÷íèé
ïîõîðîí  íàøîãî ñëàâíîãî  ïèñüìåííèêà, ùî ñèìè äíßìè ïîìåð. ˜àíóþ÷è  çàñëóãè
éîãî íà ïîë³  âêðà¿íñüêîãî  ïèñüìåíñòâà,  à òàêîæ âèõîäß÷è 3 çàñàäè, ùî  íàì
ïîòð³áí³ òåïåð ì³æ ³íøèì ³ ìàí³ôåñòàö³¿, ßê³  á ñâ³ä÷èëè ïðî ³ñíóâàííß íàøå,
ïåðåä øèðøîþ ïóáë³÷í³ñòþ ïîêàçóâàëè, ùî  ìè æèâåìî,  óõâàëèëà  ãðîìàäà  íàøà
ïðèéíßòè óä³ë â òîìó ïîõîðîí³ äåïóòàö³ºþ é â³íêîì íà ìîãèëó ïîê³éíîãî. ‚³íîê
óæå çàìîâëåíî, ³ ãðîø³ íà íüîãî ïîìàëó çáèðàþòüñß, àëå...
     "—îãî ñå  â³í  õî÷å â³ä ìåíå? —è  íå ãðîøåé ÷àñîì?" ì³ðêóâàâ ñîá³ Œàêàð
Iâàíîâè÷ ³ ïåðåõîïèâ, âèéìàþ÷è êàëèòêó
     - ðîøó íå çàáóâàòè, ùî é ç ìåíå íàëåæèòüñß ÷àñòêà íà â³íîê...
     - ‘ïàñèá³, - îá³çâàâñß äîêòîð, õîâàþ÷è æîâòèé ïàï³ðåöü. - ‚ëàñòèâî, òóò
ð³÷ íå  â ãðîøàõ, à â äåïóòàö³¿,  - êàçàâ  â³í äàë³.  - Œè óõâàëèëè  âèáðàòè
òðüîõ: äâîõ ìîëîäøèõ ³  îäíîãî  ñòàðøîãî.  ƒðîìàäà íàøà,  ÷îëîì äàþ÷è  ïåðåä
âàøèì  ïàòð³îòèçìîì  ³  çàñëóãàìè,  ïðèïîðó÷èëà  ìåí³  ïðîõàòè  âàñ  ïî¿õàòè
äåïóòàòîì íà ïîõîðîí ³ çàâåçòè â³íîê, ùî ß é ÷èíþ òåïåð ç ïðèºìí³ñòþ.
     Œàêàð Iâàíîâè÷ çðàçó íàëßêàâñß.
     Œîæå, ñå íåáåçíå÷íî3  €ëå  òàê³  ïî÷åñí³ çàïðîñèíè ïðèºìíî  ïîëîñêîòàëè
éîãî  ïèõó.  ’àê! å ïîìèëèëàñß ãðîìàäà, íàçèâàþ÷è éîãî ïàòð³îòîì... ‚³í òàê
ëþáèòü “êðà¿íó é òîé  äîáðèé óêðà¿íñüêèé ëþä! ³äíà, á³äíà ‚êðà¿íà,  ÷îãî  á
â³í íå çðîáèâ äëß íå¿!..
     Œàêàð  Iâàíîâè÷ ö³ëêîì ðîçêèñ. ‚³í äßêóâàâ çà ÷åñòü, çàïåâíßâ ó ñâîéîìó
ïàòð³îòèçì³,  ðîçâîäèâñß íàä  áðàêîì  ³íòåë³ãåíö³¿  âêðà¿íñüêî¿  é,  óðåøò³,
îá³ößâ,  óìîâèâøèñü äî  ñâîº¿ ðîë³  ç ãðîìàäßíàìè,  âè¿õàòè  çàâòðà  â ì³ñòî
‹óöüêå ðàí³øí³ì ïîòßãîì.
     - € õòî ¿äå ç ìîëîäèõ? - çóïèíèâ â³í âèõîäß÷îãî äîêòîðà.
     - ‘åìåí èëèï÷óê ç €íäð³ºì ƒàâðèëåíêîì.
     "îãàíà êîìïàí³ß", - ïîäóìàâ Œàêàð Iâàíîâè÷, êðèâëß÷èñß.
     „îêòîð ïîïðîùàâñß  é âèéøîâ, îá³ößâøè çà äâ³  ãîäèíè ïðèñëàòè  â³íîê, à
Œàêàð Iâàíîâè÷ ëèøèâñß ó õàò³.
     à  íå  ñàì,  áî é •î âòèññß çà äîêòîðîì ³ ïðè÷à¿âñß â êóòî÷êó,  çâ³äêè
âèã³äí³øå ñòåæèòè çà êîæíèì ðóõîì ò³ëà é äóõó Œàêàðà Iâàíîâè÷à.
     Œàêàð Iâàíîâè÷ ïðîéøîâñß ïî õàò³, çàòèðàþ÷è ðóêè. ‚³í ðàäèé. ‚³í çàâæäè
áóâ ïåâíèì, ùî  çàñëóãè  éîãî, ßêî  ïàòð³îòà, íå çàãèíóòü  ìàðíî.  ‡îëîòî  -
ñêð³çü  çîëîòî. ‚³í  íàâ³òü íå äèâóºòüñß, ùî ç-ïîì³æ ÷èìàëîãî ãóðòó ãðîìàäßí
âèáðàíî éîãî äåïóòàòîì íà  ïîõîðîí. à ÷åñòü òàêó â³í ìàº ïðàâî... ’³ëüêè...
íàâ³ùî  ò³ äâîº  ìîëîäøèõ?  ‚îíè  ßê³ñü...  íåïåâí³...  €äæå  ìîæíà  á  áóëî
çàïðîõàòè êîãîñü ç³  ñòàðøèõ - ïðàâäà, íå òàêèõ ñëàâíèõ  ïàòð³îò³â, ßê Œàêàð
Iâàíîâè÷, áî íå âñ³ æ çàçíàëè â'ßçíèö³, âèäàâàëè òâîðè ßáîêëß÷êè, çáèðàëèñß
ïèñàòè íàóêîâó ðîçâ³äêó, - àëå âñå æ ëþäåé ïåâíèõ, ïîâàæíèõ, ç ñòàíîâèùåì...
€  òî...  ‘åìåí  èëèï÷óê... €íäð³é  ƒàâðèëåíêî...  —åêàéòå! Ÿêèé  ñå €íäð³é
ƒàâðèëåíêî? —è íå  òîé,  ÷àñîì,  ùî íåäàâíî áóâ ï³ä äîãëßäîì? Ÿê  æå ñå â³í,
Œàêàð Iâàíîâè÷, óðßäîâåöü,  ëþäèíà îô³ö³àëüíî ëîßëüíà, ïðèëþäíî  âèñòóïèòü ç
íèì  ó òàê³é ñïðàâ³,  ùî  âæå ñàìà ç  ñåáå  òðîõè... ßê áè ñå ñêàçàòè... íó,
òðîõè íåáåçïå÷íà?  ³,  ñå áîã  çíà ùî òàêå! ‘å... ñå...  ïðîñòî  íåìîæëèâå!
’åïåð  òàêèé  ÷àñ,  òàê³ óìîâè,  ùî  ßê  ïëþíóòè -  ï³äïàñòè  ï³ä  êàòåãîð³þ
óêðà¿íîô³ë³â, ñåïàðàòèñò³â, ïîë³òè÷íî íåáåçïå÷íèõ et cet. (et cet. - ³ ò. ä.
(ñêîðî÷. â³ä ëàò. et  cetera). - åä.) € íàùî ñå? ’à é,  ì³æ íàìè êàæó÷è, äî
÷îãî íàì òåïåð ò³ ìàí³ôåñòàö³¿, äî ÷îãî òàêèé áó÷íèé  ïîõîðîí, ç â³íêàìè,  ç
ïðîìîâàìè, ç êîìåä³ßìè? “ìåðëà ëþäèíà  - ïîõîâàòè  ¿¿  òèõåíüêî,  ç³éòèñü ïî
òîìó â  ãóðòî÷îê,  çãàäàòè íåá³æ÷èêà,  ïîì'ßíóòè ñëüîçîþ ("ï'ßíîþ" -  øåïíóâ
âíóòð³øí³é  ãîëîñ  Œàêàðîâ³  Iâàíîâè÷ó,  àëå â³í  íå çâåðíóâ  íà  ñå óâàãè),
ïîñóìóâàòè, ùî á³äí³é “êðà¿í³ íàø³é ùåðáàòà  äîëß  çàáèðàº êðàùèõ ñèí³â, - ³
ðîç³éòèñß òèõåíüêî ïî õàòàõ, íå òðåìòß÷è çà âëàñíó øêóðó...
     Œàêàð Iâàíîâè÷ çàäóìàâñß. åïîòð³áíî, ö³ëêîì íåïîòð³áíî, ïîêâàïèâñß â³í
ç îá³ößíêîþ ¿õàòè  íà òîé ïîõîðîí. ™î òî â íüîãî - äâ³ ãîëîâè íà ïëå÷àõ, ùîá
îòàê  ðèçèêóâàòè, àáî ñëàâà  çàõèñòèòü éîãî  â³ä "âñåâèäß÷îãî îêà"?  Šðàùå á
áóëî  â³äìîâèòèñü,  êðàùå  á íå ¿õàòè.  I ßê ìîæíà áóòè òàêèì  íåîáåðåæíèì?!
–³ëèé â³ê ìàòè íà ìåò³ îáåðåæí³ñòü ³ òàê âêëåïàòèñß! €ò!
     - ™î ìåí³ ÷èíèòè,  ùî ðîáèòè? €äæå ß çãîäèâñß, îá³ößâ! -  á³ãàº ïî õàò³
çáóðåíèé Œàêàð  Iâàíîâè÷. -  ’åïåð  ßêîñü  í³ßêîâî íàçàä ë³çòè... € ¿õàòè íå
ìîæó...  I  íå  ïî¿äó,  í³çàùî   íå  ïî¿äó...  €ëå  ùî   ìåí³   çðîáèòè,  ßê
âèêðóòèòèñß?.. îæå!..
     Œàêàð Iâàíîâè÷ á³ãàº ïî õàò³, ßê íàâ³æåíèé, à •î íå ìîæå äàë³ âèòðèìàòè
â ñâîìó êóòêó. ‰îãî ðîçáèðà òàêèé ñì³õ, ùî àæ êîëüêè ï³ä ãðóäüìè ñïèðàþòü.
     -  •à-õà-õà! - ðåãî÷åòüñß ñòàðèé, óçßâøèñü ó áîêè. - •à-õà-õà! —è áà÷èâ
õòî  êóìåäí³øó  ô³ãóðó?  Žöå  "ô³ë",  òàê  "ô³ë",  ÷èñòî¿,  ìîâëßâ,  âîäè!..
•à-õà-õà!..
     ³ëà áîðîäà •î òðóñèòüñß  â³ä ðåãîòó, àæ õîëîäíèé â³òåð ³äå â³ä  íå¿, à
íàø  ïàòð³îò  ò³ïàºòüñß,  ìàâ ó ïðîïàñíèö³, óßâëßþ÷è  áóéíîþ  ôàíòàç³ºþ  âñ³
íàñë³äêè ñâîº¿ íåîáà÷íî¿  îá³ößíêè. ’óò ³ êîìïðîìåòàö³ß, ³  âòðàòà ïîñàäè, ³
äîïèòè, ³ òàêå ñòðàõ³òòß, ùî é ìàëèì ä³òßì íå ñíèòüñß,
     - å ïî¿äó! - ð³øàº â³í âðåøò³. - å ïî¿äó!
     - àðèí!  - óñêàêóº ñëóæåáêà.  - ’àì ïðèíåñåíî ç êðàìíèö³ òàêèé â³íîê ç
ñð³áëà, ùî àæ ñßº íà ñîíö³...
     - „óðíà! - ãðèìàº íà íå¿ ðîçäðàòîâàíèé Œàêàð Iâàíîâè÷ ³ ñ³äàº çà ñò³ë.
     - ™î éîãî çðîáèòü? - ì³ðêóº â³í. - àïèøó õ³áà, ùî íåñïîä³âàíî çàñëàá ³
÷åðåç  òå íå  ìîæó ¿õàòè... „îâåäåòüñß  äåíü çî äâà íå  âèõîäèòè íà  âóëèöþ,
ïîñèä³òè â õàò³, òà ùî æ ðîáèòè! “ñå æ êðàùå, í³æ êîìïðîìåòàö³ß...
     I Œàêàð  Iâàíîâè÷ ãëàäåíüêèìè ôðàçàìè (çâè÷àéíî, ìîñêîâñüêèìè)  âèëèâàº
íà  ïàïåð³  æàëü,  ùî  íåñïîä³âàíà  ñëàá³ñòü çìóøóº  éîãî  çðåêòèñü âåëèêîãî
îáîâ'ßçêó,  áà é ÷åñò³  â ðîë³ äåïóòàòà  âèßâèòè  ñâ³é  íåâò³øíèé ñìóòîê íàä
ñâ³æîþ ìîãèëîþ âêðà¿íñüêîãî ïèñüìåííèêà, ³ ÷åðåç òå  â³äñèëàâ â³íîê ó íàä³¿,
ùî â³í ä³ñòàíåòüñß íå â ã³ðø³ ðóêè...
     Žäíî ìîæíà äîäàòè: Œàêàð Iâàíîâè÷ íå çáðåõàâ: â³í ñïðàâä³ çàñëàá... â³ä
ñòðàõó.

        V

     •î  âñòóïàº â  çäîðîâåçíó  êàì'ßíèöþ,  ë³çå, ïîêðåêòóþ÷è,  ïî  ñòóïàíö³
âèñîêî,  àæ  "ï³ä  íåáî",  ³ âòèñêàºòüñß â  ìàëåíüêó  ê³ìíàòó, â íàéòåìí³øèé
çàêóòîê.  ‚ ê³ìíàò³ - ßê â óëèêó: ãó÷íèé ãîì³í ìîëîäèõ ãîëîñ³â áðèíèòü óñ³ìà
òîíàìè  ðàäîñò³ ¿¿  ñìóòêó.  ’î çà  ñòîëîì, ïðè ñâ³òë³  ëàìïè,  ç³áðàëàñß  â
ãóðòî÷îê  ìîëîä³æ,  ùîá,  í³ì ðîç³éòèñü  ð³çíèìè  øëßõàìè,  âîñòàííº,  ìîæå,
ïîä³ëèòèñß âðàæåííßìè ïåðåæèòîãî òà íàä³ßìè íà áóäó÷èíó.
     à÷èòü •î  ïåðåä  ñîáîþ  ëþäåé,  ïîâíèõ ñèëè, åíåðã³¿, â³ðè, çëó÷åíèõ ç
ñîáîþ òåïëèìè, ñëèâå áðàòåðñüêèìè â³äíîñèíàìè.  ¯ íå  äèâî: âñ³ âîíè ãð³ëèñß
á³ëß îäíîãî âîãíèùà, êîæåí áðàâ çâ³äòè ñâ³òëî é òåïëî.  Žãíèùå òå - ëþáîâ äî
ñâîº¿  êðà¿íè, äî ñâîãî íàðîäó; ñâ³òëî - òî ³äåß,  ùî  äàëà çì³ñò  æèòòþ, òî
ñâ³äîì³ñòü ñâî¿õ îáîâ'ßçê³â; òåïëî â³ðà â ïåðåâàãó  äîáðà íàä  çëîì,  ïðàâäè
íàä êðèâäîþ, ñâ³òëà íàä òåìðßâîþ...
     -  ðàòèêè  ìî¿!  - çä³éìàº ð³÷ îäèí. - îçõîäèìîñü ìè ð³çíèìè øëßõàìè,
ðîçëó÷àºìîñü,  íàâ³êè  çëó÷åí³  îäíîþ   ³äåºþ...  ³äåºþ  íàö³éíî-êóëüòóðíîãî
â³äðîäæåííß  íàøî¿  êðà¿íè....  åðåä   íàìè  æèòòß,  ïåðåä  íàìè  ðîáîòà...
îç³éä³ìîñü  ìè  ïðîì³ííßìè  ñîíöß,  ïîíåñ³ìî  ñâ³òëî   ó  òåìí³  çàêóòêè...
îçïëèâ³ìîñü  ãëèáîêèìè ð³÷êàìè,  çðîñ³ìî ð³äíó çåìëþ,  ³ "ßê  ä³âî÷³ â³íêè,
çàçåëåí³þòü íàø³ íèâè..." å ëßêàéìîñü  âåëèêîñò³ ïðàö³, íå æàõàéìîñü âàæêî¿
äîðîãè! ‚ ³äå¿ íàø³é, â íàø³é ïðàö³, â íàø³é ñì³ëèâîñò³ -  ñèëà íàøà. 'þ çà
ñì³ëèâ³ñòü!
     - ‡à ñì³ëèâ³ñòü! - ëóíàþòü ãîëîñè, âòîðóþ÷è áðßçêîòó ÷àðîê.
     - •å-õå-õå!  çà  ñì³ëèâ³ñòü!..  -  ãëóçëèâî  øåïîòèòü  •î.  îç³éäåìîñü
ïðîì³ííßìè...  ðîç³ëëºìîñü ð³÷êàìè... •å-õå-õå! Žé, ßê  óñòàíóòü  òóìàíè, ßê
çàêóòàþòü ïðîì³ííß òå, ßê ïîòèñíóòü ìîðîçè  òà ñêóþòü ð³÷êè - ïîáà÷èìî, êóäè
ä³íåòüñß âàøà  ñì³ëèâ³ñòü! •å-õå!.. €  ïðî ä³äà •î é  çàáóëè? å ïàì'ßòàºòå,
ßêó ÷óäîä³éíó ñèëó ìàâ  éîãî  áîðîäà? ƒå? € ñüîãî  íå õî÷åòå?.. - I •î òðßñå
áîðîäîþ, ñïîâíßþ÷è õàòó õîëîäíèì â³òðîì.
     €ëå ìîëîä³æ ³ç óñì³øêîþ ñëóõà ñòàðîãî. ‹ßêàé, ä³äó!
     - àì ñêàæóòü, ùî äóìêè íàø³  íå íîâ³, - îáçèâàºòüñß äðóãèé, -  ³ ðàí³ø
íå îäíî ÷èñòå ñåðöå çàãð³âàëîñß òàêèìè æ ³äåßìè...  ’à òèì-òî é  áà, ùî òîä³
ò³ëüêè ³äåß  íàáèðàº âàðòîñò³,  êîëè  ïîðîñòàº ò³ëîì, ïåðåâîäèòüñß â  æèòòß,
åðåâàãó  íàøó ß äîáà÷àþ íàéãîëîâí³øå â òîìó, ùî ìè ïîñòàâèëè ñîá³ çàâäàííßì
ïåðåâåñòè íàø³  ³äå¿ â æèòòß, ³ ïåâí³,  ùî  çðîáèìî âñå,  ùî â íàø³é  ñèë³ é
çìîç³... óäüìî ïåðåäóñ³ì  ñêð³çü  óêðà¿íößìè -  ÷è òî  â ñâî¿é  õàò³,  ÷è â
÷óæ³é, ÷è òî â  ñâîìó êðà¿, ÷è íà ÷óæèí³, •àé ìîâà íàøà íå  áóäå ìîâîþ, ßêîþ
çâåðòàþòüñß  ëèø  äî  ÷åëßä³...  •àé  âîíà áðèíèòü  ³ ðîçãîðòàºòüñß â  íàø³é
ðîäèí³, ó íàøèõ  çíîñèíàõ  òîâàðèñüêèõ, ãðîìàäñüêèõ, ó ë³òåðàòóð³ ñêð³çü, äå
íàì íå çàö³ïëåíî... å  ïîïóñêàéìî ñîá³ íàâ³òü  ó äð³áíè÷êàõ.  åñ³ìî ïðàïîð
ñïðàâè íàøî¿ â äóæèõ ðóêàõ, à áóäüìî êîíñåêâåíòíèìè, íå â³ää³ëßéìî ñëîâà â³ä
ä³ëà...  å  æàõàéìîñü, ùî  ä³ëî  òå  òàêå âåëèêå, òàêå  âàæêå...  îá³ì, ùî
ìîæåìî:  íà ßêó á äîðîãó  íå ñòóïèëè ìè - éä³ì  ñì³ëèâî, ïàì'ßòàþ÷è,  ùî âñ³
äîðîãè ïðîâàäßòü äî èìà... € ïîêè ùî íàì òðåáà ïðàö³, ïðàö³  é  ïðàö³... Ÿ,
ßê   âè   çíàºòå  âæå,  ìàþ÷è  øìàòî÷îê   âëàñíîãî   ãðóíòó,  ³äó   íà  ñåëî
ãîñïîäàðþâàòè...  ðèäèâëßþ÷èñü  áëèæ÷å äî  æèòòß ñåëà, ß ïåðåñâ³ä÷èâñß,  ùî
íàâ³òü îäíà ³íòåë³ãåíòíà ëþäèíà  ìîæå  áàãàòî òàì  çðîáèòè,  ñêîðî ïîòðàôèòü
çàáåçïå÷èòè ñîá³ ïîâàæàííß òà âïëèâ. €áè îõîòà, à çíàéäåòüñß çìîãà ïðèëîæèòè
ðóêè é äî îñâ³òè, ³ äî  ïîë³ïøåííß  åêîíîì³÷íîãî òà  ìîðàëüíîãî ñòàíó íàøîãî
ëþäó.
     - € ñèëà âîðîæà? € êðîòè, ùî ñòàíóòü ï³äðèâàòè òâ³é áóäèíîê?  € øèíêàð?
€ æìèêðóòè  âñßê³? -  àæ ï³äñêàêóº íà  ì³ñö³ •î, òðßñó÷è áîðîäîþ. -  —è æ òè
ãàäàºø, ùî òî æàðòè?
     -  ‡íàþ, - âåäå äàë³ áóäó÷èé õë³áîðîá, íà÷å â³äïîâ³äàâ íà çàïèòàííß •î,
- ùî  äîâåäåòüñß  ìåí³  ðàõóâàòèñß  ç  ÷èìàëèìè  òðóäíàö³ßìè, ñòð³òè  áàãàòî
ïåðåøêîä, àëå  òåæ  áàãàòî é â³ðè â ìåíå ó  ñâîþ ³äåþ,  áàãàòî ñèëè ìîëîäî¿,
áàãàòî  åíåðã³¿ âêëàäó ß â ñâîþ ïðàöþ! 'þ çà ïðàöþ íà ïîæèòîê êðà¿í³ íàø³é,
ïàíîâå!
     ‚èïèòî çà ïðàöþ.
     -  ðèéìàþ÷è ñåé òîñò,  -  îáçèâàºòüñß  òðåò³é, -  äîäàì  ê³ëüêà  ñë³â.
ðèãàäàéòå ñîá³, ïàíîâå, áàéêó ïðî ñåëßíèíà, ùî, âìèðàþ÷è, íà ïó÷êó ïðóòèê³â
ïîêàçàâ ñèíàì, ßêó  ñèëó  ìàº ºäí³ñòü.  Žòîæ, ºäíîñò³,  ßêà á  ðîáèëà íàñ ³ç
êâîëèõ íàâ³òü  îäèíèöü íåçëàìíîþ ñèëîþ,  ïîòðåáóºìî  é  ìè...  ‚àæêà  ïðàöß,
ïåðåøêîäè, ùî íåìèíó÷å ñòàíóòü  íàì  íà äîðîç³, óñßê³ ëèõ³ ïðèãîäè  çäîëàþòü
çëàìàòè õî÷ ßê³ ñèëè, õî÷ ßêó åíåðã³þ, ³  ãîðå ëþäèí³, ùî â òàêèõ îáñòàâèíàõ
ïî÷óºòüñß  ñàìîòíüîþ,  â³ä³ðâàíèì  ëèñòêîì... Žòîæ,  òðåáà íàì  öåìåíòó, ùîá
íàð³âí³ ç ³äåºþ çâ'ßçóâàâ íàñ äîêóïè,  à òàêèì öåìåíòîì óâàæàþ ß ùèð³, ÷èñòî
áðàòåðñüê³ â³äíîñèíè ì³æ íàìè, îáîï³ëüíó ïîì³÷, ïîðàäó...  Žïð³÷ äâîõ òîñò³â
- çà ñì³ëèâ³ñòü ³ çà ïðàöþ - ï'þ ùå é òðåò³é: çà ºäí³ñòü!
     - ‡à ºäí³ñòü! - òîðêíóëèñü óñ³ ÷àðêàìè.
     ‚ ìàëåíüê³é  ê³ìíàòö³ ÷èìäàë³ ñòàº ãó÷í³øå. ‚ àòìîñôåð³, ïîâí³é  ïàëêèõ
ðå÷åé, ñì³ëèâèõ ïîðèâàíü,  íàä³é, åíåðã³¿,  ïîâí³é áåçêðàéî¿ â³ðè  â ³äåþ òà
âëàñí³ ñèëè, çàãð³ò³é þíàöüêèì  çàïàëîì, ãàðíî ïî÷óâàºòüñß ìîëîä³æ.  àéäóæå
¿é,  ùî  •î ç óñå¿ ñèëè íàìàãàºòüñß íàëßêàòè ¿¿: òî  áîðîäîþ  ìàº, ç  â³òðîì
õîëîäíèì  äðèæàêè  ïîñèëàþ÷è,  òî  â³äõèëßº  çàñëîíó,  ïîêàçóþ÷è  ñïîêóñè  é
íåáåçïå÷íîñò³, ùî  ìð³þòü  íà æèòòºâîìó øëßõó... àéäóæå!..  àëêà ìîëîä³æ ó
æèâ³ î÷³ ñì³ºòüñß ñòàðîìó, êåïêóº ç éîãî çàõîä³â, çâå éîãî ïîðîõíîì.
     •î ìàº ïðè÷èíó ðàä³òè, áî õòî æ òî, ßê íå â³í, íàð³êàâ íà ïîëîõëèâ³ñòü,
ùî òðèìà éîãî íà ñâ³ò³, íå äàº ñïîê³éíî çëîæèòè ê³ñòîê ó äîìîâèíó? €ëå •î íå
ñüîãîäí³øí³é, â³í ñòàðèé,  ßê ñâ³ò, éîãî íå çâåäåø.  Žõ, áàãàòî áà÷èâ â³í íà
â³êó ñâîìó! à÷èâ â³í ³  òàêèõ,  ùî, ïîâí³  ìîëîäå÷î¿ â³äâàãè,  âèêëèêàëè íà
ãåðöü ïîòóãè çëà,  à  ßê ïðèéøëî  ùî äî ÷îãî -  ïåðø³  æ  ï'ßòàìè  íàêèâàëè.
‘òàâèòüñß, ßê ëåâ, à ãèíå, ßê ìóõà. à÷èâ •î òàêèõ, îõ, áà÷èâ, ³ òåïåð... íå
â³ðèòü. ðîñòî  íå  â³ðèòü,  ùîá  ñß  ïàëêà  ìîëîä³æ,  ñêîðî  ç³òêíåòüñß  ç³
ñïðàâæí³ì æèòòßì, âèòðèâàëà áîðîòüáó ç éîãî ÷óäîä³éíîþ ñèëîþ, íå ï³äõèëèëàñß
¿é, €äæå é  òàê³ Œàêàðè Iâàíîâè÷³ ìàëè ñâî¿ õâèëèíè çâàãè, à òåïåð ùî ç íèìè
ñòàëîñß? îæàëüñß, áîæå!..
     - ‘ëîâà, ôðàçè!... - øåïîòèòü •î. - ‘å àáèõòî çìîæå! € îò ä³ëîì äîâåñòè
â³äâàãó  -  é  òî  íå  íåðîçñóäëèâó  â³äâàãó,   à  òàêó,  ùîá  äàâàëà  çìîãó
ïîâñßê÷àñíî¿ ïðàö³, - ñå ß îçóì³þ! å ìîæó,  ïðàâäà, íàïåðåä ñêàçàòè, ùî âè
íåçäàòí³  íà  ñå, àëå íå ïîâ³ðþ, ïîêè æèòòß âàøå íå ïîêàæå âàøî¿ ïðàâäè... €
òîä³... Ž, òîä³ ñòðàõîâ³ •î ëåãøå ñòàíå, áî áëèæ÷å áóäå äî ìîãèëè...
     •î  ñëóõàº,  ßê ìîëîäèé  ë³êàð  ðîçãîðòàº  ïëàíè  ñâîº¿  ë³êàðñüêî¿  òà
ïðîñâ³òíüî¿ ä³ßëüíîñò³ íà ñåë³, äå  ìàº çàì³ð îñåëèòèñü. ‚³í âåäå áîðîòüáó ç
òåìíîòîþ, ç çàáîáîíàìè, ç âîðîãóâàííßì  ñåëßíèíà äî  ³íòåë³ãåíòà,  îðãàí³çóº
äåøåâó  ìåäè÷íó  ïîì³÷... —óº  •î,  ßê  ñ³ëüñüêèé  ó÷èòåëü îá³ößº õèòðîìóäðî
êåðóâàòè ïîì³æ ï³äâîäíèìè êàì³ííßìè ñó÷àñíèõ ïîðßäê³â, à òàêè äîïëèñòè, êóäè
òðåáà, òàêè äîñßãòè  ñâîº¿ ìåòè...  € îñü ïî÷èíàþ÷èé ïèñüìåííèê íàõâàëßºòüñß
ùèðî âçßòèñü çà ïðàöþ, çà ïîâàæí³ ñòóä³¿, ïðîñòàòè ñâî¿ ³äå¿ òà ïðàöþâàòè íå
òî â ñâßòî,  àëå é ó áóäåíü... I •î íå ìîæå éîãî í³ßê çëßêàòè àí³ öåíçóðíèìè
óìîâàìè, àí³ ôàòóìîì óêðà¿íñüêîãî ïèñüìåííèêà ïèñàòè gratis (gratis (ëàò.) -
áåçêîøòîâíî, çàäàðìà. - åä.) , àáî çà "á³ã äàñòü"...
     „îâãî ùå,  ìîâ  óëèê òîé, ãóäå ìàëåíüêà  ê³ìíàòà "ï³ä íåáîì", äîâãî  ùå
÷åêàº •î,  àæ  ïîêè  áðàòåðñüêèé  ïîö³ëóíîê  íà ïðîùàííß íå  çàê³í÷èòü ñüîãî
ïàì'ßòíîãî âå÷îðà.
     -  å  ïîëåãøàëî ìåí³  ç òîãî, ùî  ãëßíóëè  ìåí³  ñüîãîäí³ â  â³÷³,  íå
ïîëåãøàëî... -  øåïîòèòü  •î,  ïëåíòàþ÷èñü  çà îñòàíí³ì ç  ãîñòåé.  -  I  íå
ïîëåãøà, àæ ïåðåñâ³ä÷óñß, ùî íå ïîðîæí³ çãóêè  ëóíàëè òàì ó ê³ìíàòö³, ùî ÷àñ
³ æèòòß íå çëàìàþòü â³äâàãè âàøî¿... î÷åêàþ ùå... ïî÷åêàþ.

        x x x
     Œèíàº ê³ëüêà ë³ò.
     ‡ìîðäîâàíèé  â³÷íîþ áëóêàíèíîþ, çíóäæåíèé ïîëîõëèâ³ñòþ  âñüîãî æèâó÷îãî
òà  íåâäß÷íîþ  ðîëåþ ñòðàõó,  øêàíäèáàº ïî  êóðí³é  äîðîç³  •î, ï³äïèðàþ÷èñü
äîâãèì êîñòóðîì.
     -  ‘êó÷íî íà  ñâ³ò³, íóäíî íà  ñâ³ò³... ñêð³çü ïîâíî ñòðàõîïîëîõ³â... -
ìèìðèòü  ñòàðèé  ó  ðîçäðàòóâàíí³.  -  € òè âîëî÷èñü  ïî ñâ³òàõ,  íå  áà÷à÷è
ê³íöß-êðàþ ñâî¿é  ìàíäð³âö³... Žõ, âàæêî,  âàæêî, ñïî÷èòè á  óæå... - ç³òõàº
â³í äî ñïîêîþ.
     - € ùî ñå ìàíß÷èòü óë³âîðó÷? - çàö³êàâèâñß •î, ç-ï³ä ðóêè âäèâëßþ÷èñü ó
äàëå÷³íü, ùî ÷åðâîí³ëà âñß â  ïðîìåíßõ  çàõîäß÷îãî  ñîíöß. -  ‘åëîì  å ï³äó
òóäè; îñòîá³ñ³ëè ìåí³ îñåë³ ëþäñüê³... …,  í³, ñòðèâàéòå, çàéäó, áî òóò æèâå
õë³áîðîá-³íòåë³ãåíò, ùî  òî íàõâàëßâñß  çàïðîâàäèòè íà  ñåë³ íîâ³ ïîðßäêè...
îáà÷èìî...
     ‘îíöå  âæå  ñ³äàëî,  êîëè •î  âõîäèâ  ó ñåëî.  àñàìïåðåä, ßê  ïðèñòàëî
ïîðßäíîìó ïîäîðîæíüîìó, ïîäàâñü  â³í äî êîð÷ìè. €ëå ùî çà äèâî? Šîð÷ìó õòîñü
îáãîðîäèâ, ïðèáèâ  íîâó  òàáëè÷êó íàä äâåðèìà  òà  ïîâèãàíßâ çâ³äòè, ìàáóòü,
óñ³õ ï'ßíèöü, áî ßêîñü òàì òàê äèâíî  òèõî, ìîâ  ó öåðêâ³... •î  íàáëèçèâñß,
ãëßíóâ íà òàáëè÷êó é ïðî÷èòàâ: "˜êîëà". …-ãå-ãå! Žñü  âîíî ùî! åäàâíî  áóëà
êîð÷ìà, à òåïåð øêîëà. „å æ êîð÷ìà? •î îá³éøîâ  ñåëî, àëå  êîð÷ìè  íå  áóëî.
—óäàñ³ß, òà é ãîä³! € ùî òî ðîáèòü ïàí ä³äè÷, ö³êàâî ãëßíóòè? - ïîäàºòüñß •î
äî  ÷åïóðíîãî  äâîðà,   ùî  äèâèòüñß  íà   íüîãî  îñßßíèìè  â³êíàìè.  ‘òàðèé
ïðèñóâàºòüñß äî â³êíà,  çàçèðà âñåðåäèíó é áà÷èòü: ó õàò³, çà ñòîëîì, ñèäßòü
ãîñò³ - ó÷èòåëü òà ñåëßíè. “ñ³ âîíè âêóï³ ç ãîñïîäàðåì ùîñü ïèøóòü, ðàõóþòü,
ì³ðêóþòü. “  êóòêó äâîº ä³òåé ãðàþòüñß, äåêëàìóþ÷è  áàéêó  ƒë³áîâà "‚îâê  òà
ßãíß".
     -  ™î âîíè òàì  ðàõóþòü? -  øåïîòèòü  •î, ïðèñëóõàþ÷èñü. - …ãå! îñü ùî:
êàñó îùàäíó  çàëîæèëè. à÷  ¿õ?  € ñå çíàâ ùî? ƒîìîíßòü  ïðî ßêóñü çåìëþ, ùî
ãðîìàäà ìàº êóïèòè â ñóñ³äíüîãî ä³äè÷à. …ãå,  â³í òàêè îðå ïåðåë³ã ñâ³é, òîé
õë³áîðîá! ™î æ  äàë³, ùî ùå íîâîãî?..  •î, îäíàê, ìóñèòü â³ä³ðâàòè óâàãó â³ä
òîâàðèñòâà, áî â õàòó âñòóïàº  æ³íêà ãîñïîäàðß, çâåðòàþ÷èñü äî ä³òåé ÷èñòîþ,
íåëàìàíîþ ìîâîþ:
     - € éä³òü, ä³òî÷êè, ãðàòèñß â äðóãó õàòó, áî âè òóò çàâàæàºòå...
     ‡à ßêóñü ÷àñèíêó  ãîñïîäèíß çíîâ óâ³õîäèòü,  ïðîõàþ÷è  âñ³õ íà  âå÷åðþ.
‡äèâîâàíèé •î  áà÷èòü, ßê óñ³ ïîñïîëó  ñ³äàþòü  çà  ñò³ë, ³ êàæå äî ñåáå: "€
äèâè! ’óò íà÷å íåìà ïàíà é ìóæèêà, à ñàì³ ëþäè..."
     î  âå÷åð³ ãîñò³  ïðèìîùóþòüñß, äå  êîìó âèã³äí³øå, à  ãîñïîäàð  âèéìàº
êíèæêó, ³ ïî÷èíàºòüñß ëåêòóðà...
     ’óò óæå •î  íå âèòðèìóº. ‰îãî  îáõîïëþº  íåïåðåìîæíå  áàæàííß âèêëèêàòè
â³äâàæíîãî ãîñïîäàðß íà îñòàííþ áîðîòüáó ç ñîáîþ. •î çáèðàº âñþ ñâîþ ïîòóãó:
ïðîéìàþ÷èì  õîëîäîì  â³º áîðîäà  éîãî, ÷óäîä³éíà ñèëà, ìîâ õìàðè ò³, íàñóâàº
íàéñòðàøí³ø³ êàðòèíè ïåðåä î÷³ ëåêòîðà, à ëåêòîð íà÷å íå ïîì³÷àº ñüîãî. €ëå,
âðåøò³,  ïî÷óâøè  ïðè  ñóòí³ñòü  ñòðàõó,   â³í  â³äðèâàºòüñß   â³ä   êíèæêè,
îáåðòàºòüñß äî •î ³ äèâèòüñß éîìó â â³÷³ äîâãèì, çâàæëèâèì ïîãëßäîì...
     I âðàç •î ïîì³÷àº, ùî â³ä ïîãëßäó òîãî ä³þòüñß ç íèì íåçâè÷àéí³ ðå÷³: ç
áîðîäè âæå íå â³º ïðîéìàþ÷èé õîëîä,  âîíà  òðàòèòü ñâîþ ÷óäîä³éíó ñèëó, ò³ëî
éîãî  ìåíøàº,  ëåãøàº,  íåìîâ  ÷àñòèíà   ³³îãî  ïàðîþ  âçßëàñü  àáî  ïîðîõîì
ðîçñèïàëàñü; •î ÷óº, ùî íà  äóø³ â  íüîãî ñòàâ ëåãøå, â³äðàäí³øå,  ùî  á³ëüø
òàêèõ  ñì³ëèâèõ ïîãëßä³â - ³ ñê³í÷èòüñß éîãî äîâ³÷íà ìàíäð³âêà, ³ ñêëàäå â³í
íà ñïî÷èíîê ñâî¿ ñòàð³, íàòðóäæåí³ ê³ñòêè...
     •î  éäå  äàë³,  íå ÷óþ÷è âòîìè,  íåââàæàþ÷è  íà ãëóõó í³÷.  Žñü ³  íåáî
âñì³õíóëîñü  ïåðåä  ñâ³òàííßì, îñü  ³ ñîíå÷êî  çåìë³ âðîäëèâ³é íà  äîáðèäåíü
äàëî, à •î  ÷èì÷èêóº,  ïîñï³øàþ÷è äî ñåëà, äå  ìîëîäèé  ë³êàð,  â³ðíèé ñâî¿é
³äå¿, ìàâ ðîçãîðíóòè ñâîþ ë³êàðñüêó òà ïðîñâ³òíþ ïðàêòèêó. ‚ðåøò³ - ñåëî. •î
ï³ä³éøîâ  äî ñåëà, ³ ïåðøà õàòà, ßêà êèíóëàñü  éîìó  ó  â³÷³, áóëà  øïèòàëü,
ì³ñöå ñòðàæäàííß  ³ çàðàçîì áîðîòüáè ç òèì ñòðàæäàííßì.  •î ñòàâ íà  ïîðîç³,
çàçèðíóâ óñåðåäèíó.  ™î òàì? —è íåìà ë³êàðß? ³,  ºñòü: â³í  íà ñâîìó ì³ñö³,
á³ëß õîðèõ. ’³ëüêè  â³í íå ïîì³÷àº •î,  ùî âñ³ìà ñèëàìè íàìàãàºòüñß çâåðíóòè
íà ñåáå éîãî óâàãó; ë³êàðåâ³ ïðîñòî í³êîëè. ’óò íîâîãî õîðîãî ïðèâåçåíî, òàì
îïåðàö³ß, à òî òðåáà é ë³êè  ñàìîìó íàëàãîäèòè, ‘èëà ðîáîòè! „îâãî  ÷èãàº •î
íà õâèëèíó, êîëè ë³êàð áóäå â³ëüí³øèì, €æ îñü ³ äî÷åêàâñß. ‹³êàð ³äå äîäîìó,
îá³äàº,  à ïî îá³ä³ çàìèêàºòüñß â ñâî¿é õàòèí³, ùîá  í³õòî  íå  çàâàæàâ éîìó
ïèñàòè ïîïóëßðíèé âèêëàä ç ã³ã³ºíè äëß ñåëßí, çâè÷àéíî, ìîâîþ âêðà¿íñüêîþ...
Žñþ-òî  õâèëèíó  é óâàæàº  •î  çà  ñëóøíó  äëß  ñâîãî  äîñâ³äó.  ‚³í  ä³éìàº
òðóä³âíèêà  õîëîäîì, â³í ìàëþº ïåðåä íèì êàðòèíó íåäîñòàòê³â, óáîæåñòâà,  áî
ùî äàñòü ñ³ëüñüêà ïðàêòèêà? ‚³í ïîêàçóº éîìó âñ³ çàñîáè òåìíî¿ ñèëè, ùî âîþº
ç³ ñâ³òëîì òà  ÷åñíîþ ïðàöåþ, „àðìà! å æàõàºòüñß ë³êàð, à çâîäèòü íà •î î÷³
é ïðîíèçóº éîãî ßñíèì, ñì³ëèâèì ïîãëßäîì ÷åñíî¿ ëþäèíè...
     I çíîâó ÷óº •î, ùî  ñèëà  éîãî ñëàáøàº, ùî ñàì  â³í ìåíøàº, ³ ç âäß÷íèì
ñåðöåì, ïîâíèì ïîâàæàííß, íèçüêî âêëîíßºòüñß ë³êàðåâ³, øåïî÷ó÷è ñâîº:
     - ‘ïàñèá³...
     € â÷èòåëü?
     I ì÷èòüñß •î  äî äðóãîãî  ñåëà, ³ ìóñèòü  óêëîíèòèñü ó÷èòåëåâ³, áî  â³í
ñì³ëèâî  ïëèâå  ïîì³æ  êàì³ííßì  äî ìåòè, í³ íà õâèëèíó  íå çàáóâàþ÷è  ñâî¿õ
îá³ößíîê, ñâî¿õ îáîâ'ßçê³â.
     - …ãå-ãå! ïîòàëàíèëî ìåí³, - ðàä³º ñòàðèé. - à äîáðó ñòåæêó âñòóïèâ ß,
ï³äó é äàë³ ïî ¿é...
     I  îñü  ïåðåä íèì  ìàëåíüêà  õàòà, à â õàò³ ò³é, ç³ãíóâøèñü íàä ñòîëîì,
õóäèé, áë³äèé, çìàðí³ëèé,  ïðàöþº âêðà¿íñüêèé  ïèñüìåííèê, ³ ëèø âåëèêà äóøà
äèâèòüñß ç éîãî âåëèêèõ î÷åé.  ‹åäâå-ëåäâå ï³çíàº •î â  íüîìó þíàêà ç ïîâíèì
ðóì'ßíèì îáëè÷÷ßì, ùî ðâàâñß äî ñëîâà ïàì'ßòíîãî âå÷îðà. I íå äèâíèöß: æèòòß
éøëî,  à  áóëî â  æèòò³ òîìó  ³ êàéäàí³â, ³  ãîëîäó,  ³ õîëîäó, ³ âñüîãî, ùî
ìóñèòü çàçíàòè ñï³âàê íåâ³ëüíîãî íàðîäó.
     - ’ðè ÷èñíèö³ äî  ñìåðò³, - ð³øàº •î, äèâëß÷èñü  íà éîãî. -  îêèíü, áî
âìðåø1  - ëßêàº â³í ãîñïîäàðß  ñâ³òëè÷êè. -  à÷èø, ßêèé  õîëîä ³äå  ç  ìîº¿
áîðîäè, à áóâàþòü êðà¿, äå ùå õîëîäí³øå...
     -  îêèíóòè?  -  îáçèâàºòüñß òèõèé ãîëîñ ç-íàä ñòîëó. - ³,  íå ïîêèíó.
‚ìåðòè ß ìîæó, àëå ùî çðîáëþ, òå áóäå çðîáëåíî. •îëîäîì æå íå ëßêàé ìåíå, áî
ïîêè æåâð³º âîãîíü, ùî ìàþ â ñåðö³, ìåí³ áóäå òåïëî é äîáðå...
     I  •î ñòð³âàºòüñß î÷èìà ç  õóäîþ,  ì³çåðíîþ ëþäèíîþ ³  íå âèòðèìóº òîãî
ïîãëßäó, ïîâíîãî â³ðè, ïîâíîãî êîõàííß äî ñâîº¿ êðà¿íè...
     I ùå ðàç ñêëîíßºòüñß •î ïåðåä ñèëîþ, âèùîþ é ñèëüí³øîþ â³ä ñèëè ñòðàõó.
     ‚³ëüí³øå  ç³òõíóâ  ñòàðèé ñòðàõ, ³ ðàä³ñíî é ëåãêî çðîáèëîñü â íüîãî íà
ñåðö³. ‰îìó çàáàæàëîñß ñàìîòèíè, áî ïîëîõëèâ³ ëþäè, ùî ñòð³âàëèñü ïî äîðîç³,
ñòàëèñü éîìó  ãèäêèìè. —èìäóæ ïîêèíóâ •î  ëþäñüê³  îñåë³ é  ïîäàâñü  ãåí-ãåí
ïîëßìè àæ äî  ë³ñó. ’óò, íà çíàéîì³é ãàëßâ³, ñ³â â³í, çàãîðíóâñß ñèâîþ,  ìîâ
òóìàí òîé, áîðîäîþ òà é çàìèñëèâñß.
     ‘èäèòü •î ³ íå ïîì³÷àº,  ùî âñå æèâå â ë³ñ³ ï³ä âïëèâîì  ñòðàõó çàòà¿ëî
äóõ, ïåðåñòàëî  æèòè,  ùî  íàâêðóãè  éîãî  çàïàíóâàëà. ìåðòâà,  ïðèêðà òèøà.
òàøêè óùóõëè,  çâ³ðèíà ïðè÷à¿ëàñü, ìàë³ êîìàøêè çàâìåðëè â òðàâèö³. îñòèíè
áîßëèñü  íàâ³òü  òßãòè ñ³ê ³ç çåìë³,  ïèòè õîëîäíó  ðîñó,  âèïðàâèòè ç³áãàí³
ëèñòî÷êè, ðîçãîðíóòè çâèíåí³ êâ³òêè.  óñòîòëèâèé ïðîì³íü ñîíöß  çóïèíèâñü ó
çåëåí³é ãóùèí³ òà ëèø çäàëåêó ïðèäèâëßâñß  äî  ñèâî¿, ìîâ  òóìàí òîé, áîðîäè
•î, áîß÷èñü íàáëèçèòèñü äî íå¿. ’èõî  áóëî, ìåðòâî. €ëå •î íå ïîì³÷àâ ñüîãî:
â³í  ñèä³â, çàìèñëèâøèñü, ç ðàä³ñíîþ óñì³øêîþ íà óñòàõ,  ç  íàä³ºþ â  ñåðö³.
àä³ß òà ñßãàëà àæ ó  ò³ ÷àñè, êîëè ñì³ëèâ³ñòü â³çüìå  âåðõ íàä ñòðàõîì ³ •î
çëîæèòü íà ñïî÷èíîê ñâî¿ ñòàð³, íàáîë³ë³ ê³ñòêè."

                       1894