da, sudy... tiranyat narod! 5 Nedaleko ot bitogo mesta derutsya dve baby. U nih v rukah bylo po karavayu hleba. Teper' hleb zatoptan v pesok, a baby, sorvav s golovy platki, taskayutsya za volosy, shatayas', tychutsya v tolpu. Tolpa naus'kivaet: - Belobrysaya, ty za podol ee, za podol! - Kazhi narodu ee podselennuyu! - CHernaya zhonka, vali ee, duj kolenkoj-to v pup! V pup, chertovka, da kolenkoj, - e-eh! - A ne, robyata! Rusaya zab'et. Strast' lyublyu u zhonok zady - myakot'... - Lakomyj, vidat', snohach? - Zady u zhonok... ya znal odnu... - Begi! - Ploshchadnoj d'yak! - Ne kusit! CHego bezhat'? D'yak so strel'cami podhodit ne toropyas'. Baby lezhat, lezha, derzhat odna druguyu za volosy, plyuyutsya i yazyki vysovyvayut. - |j, spustis', koshki! Baby ne spuskayutsya. D'yak govorit strel'cam: - Berite-ka na s®ezzhuyu! Baby vskakivayut, podbirayut volosy, odergivayut sarafany. Odna, toshchaya, s zheltym licom, klanyaetsya: - Gospodine, daj molyt'? - Nu! - Da kak zhe, gospodine, ona moemu muzhu peredom, vse peredom ugobzhaet - bez uma muzhik stal! Drugaya tozhe klanyaetsya: - Gospodine d'yache, ona zhena emu postylaya, na vseh lzhet, a u samoj zhaby v bryuhe kvachut i kul'kayut. CHuyat' ee strashno, bolotnoj tinoj smorodit, ikota u ej zavsegda... - Ah ty svoloch', pereskochi tvoyu utrobu! Da ya tebya... - Vot, gospodine d'yache, vish', kaka ona privyazuchaya! - Robyata, razvedite ih dale vrozno da v zad kolenom, - govorit strel'cam d'yak i idet v tolpu, gromko vypuskaya iz sebya gazy. - Bud' zdorov, d'yache! - slyshitsya golos. D'yak otvechaet strogo, chuvstvuya nasmeshku: - Podi, postov ne blyudete? A ya blyudu, - s red'ki eto u menya po bryuhu hodit. On oboshel ryady vozov i, ne vidya togo, s kogo mozhno vzyat' tamgu, ischez. Tolpa shatayushchihsya prazdno pribyvaet. V tolpe poyavilsya tatarin. Na hudoshchavom ryabom lice goryat zorkie glaza; tatarin - v sinej ermolke, v seroj chalme, v zheltom barhatnom zipune, v zelenyh chedygah s zagnutymi noskami, s meshkom v ruke. - Kupim soli, urus? Kupim sol'! - I tryaset meshkom. Narod lezet k tatarinu, pokupaya, divitsya, chto deshevo: - Da gde ty dobyl, poganyj, sol'? Tatarin zapuskaet v meshok bol'shie ruki, prigorshnyami merit sol', a beret za funt grosh... - U nas na Kazan' net boyar, net Morozov, net Pleshcheev, na Kazan' sol' tri prigorshni - grosh... A byl na Kazan' knyaz', tatarskij knyaz', sol' dorozhil - narod ne daval, rubili emu bashka, sol' deshev stal!.. - Pravoslavnye, ino tatarin pravdu skazyvaet! - Kaby Pleshcheevu zavernut' golovu, to sol' byla by... - Morozovu... - Morozovu zaedino! K tatarinu protolkalis' skvoz' tolpu dva cheloveka v dlinnyh sukmanah, v chernyh, pohozhih na skuf'yu, shapkah: - Pojdem-ka, poganyj, s nami! Tatarin na vsyu ploshchad' kriknul: - Gej, lyudi moskovskie! Za dobro i pravdu k vam menya istcy berut. - Poshto? Gde istcy? - Bej psov boyarskih! - Goni! Lu-u-pi satanu-u! Odin iz istcov bystro vydernul iz-pod poly sukmana tulumbas [rod bubna s vognutoj vnutr' chashechkoj, obtyanutoj puzyrem], no tatarin ne dal emu udarit' spoloh. Pistoletom, spryatannym v dlinnom sborchatom rukave, stuknul po golove istca, - chernaya shapka vdavilas' v cherep, istec upal. Drugoj pobezhal, prizyvaya strel'cov, no ego shvatili tut zhe i, svaliv, zabili do smerti sapogami Sinyaya tyubetejka i povyazka svalilis' s chernyh kudrej tatarina... Narod tesnilsya na ploshchad'. Lovili i izbivali istcov - istcy ischezli. Kto-to zakrichal: - Poganyj ty, svoj li, vse edino - vedi na boyar! Smuglyj, v chernyh kudryah, v tatarskoj odezhde kryaknul na vsyu ploshchad': - Narod! Gozh li ya v atamany? - Gozh! Gozh! - Pojdem, - vedi-i! - Vedi! Budet im nas grabit'! - Imat' Morozova-a! - Molotchij, vedi-i!.. - K tyur'me-e! Kolodnikov spustim. - Boyar solit' - idem! 6 Po Moskve vo vseh bol'shih cerkvah b'yut spoloshnye kolokola. Voet mednyj zvon, budto tysyachi mednyh glotok. - Zashevelilis' popy-y, na Frolovoj bashne (*9) zvon! - Nebojs'! Strel'cy s nami-i, pushchaj frolyat... - Morozov usohutilsya - sbezhal! V Kremle treshchit prochnoe reznoe kryl'co boyarina Morozova. Seroj lavoj lezet tolpa s toporami, s kol'em, s palkami. Krepko zapertuyu dver' vydavili plechami. V tolpe izredka mel'kayut lica holopov Morozova. V raspisnoj, sumrachnoj prihozhej s oknami iz cvetnoj slyudy vstretil groznuyu tolpu sedoj dvoreckij v sinem dolomane [kaftane], s protazanom [osobennogo ustrojstva topor na dlinnoj rukoyatke] v rukah. - Kuda, chernyad'? Smerdy, chego nado? - i razmahival neuklyuzhim oruzhiem. Protazan zadeval za steny, ploho vorochalsya v staryh rukah. Starik otchayanno zakrichal: - Boyarynya! Matushka! Pasis' bedy... - Bros' matushku, poj batyushku! K stariku podskochil krepkogo vida remeslennik v serom fartuke, udaril po drevku protazana korotkim toporom, i oruzhie, sluzhashchee dlya paradov, vypalo u dvoreckogo iz ruk. - Pe-es! Starik stoyal u dverej v gornicy, rastopyriv ruki, meshal prohodu. Tot zhe chelovek shvatil starika poperek tela, vybezhal s nim na kryl'co i sbrosil vniz. Tolpa hlynula v gornicy! Ot tyazhelovesnogo topota drozhal pol, skripeli polovicy, razdalsya hryast dereva, stuk toporov. Vyrvali okna; reznye ramy treshchali pod nogami, slyuda rvalas', lipla k sapogam. - Uzoroch'e - tovaryshchi-i! Razbili kryshku larya, okovannogo serebrom, no tam okazalis' korteli, kiki, dushegrei. Pihali v karmany, royas' v lare, boyarskie volosniki, unizannye zhemchugom i lalami [yahontami]. - Vo gde nasha sol'! Vse iz larya vykidali na pol, hodili po atlasu, a zolotuyu parchu rvali na kuski. Kichnye ochel'ya bili o podokonniki, vykolachivaya venisy i biryuzu. - Soli, bra-a-tany! Natknulis' na sunduk s kaftanami, feryazyami, - stali pereodevat'sya: sbrasyvali sukmany i sermyagi, naryazhalis' naskoro, s treskom materii po shvam, v feryazi i kotygi. Sbrasyvali s nog lapti i ulyadi, obuvalis' v chedygi uzorchatogo saf'yana, a komu ne lezli na nogi boyarskie sapogi, shvyryali v okno: - Grishke yurodomu gozhi! Odevshis' v barhat, hodili v svoih valenyh shapkah i po golovam lish' imeli shodstvo s prezhnimi holopami i smerdami. Odni pereodelis', lezli k sunduku drugie: - Aj da paren'! Odel boyarinom. - Otaman, - v parchu ego obryadit'! - Tut emu koc s alamom, s kruzhevom! - Ne odezhet - chizhol! - |j ty! Kak tebya, otaman? - Odejsya! - A nu, net li tam turskogo kaftana? - |vo - beri-i! Na ishche kolpak s prorehoj, s zaponoj. - Puskaj budu ya, kak iz morya, s zipunom... Inye v tolpe ne pereobuvalis', hodili v svoih neuklyuzhih sapogah, - to byli ostorozhnye: - Ezheli bezhat' nado, tak odezhu kinut', a sapogi svoi... Heruvimy, pisannye po zolotu sredi krestov, spiralej, golubyh i krasnyh cvetov, nepodvizhno glyadeli na gostej, nebyvalyh ran'she v pokoyah carskogo svoyaka. - |j, drugi-i! Vinca ba! - Soskuchal za sol'yu hodit', ho-ho-ho, brazhnik... - Syshchem vino-o! - Glyan'te - pticha! - Dikovina - lopochet po-lyudski! - Na koj ee pup! Ne divo, kaby sokol! Inye obstupili kletku tyanutogo serebra, sovali v klyuv zelenomu popugayu zaskoruzlye pal'cy: - Dolbit, tryasoguzaya! - SHCHipit! - Bobku nashli, mladeni? SHibaj na dvor! Vybrosili kletku s pticej v okno. Korotko sgrudilis' pered tyazheloj dubovoj dver'yu s uzorami iz bronzy na filenkah, nazhali plechami - ne podaetsya: - Podaj topory! Stuk - i vyleteli dubovye filenki.