Leonid Smilyans'kij. Mihajlo Kocyubins'kij
------------------------------------------------------------------------
Original etogo teksta raspolozhen v "Setevoj biblioteke ukrainskoj literatury"
OCR: Evgenij Vasil'ev
Dlya ukrainskih liter ispol'zovany oboznacheniya:
ª, º - "e oborotnoe" bol'shoe i malen'koe (kody AAh,BAh)
¯, ¿ - "i s dvumya tochkami" bol'shoe i malen'koe (kody AFh,BFh)
I,i (ukr) = I,i (lat)
------------------------------------------------------------------------
I. SONCEPOKLONNIK
"Sonce! YA tobi vdyachnij. Ti siºsh u moyu
dushu zolotij zasiv - hto znaº, shcho vijde
z togo nasinnya? mozhe, vogni?"
M. Kocyubins'kij. "Intermezzo".
Nache pisnya v stepu - samotnij. I stepu krugom - bez beregiv... ZHita...
Pshenici... YAchmeni. Hiba de ozerce pricha¿losya v hlibah nache ostriv.
Poperedu na odin krok - ruhliva tin' vid brilya. Ta hiba shovaºshsya vid
n'ogo, soncya, pid solom'yanim selyans'kim brilem!.. Ta j pashcho?..
Bliz'ko - ni dushi. Bulo des' selo i potonulo za shovkovim vivsyanim
obriºm. Odnu mit' obvivaº viter duhom rannih grechok - cvitut' des' daleko,
v dolini. Potim - sumish chebrecyu, polinu, bur'yaniv... A nad golovoyu
dzvenit' i ne padaº zhajvoronok.
Vin raptom spinyaºt'sya. Navkrugi nikogo, ale zviklim vuhom vin chuº
vdalini shum, suºtu. I vidrazu pomichaº: za kil'ka goniv plivut' shchosili u
yachmenyah do n'ogo tri bili klubki. A-a... znajshli!.. S'ogodni, iduchi v
pole, vin ne guknuv ¿h, yak zavzhdi, ¿ os' voni sami znajshli jogo - tri
veliki puhnasti vivcharki. I os' uzhe voni bilya n'ogo, pripadayut', rozpaleni
i znemozheni vid speki, do obnizhka. Najbil'shij - Overko - kachaºt'sya po
travi, inshi dva zasmalyuyut' na sonci dovgi tonki yaziki.
Hvilinu vin divit'sya movchki na sobak. Potim rushaº dali obnizhkom,
zahovanij po grudi v kolossya. I jogo bili nevtomni suputniki raptom
zrivayut'sya, zabigayut' napered, mchat' znovu navperegin i porinayut' u hvilyah
zapashnogo priboyu.
Tak voni prodovzhuyut' svij shchodennij pol'ovij obhid.
Des' pro n'ogo zgaduº rodina, z dokorom hitayut' golovoyu druzi,
hvilyuºt'sya chiºs' chule serce, dumayuchi pro n'ogo, shukaº vipadku dlya intrigi
chernigivs'kij gubernator. A do vos'mogo dilovodstva departamentu polici¿
mchit' terminove donesennya nachal'nika guberns'kogo zhandarms'kogo
upravlinnya: "Sostoyashchij pod neglasnym nablyudeniem syn titulyarnogo sovetnika
Mihail Mihajlov Kocyubinskij sego 4 iyunya 1908 goda otbyl v neizvestnom
napravlenii".
"Otbyl v neizvestnom..." Ha-ha-ha...
Sonce shche visoko, i voni neskoro zakinchat' svo¿ shchodenni mandri bezmezhnim
poltavs'kim morem.
V kononivs'komu maºtku CHikalenka - nikogo z gospodariv. Sam vin u
Kiºvi, v spravah, rodina - za kordonom. Gostevi povna svoboda zalishatis'
na samoti.
Kocyubins'kij radij.
Cej rik urozhajnij na rizni prikrosti. Voni zlitalis' bez kincya-krayu,
shchob pozbavlyati jogo spokoyu, rivnovagi i ne dozvolyati sisti za robotu. Lyudi
tezh chimalo jomu nadokuchili. Voni zasluzhili na te, shchob jomu zamanulos' na
samoti vidpochiti vid ¿h pisen'...
V maºtku º ekonomka, shcho dosit' spravno, hoch i ne zovsim diºtichno, goduº
gostya, ta shche yakas' daleka stara rodichka CHikalenkova, shcho zastupaº
gospodariv. Vin ¿h majzhe ne zustrichaº i ne pochuvaº u tim potrebi. Sered
nizin, laniv i v velicheznomu starovinnomu parku, posadzhenomu shche rukami
kripakiv, stil'ki spokoyu i tishini, shcho Mihajlo Mihajlovich chasto spinyaºt'sya
zacharovanij i dovgimi hvilinami ne rushaº z miscya. A koli vvecheri,
vidgulyavshi z svo¿mi odchajdushnimi suputnikami visim godin sered laniv, vin
povertaºt'sya do maºtku, pochuvaº sebe majzhe yunakom. Viya vbiraº v sebe diki
zapahi poliv i projmaºt'sya sonyachnim nastroºm. Nihto jomu ne potriben; vin
rano vkladaºt'sya spati - odin u velicheznomu budinku sered parku - i
pidvodit'sya rano, lishe z-za obriyu vihoplyuºt'sya sonce. P'º moloko, z'¿daº
snidanok i kliche suputnikiv.
Voni pochinayut' svoyu shchodennu mandrivku sered laniv.
Za chasiv kripactva kononivs'ka sadiba nalezhala vidomomu panovi
Lukashevichu. Do n'ogo ne raz pri¿zdiv SHevchenko, shcho gostyuvav verst za
tridcyat' zvidsi v Rºpninih.
CHasto, zahodyachi do budinku, Kocyubins'kij z yakimos' osoblivim pochuttyam
shanobi dumav pro te, shcho, pevno, kriz' ci dveri prohodiv kolis' velikij
SHevchenko...
Pershi dni vin strazhdav vid utomi, yaku priviz syudi z soboyu.
Teper vistachalo vil'nih godin, ale brakuvalo snagi, shchob sisti za robotu
chi bodaj chitati knizhki, ¿h bulo tut nemalo. I til'ki nashvidku proglyadav
gazeti. A prote sili vidnovlyuvalis'
Nezabarom vin pisav svo¿m druzyam: "Tut, zhivuchi prirodoyu, navchayuchis' u
ne¿, ya j sam stayu spokijnishij i chistishij..." Do togo zh - vin buv peven -
tut nihto ne zdijsnyuº za nim glasnoyu chi neglasnogo "nadzoru".. Vin mozhe
pochuvati sebe vil'no!..
Koli CHikalenko povidomiv, shcho sam ne zmozhe cej chas zhiti v svoºmu maºtku,
Kocyubins'kij ohoche pogodivsya pri¿hati syudi v gostinu. Tut jomu nihto ne
zavazhatime. Bula j shche odna prichina, shcho primusila pri¿hati syudi -
nereal'nist' jogo namiriv vidpochiti na pivdni. Os' uzhe skil'ki rokiv vin
zbiraºt'sya za poradoyu likariv do pivdennogo morya remontuvati svoº davno
zlamane zdorov'ya. Daremni mri¿! Zaraz vin ne maº v kisheni j kil'koh
karbovanciv, shchob kupiti novi kaloshi: stari rozlizlis' i v nih nebezpechno
hoditi. Hochesh chi ne hochesh, a dovodit'sya zadovol'nyatisya j cim...
Odnogo razu - vin pisav lista do ne¿, svoº¿ chudesno¿ podrugi, shcho z neyu
listuvavsya potaj vid usih,- htos' nablizhavsya do n'ogo. V parku zatrishchali
kushchi, i cherez hvilinu bilya al'tanki stala postat'. Vona nagadala
Kocyubins'komu znajomi obrazi. Ce buv visokij selyanin u dranij sorochci j
korotkih polotnyanih shtanyah, kolis' davno farbovanih fioletovim chornilom.
- SHCHo vi hochete, druzhe?
- SHukayu pannochku...
Jogo bosi nogi privernuli uvagu Kocyubins'kogo. Voni buli v sincyah,
podryapani, brudni. Revmatichni puhlini robili stupni majzhe takimi zh
shirokimi, yakimi voni buli zavdovzhki. Na pravu p'yatu vin ne stupav: mabut',
prokolov u kushchah.
- Pannochki nemaº... Zaraz nemaº. Vona vi¿hala. Selyanin vinuvato
vsmihnuvsya. Vin bachiv, shcho nevidomij pan pishe, otzhe - ne slid jomu
zavazhati.
- Os'!.. - pokazav vin.
- A-a... rozumiyu...
Selyanin prinis rozkishnij buket pol'ovih kvitiv, shchob prodati pannochci.
Mihajlo Mihajlovich uzyav iz jogo zashkarublih, shozhih na kartoplini,
pal'civ kviti i raptom vidchuv sebe sered zapashnih pol'ovih vitriv. U
kisheni znajshov dribne sriblo. Poshkoduvav, shcho bil'she ne mav chogo dati.
Selyanin, dyakuyuchi i hitruvato vsmihayuchis', pishov.
- Zazhdit'...
Toj obernuvsya na misci i zhdav.
- Kudi pospishati... Rozpovidajte, yak zhivete... Selyanin znov hitruvato
usmihnuvsya. Mozhe, pan shchos' vipituº...
- Zahod'te, yak budete na seli, podivites'...
Vin skazav, yak jogo prozivali. Potim zanuriv ruku gliboko v kishenyu
vuz'kih shtaniv z sirovogo polotna, azh perehilivsya vbik, i distav shchipku
tertogo tyutyunu. Visipav pa dolonyu. Vibrav z n'ogo krihitki smittya i zatis
tyutyun u svo¿j velicheznij zhmeni. Tak i pishov z zatisnutoyu zhmeneyu, pasuchi po
storonah ochima - chi nemaº yakogo zanesenogo vitrom papircya na cigarku. V
pana na stoli - gazeti i papir, ale vin osterigsya prositi. Kvitiv vin
prinese shche: pevne, v pana º komu daruvati cyu durnicyu, narvanu, do rechi, na
pans'kih lanah.
A dali jogo ne stalo vidno. Til'ki trishchav chagarnik ponad rovom za
shtahetami parku. Potim oddalya rozitnuvsya jogo veselij svist. Vin
doskonalo, po-paruboc'komu, navit' z deyakimi fokusami, visvistuvav spivanu
v tuteshnih selah pisnyu "Ti, divchino-kalino..."
Mihajlo Mihajlovich zasmiyavsya sam do sebe. V n'ogo promajnula dumka:
voni obidva starci, ale kozhen zhebrachit' po-svoºmu...
Vin povernuvsya do al'tanki j dopisav lista "Meni zdaºt'sya, shcho ya ne
proshchavsya z toboyu, shcho bazhannya tvo¿h pestoshchiv, tvogo pocilunku shche ne
zgaslo". I dali vin pisav, shcho dopiru pridbav velicheznogo buketa dlya ne¿ i
v dumkah peredaº ci kviti ¿j. "Nehaj divitimus' na nih u sebe na stoli i
nehaj zahoplyuº meni viddih u grudyah pri samij zgadci pro tebe". I
pidpisavsya, yak u bagat'oh listah do ne¿, "Tvij komik". YAk ne hotilosya jomu
v tu hvilinu dumati pro shchos' inshe!..
Selyanina, shcho prinis kviti, vin ne zustrichav bil'she. Kviti davno ziv'yali
j posohli v al'tanci. Potim htos' ¿h vikinuv zvidti. Ale namir piti na
selo, zamist' shchodenno¿ podorozhi lanami, v n'ogo zalishivsya. Vin hotiv
bachiti c'ogo selyanina i rozmovlyati z nim. Taka nagoda vipala nezabarom,
hoch i v zanadto vazhkih obstavinah.
Odnogo razu sered laniv jogo rozshukav hlopec', shcho zavzhdi hodiv dlya vsih
na poshtu. Jogo nadislala ekonomka. "Pri¿hav yakijs' pan i chekaº na n'ogo.
Prosiv rozshukati gostya. Vin tezh spinivsya v maºtku.
Na oblichchi Mihajla Mihajlovicha nevdovolennya. Nihto jomu zaraz ne
potribnij. Vin bazhaº buti sam... Ale vin - til'ki gist'. Koli gukayut',
treba jti.
- Zaraz prijdu.
I taki ne vtrimavsya - shche z godinu blukav lanami i til'ki todi, koli
perekonavsya, shcho nastala obidnya pora, rushiv nazad.
Na n'ogo divivsya micno zbudovanij cholovik seredn'ogo rostu, z rozkishnoyu
borodoyu; oblichchya - z glibokimi yasnosirimi ochima i strimanoyu usmishkoyu.
Ce buv Grinchenko.
Tut zhe u vital'ni zvuchno j yakos' nedorechno smiyalasya stara gospodareva
rodichka, shcho chomus' chekala vid vizitu Grinchenka radisnogo syurprizu dlya
Mihajla Mihajlovicha.
Voni davno ne bachilisya.
- SHCHo - molites' tut na sonce? - spitav Grinchenko.
- Zvichajno.
Grinchenko vsmihavsya tak, yak til'ki vin umiv - z nahmurenimi brovami. Z
vlastivoyu jomu vpertistyu v maneri rozmovlyati, govoriv:
- Nu, meni zaraz ne do molitov. Virvavsya z Kiºva na yakih dva tizhni i -
na Poltavshchinu. Tut shcho ne selo, shcho ne hutir, to bezodnya roboti dlya
kozhnogo... Os' divit'sya...
Vin pokazav na svo¿ veliki chemodani.
- Tut povno...
- SHCHo zh tut - fol'klor, etnografiya?
- Tut,gonorovito vsmihnuvsya Grinchenko,- fol'klor, etnografiya,
antropologiya, kustarni majsterstva, filologiya, dialektologiya - vse zhittya
narodu tut... v mo¿h chemodanah...
Rozmovlyav vin zahopleno, yak pevna sebe lyudina. Bagato bulo v zhitti
takogo, na chomu shreshchuvali mechi ci dvoº shiroko vidomih v kra¿ni lyudej.
Kozhen z nih zasudzhuvav inshogo za poglyadi na rechi, na yaki kozhen divivsya
po-svoºmu, ¿hnim superechkam bulo prinajmni p'yatnadcyat' rokiv.
Pered obidom voni vijshli do parku. Zminili temu rozmovi, ves' chas
unikayuchi diskusi¿. Rozmovlyali pro dereva, kviti, na yakih obidva dobre
znalisya. Kocyubins'kij dobre znavsya na kvitnikarstvi. Grinchenko chudesno
znav narodnu terminologiyu po kvitnikarstvu.
Inodi taki prohoplyuvalos':
- SHCHo vi tut chitaºte?
Kocyubins'kij namagaºt'sya ne vsmihnutis', vidpovidayuchi.
- Oce prochitav stattyu Plehanova pro "Vorogiv"
Gor'kogo. Vi chasom ne chitali ¿¿? "Psihologiya rabochego dvizheniya".
Grinchenko zrobiv znevazhlivij poruh gubami.
- Podibnu literaturu ya znevazhayu. O!.. A cyu kvitochku vi znaºte, znaºte,
yak vona v narodi nazivaºt'sya?
- Ne mayu uyavlennya...
- Na Poltavshchini ¿¿ zvut'...- I Grinchenko podav nazvu kvitki. Nazva bula
soromic'ka.A na Volini vona maº nazvu taku...
Ale j na Volini cij kvitci tak samo ne poshchastilo...
- Bidna roslina,- zauvazhiv Kocyubins'kij i zanotuvav obidvi nazvi do
svoº¿ zapisno¿ knizhki.
- SHCHo zh,- i Grinchenko z hitroyu posmishkoyu pogladiv svoyu pishnu borodu,-
narod nash nepis'mennij... CHasto vin pripuskaºt'sya nedelikatnosti. Narod
treba vchiti, jomu potribna shkola ridnoyu movoyu...
- YA tezh vvazhayu.- i Kocyubins'kij zahovav u kishenyu zapisnu knizhku.
- Tut, pevne, bagato dichini,- promoviv Grinchenko.- Dopiru zovsim niz'ko
proletili kachki.
- Ce krizhni. Miscevist' tut niz'ka. Dichini sila.
- Cej povit ya malo znayu... Bachte, Mihaile Mihajlovichu, koli vi ne
zaperechuºte proti ridno¿ shkoli, to ne slid vam vistupati proti nashogo
proektu klopotannya pered Derzhavnoyu dumoyu... Ne zabuli? SHCHob Duma dozvolila
ukra¿ns'ku movu v shkolah... Zdaºt'sya, znovu proletili kachki, chi to pak...
krizhni...
Kocyubins'kij raptom spinivsya. CHorni ochi jogo vogko blishchali i vse
oblichchya porozhevilo.
- Borise Dmitrovichu, ya mozhu til'ki povtoriti vam shche raz, shcho pri
teperishn'omu skladi Derzhavno¿ dumi nema niyako¿ nadi¿ na zadovolennya
demokratichnih vimog ukra¿ns'kogo narodu. Hto povazhaº sebe, toj ne
zvertatimet'sya z bud'-yakimi prohannyami do podibno¿ instituci¿... Ce
prinizhuº nas i ne daº niyako¿ koristi narodovi.
Voni pishli dali.
- Davno meni kortit',- prodovzhuvav Grinchenko,- zibrati vsyu narodnu
terminologiyu z botaniki, poki cya zmoga ne vtrachena nazavzhdi, i vidati
takij narodnij slovnichok. Viz'mimo kvitki: v ¿h nazvi narod vklav i svoyu
poeziyu. Mertva latin', kinec' kincem, povinna bude postupitis' miscem
zhivij i prekrasnij narodnij terminologi¿.
- Pidtrimuyu, Borise Dmitrovichu. Potim mozhna bulo b vidati narodnij
slovnik z ptahivnictva...
- Tezh potribna j cikava rich,- vidguknuvsya toj, nahilivshis' nad
kriniceyu, shchob doloneyu zacherpnuti holodno¿ vodi.
Do obidu, hoch krim dvoh gostej prisutnya bula til'ki CHikalenkova
rodichka, z'yavilisya prihovani na vsyakij vipadok plyashki z himernimi
inozemnimi etiketkami. I stil buv bagatshij proti zvichajnogo.
Stara zhinka rozpituvala Grinchenka pro Ki¿v, v yakomu davno ne bula. Vin
metodichno, v nezminno povil'nomu tempi perezhovuvav i kovtav ¿zhu, potim
mirkuvav shche hvilinu-dvi i lishe po tomu vidpovidav, ¿v vin nebagato i
zovsim ne piv vina. SHCHe ne lyubiv, koli bilya n'ogo palili cigarki.
Kocyubins'kij ne raz protyagom obidu napovnyuvav svij kelishok.
Grinchenko pil'no, hoch i nepomitno dlya inshih, priglyadavsya do Mihajla
Mihajlovicha i trohi divuvavsya: toj mav nepoganij apetit, ohoche piv vino,
hoch i buv hvorij na serce i shlunok.
Grinchenkovi buli dobre vidomi chernigivs'ki podi¿. Vin znav, shcho
Kocyubins'komu dovelos' zaznati stil'ki prikrostej, yakih na jogo zdorov'ya
bulo dosit', shchob ne vstoyati proti handri, rozpachu i povno¿ bajduzhosti do
¿zhi. Vin dumav zustriti tut mizantropa, a naspravdi pobachiv inshe...
Kolis', rokiv sim tomu, v Kiºvi, v primishchenni Antonovicha, buduchi
pis'mennikom z molodoyu shche slavoyu, Kocyubins'kij zavzyato zasperechavsya z
uvinchanim uzhe populyarnistyu Grinchenkom. Sperechalisya dovgo, uperto pro
metodi roboti sered ukra¿ns'kogo narodu. Grinchenko ne zabuv pro ce. SHCHodali
z bil'shoyu trivogoyu priglyadavsya vin do svogo davn'ogo priyatelya. I zovsim ne
zdivuvavsya, a til'ki movchki, sam pro sebe, obrazivsya, koli htos' iz
priyateliv rozpoviv, yak Kocyubins'kij vislovivsya pro kritikiv i redaktoriv
"Novo¿ gromadi", cebto j pro n'ogo, Grinchenka. Ce bulo prikro. Adzhe vin
pripisav jogo kolegam z "Novo¿ gromadi", a znachit' i jomu, Grinchenkovi,
bezprosvitnyu tupist' i smorid gnillya. Pro ce vin namagavsya ne pam'yatati...
Ale ne minav nagodi ironizuvati bodaj z modnogo galstuka Kocyubins'kogo,
nazivayuchi jogo za ochi ukra¿ncem u ºvropejs'kij lichini.
Do maºtku CHikalenka Grinchenko za¿hav na yakijs' den' chi dva i skoro mav
dali prodovzhuvati svoyu podorozh. Niyaki vmovlyannya na n'ogo ne vplivali:
svo¿h namiriv vin nikoli ne minyav.
Uvecheri obidva hodili lanami za parkom. Pri¿zd Grinchenka vdersya
nespodivanim vitrom u spokijnu i tihu samotnist' Kocyubins'kogo. Ale
Mihajlo Mihajlovich teper uzhe ne bazhav unikati rozmovi na zlobodenni temi.
Vin sam rozpochav diskusiyu, prohopivshis' neoberezhno v rozmovi kil'koma
slovami pro te, shcho ne raz davav selyanam chitati Gor'kogo.
- Gor'kij spravlyaº na nih sil'ne i gliboke vrazhennya.
Grinchenko nahmurivsya.
- Ce pogano,- serdito zauvazhiv vin.
- Lyudi zahoplyuyut'sya pis'mennikom, ta shche velikim pis'mennikom, a vas,
Borise Dmitrovichu, ce oburyuº...
- Zvichajno. Dlya danogo vipadku ce zrozumilo, shanovnij mij dobrodiyu...
- A dlya mene - ni. Cebto, ya rozumiyu, ale ne mozhu z vami pogoditisya.
- Ni, yakraz vi, shanovnij mij dobrodiyu, ne rozumiºte... Ne rozumiºte, shcho
dlya rosijs'kogo narodu, mozhlivo, Gor'kij i korisnij. Vin vidpovidaº jogo
duhovi. A dlya ukra¿ns'kogo narodu, dlya nashogo selyanina-grechkosiya cej
pis'mennik nepotribnij i, koli hochete, shanovnij mij dobrodiyu, shkidlivij
navit'. Mozhlivo, rosijs'kij narod i privedut' do peremogi lyudi, podibni do
Pavla, ale na ukra¿ns'komu chornozemi, de vse bagatstvo v rodyuchij zemli, v
zapashnih, yak oci, lukah,- tut vazhko sobi uyaviti gor'kovs'kogo Pavla. Dlya
c'ogo treba spochatku vidirvati nash narod vid jogo pradidivs'ko¿ zemli.
Treba zabrati v n'ogo zemlyu...
- A hiba ¿¿ shche ne zabrano?..
- CHekajte... Dali - treba privesti nashogo odvichnogo rataya, shcho vikami
opoetizovuvav svij trud, na chugunku, do verstata, a c'ogo vin sam ne hoche,
vsuperech vashomu Andriºvi Voliku...
- Sprava skladnisha,- zaperechiv Kocyubins'kij.- Ale, yakshcho hochete...
- Ne tak, nepravil'no, shanovnij dobrodiyu, ne tudi vi divites'.
Nepotribnij nam Pavlo, i ukra¿ns'ku zhinku nemozhlivo uyaviti v obrazi
Nilivni. Vin, narod, i sam uporaºt'sya z vorogami, sam rozberet'sya, hto
jogo drug, a hto vorog. Golovne dlya n'ogo zemlya, i vid zemli nashomu
rataºvi - zhodnogo kroku... Zabranij vid zemli, zvedenij z ne¿, vin
zagine...
- Ale zh rosijs'ki robitniki ne zaginuli...
- Rosiyani!.. U nih ne ta zemlya, nevdyachna, nerodyucha. V nih ne virobivsya
vikami chornozemnij duh... Ukra¿nci zh, vidirvani vid svoº¿ nivi, zaginut'
yak naciya. Nevzhe nezrozumile i neperekonlivo?..
- Zvichajno, neperekonlivo. Vi, Borise Dmitrovichu, ne bazhaºte dlya
Ukra¿ni togo, chogo vzhe domoglisya vsi kul'turni, peredovi naci¿. Vi hochete,
shchob kolosal'ni bagatstva lezhali sobi nevikoristani v nadrah Ukra¿ni, shchob
volami vozili banatku i ukra¿nku do portiv CHornogo morya, bo chugunka
smerdit'?..
- Eh, vi, shanovnij dobrodiyu,- rozviv bezporadno rukami Grinchenko,- ta
mi ne proti chugunki, ta til'ki ne ¿j dano vesti nash narod do krashcho¿ doli.
M'yaka poetichna vdacha ukra¿ns'kogo rataya minyaºt'sya, yak til'ki do ruk jomu
potrapit' shahtars'kij obushok, i zmina cya - na zle. I navit' mova nasha v
ustah tako¿ lyudini vzhe ne ta... I lyudina staº na shlyah virno¿ zagibeli.
- V chomu vi ce bachite?
- V rozpusti cih lyudej, v demoralizaci¿... Nash hliborob sam znajde
shlyahi do svoº¿ doli. I ne sumnivajtesya - ce bude put' miloserdiya i lyubovi,
a ne nasil'stva.
Mihyajlo Mihajlovich zgadav rozpravu vihvostivs'kih kurkuliv z bidnotoyu.
Os' uzhe kil'ka rokiv tyagnet'sya cya sprava po cars'kih sudah, i niyak ne
znajdut' ponivecheni vihvostivs'ki zlidari u cars'kogo sudu svogo prava.
Kocyubins'komu hotilos' nagadati svoºmu oponentovi ci shche zovsim ne zabuti
epizodi, ale hiba cim mozhna bulo jogo perekonati?.. Kocyubins'kij ne bazhav
dovoditi diskusiyu do mozhlivo¿ svarki, rozumiyuchi, shcho Grinchenko odnakovo
nikoli ne viznaº hibnim svij shlyah. I shchob pokinchiti z cim i povernutisya do
rozpochato¿ temi, Mihajlo Mihajlovich promoviv:
- Gor'kij ocholyuº zaraz, prinajmni v literaturi, vse, shcho º krashchogo,
spravdi revolyucijnogo.
Grinchenko vraz spinivsya. Vin nahmurivsya, primruzhiv ochi i, znevazhlivo
roztyaguyuchi kozhne slovo, gostro, doshkul'nim tonom vimoviv:
- Dyakuyu... Krasno dyakuyu, dobrodiyu ukra¿ns'kij pis'menniku!.. Nasha naciya
neshchasna tomu, shcho v nij obdarovani spravzhnim talantom same taki lyudi, yak
vi... Vibachajte...
I vin rvuchko povernuvsya do budinku i nezabarom znik u parku, ne
oglyanuvshis' i razu.
Mihajlo Mihajlovich stoyav na misci, zdivovanij i vrazhenij. Vin
shamenuvsya, koli Grinchenko vzhe znik za derevami.
Prikro j obrazlivo bulo Kocyubins'komu. Vidchuv vin, nemov znovu
prokinulosya v n'omu jogo nevgamovne serce, z takimi trudnoshchami ¿ takoyu
dorogoyu cinoyu zaspokoºne do c'ogo. Serce, shcho zavzhdi trimalo jogo v svo¿h
nenavisnih putah. I pochuvav, shcho treba, i ne mig rushiti z miscya, shchob piti i
sklasti probachennya pered svo¿m oponentom, yakogo mig vvazhati tut za gostya.
Vin hvilyuvavsya i gnivavsya na sebe, shcho za dovgi roki vihovav u sobi
micnu zvichku buti zavzhdi delikatnim i lagidnim z lyud'mi. Cya zvichka nemovbi
nevolila jogo, nakazuvala, nezvazhayuchi na dumki j bazhannya. I vin ne mig
povoditis' z lyud'mi tak, yak pidkazuvala jogo nevgamovna dusha.
Serce j na hvilinu ne puskalo jogo z svo¿h put...
Vono primushuvalo prisluhatisya do sebe, pristosovuvatis' i karalo
zhorstoko za nesluhnyanist'.
Vin ne zabuv vipadku, yak neshchodavno dovelosya jomu sperechatisya dosit'
garyache i nestrimno v kabineti u chernigivs'kogo policmejstera. Vin vimagav,
layavsya, pogrozhuvav oslaviti policmejstera na vsyu Rosiyu,- vin ne piznavav
sam sebe. I pered vsesil'nim policaºm vin zdobuv peremogu i domigsya
dozvolu na lekciyu, potribnu dlya "Prosviti". Dva dni pislya togo vin ne mig
zvestisya z lizhka, stognuchi vid bolyu. Serce karalo jogo za nepokirnist'.
"Nu, zaspokojsya, zaspokojsya",- v dumkah promovlyav vin, pritiskayuchi
dolonyu do grudej, i povertavsya povoli do maºtku.
Ledve ruhayuchis', vin zajshov do velikogo budinku posered parku, de jomu
vidvedeno bulo poko¿, i, visnazhenij, upav na lizhko. Budinok buv porozhnij.
V desyati kimnatah vin zhiv sam.
I nikomu teper bulo zapaliti jomu svitlo j podati sklyanku vodi.
Unochi, ne zaplyushchivshi ochej i na hvilinu, vin prisluhavsya do strivozhenogo
sercya i dumav pro te, shcho vse zhittya vin primushenij bude pristosovuvatis' do
n'ogo i nemov zhiti dlya n'ogo.
A mozhe, vin pomilyaºt'sya? Mozhe, vin zanadto zakopavsya v svoyu samotnist'
i ne pomichaº spravzhn'ogo zhittya? Mozhe, pomilyaºt'sya vin, vlashtovuyuchi sobi z
pans'ko¿ laski tut vidpochinok?.. Nu, shcho zh, vin pide do lyudej i sam
govoritime z nimi...
Tak nastav ranok...
Koli prijshla ekonomka, Kocyubins'kij dovidavsya, shcho Grinchenko vi¿hav shche
vnochi, shchob vstignuti do nichnogo po¿zda... Ale vin pevnishe za ekonomku znav
prichinu nespodivanogo vi¿zdu nespodivanogo gostya.
Togo dnya Kocyubins'kij ne pidvodivsya z lizhka. Po likarya bulo daleko
¿hati, i Mihajlo Mihajlovich prosiv ne turbuvatisya nim. Vin zavzhdi mav pri
sobi na takij vipadok krapli i pislya nih lezhav godinami, movchki, neruhomo,
z zaplyushchenimi ochima, nemov u glibokomu sni, hoch i ne zasinav. A koli cherez
dva dni pidvivsya, v n'ogo vistiglo rishennya.
Do obidu vin sidiv u parku na osloni. Ne vihodiv u pole, hoch pochuvav
sebe znovu pri sili, i ne gukav svo¿h postijnih suputnikiv.
Po obidi pishov na selo. Bula nedilya. Selo rozvazhalos' na vulici. Na
Kocyubins'kogo zvertali uvagu, bo shche ne znali jogo. Vin ne buvav shche na
seli. Cilih dva tizhni prozhiv u maºtku i ne prihodiv do lyudej. Pochuvav na
sobi zacikavleni poglyadi. Teper vin shchodnya hoditime do nih! Teper!..
Ale v n'ogo ne bulo tut znajomih. Vin shche pam'yatav im'ya selyanina, v
yakogo kupiv kviti. Nu, shcho zh, pide spochatku do n'ogo. Rozpitavsya dorogu i
rishuche skeruvav tudi svo¿ kroki.
SHCHe zdalya pomitiv, yak lyudi cherez lisu zazirayut' u dvir znajomogo jomu
selyanina. Ti, shcho prohodili poblizu, spinyalisya, zaglyadali tudi j sobi.
"SHCHos' trapilos',- podumav Kocyubins'kij.- A mozhe, v n'ogo vesillya?.. Oto
yakraz potrapiv na svyato j na lyudi... A prote shche daleko do vesil'nih
misyaciv".
Zdalya priglyanuvsya do hati. Malen'ka, ob odnim vikni na vulicyu,
kosoboka, vona bula pidperta dvoma sohami, a zbita nabakir striha bula bez
zhalyu obsmikana.
Bil'sh ni do chogo ne vstig pridivitisya Kocyubins'kij, bo opinivsya yakraz
bilya vorit, sered nemalo zdivovanih jogo poyavoyu lyudej. Vin vidsunuv
planicyu, shcho pravila za vorota, i spinivsya vrazhenij. U dvori na priz'bi
sidiv znajomij selyanin vse v tih zhe vuz'kih polotnyanih shtanyah i perelyakano
zatulyav oblichchya rukami. Uryadnik stoyav bilya n'ogo i biv navidlig selyanina
po oblichchyu. Tut zhe metushilasya vagitna zmuchena zhinka i, ne perestayuchi,
vigukuvala:
- A bozhe zh mij!.. A lyudon'ki!.. SHCHo zh ce bude z nami!..
Pobachivshi raptom po-pans'komu vdyagnenogo cholovika, zalementuvala duzhche.
Kocyubins'kij kinuvsya buv oboronyati znajomogo, ale uryadnik, sturbovanij
poyavoyu pana, yakogo vin zustrichav u maºtku, sam pokinuv znushchatisya. Vin
pobachiv rozgnivane i lyute v cyu hvilinu oblichchya Kocyubins'kogo, vistrunchivsya
i, pevne vvazhayuchi jogo cherez vijs'kovi vusa za oficera, dopoviv:
- Kaznu obmanyuº, vashe blagorodiº...
Vrazhenij Kocyubins'kij oglyanuvsya na lyudej, shcho za nim i sobi zajshli do
dvoru. Htos' iz lyudej poyasniv jomu:
- U dyad'ka za nedo¿mku vchora yalivku zabrano i rozpisku dano, shcho
nedo¿mki splativ... A korova nich perestoyala u volosti ta j duba dala.
Mabut', prokovtnula shchos' cherez nedoglyad. Tak starshina nakazav uryadnikovi
odibrati nazad rozpisku.
- Lyudon'ki, ryatujte!.. - znovu zagolosila zhinka.
- Vashe blagorodiº,- garyachivsya uryadnik,- za zbitok kazni htos' zhe
povinen odvichati...
- Sud rozbere,- pohmuro i z tihoyu zlistyu vidpoviv Mihajlo Mihajlovich.-
A pro vas ya dopovidatimu, de slid, za bijku,- glyanuv vin na uryadnika i
tiho pishov.
Iduchi z dvoru, pochuvav, yak znovu strivozhilos' jogo serce.
I dovgo shche chuv dedali gluhishe rozpachlive zhinoche golosinnya: "A
lyudon'ki!.. A shcho zh teperen'ki bu-u-de?.."
Togo zh dnya Kocyubins'kij sklav rechi i vzhe zibravsya buv zamovlyati konej.
Vidpochinok vtrativ dlya n'ogo svoyu prinadu. Raptom rozchinilisya dveri i z
shumom ta vigukami, trohi napidpitku - pevne, z nagodi nedili - uvijshov sam
CHikalenko.
- Ne spodivalisya?.. - zagukav z poroga i potim, vhopivshi oboma vogkimi
vid potu rukami holodnu ruku Kocyubins'kogo, potyagnuv jogo cherez park do
svo¿h poko¿v.
Nichogo ne lishalos', yak prodovzhuvati "vidpochinok", Z Kiºva CHikalenko
povernuvsya ne sam. V zali na Kocyubins'kogo chekali dvi dorosli pannochki:
CHikalen-kova neboga i ¿¿ podruga po gimnazi¿. SHCHe v dorozi voni nahvalyalisya
CHikalenkovi, shcho obov'yazkovo vizvolyat' Kocyubins'kogo z jogo divno¿
samitnosti. Nezabarom ¿m dovelosya vidmovitis' vid svogo namiru: Mihajlo
Mihajlovich zayaviv, shcho jomu bil'sh do vpodobi hoditi na progulyanku samomu,
jomu dali spokij. Navit' CHikalenko bil'she ne nabridav svo¿mi zanadto
odnomanitnimi rozmovami. Divchata kazali, shcho voni ne vid togo, shchob hoch
vechorami rozvazhatis' rozmovoyu, ale Kocyubins'kij delikatno vidmovivsya. Sama
prisutnist' zajvih lyudej u maºtku zavazhala jomu, nervuvala, i vin dumav
pro te, shchob po¿hati do Leontovicha, yakij ne raz zaproshuvav do svogo maºiku.
Leontovkch buv bagatij zemlevlasnik i kapitalist. Z samogo pochatku
Kocyubins'kij ne po¿hav do n'ogo, bo ne hotiv opinitisya sered suºti i
lyudej, shcho mogli buti v jogo maºtku. Krim togo, Leontovich, yakomu buv
zaborgovanij Kocyubins'kij, dopominavsya vid n'ogo zakladno¿, a vona ne bula
shche skladena, ¿hati bez ne¿ teper bulo jomu nezruchno.
Todi Mihajlo Mihajlovich ostatochno zvazhivsya: vin zalishaºt'sya v CHikalenka
azh do kincya misyacya i navit' bil'she - razom z gospodarem vin pobuvaº v
dovkolishnih povitah.
Brakuvalo til'ki groshej. Vin napisav druzhini do CHernigova, shchob vislala
karbovanciv z desyat'. SHCHodo groshej, to hoch i buv vin akuratnij ta
oshchadlivij, ale nikoli ne mav ¿h na svo¿ navit' najpershi potrebi.
CHudesna bula podorozh stepom kilometriv za dvadcyat' do odnogo slipogo
divaka-pana, ¿hali faetonom bez pannochok: ti poboyalisya speki. Mihajlo
Mihajlovich mig pryazhitis' na vsyakomu sonci, shcho davalo jomu tim bil'shu
nasolodu, chim duzhche palilo.
Dostigali neosyazhni nivi. Nenache v glibokij zadumi, hilivsya nalitij
kolos. SHCHos' obmirkovuvav dorogoyu CHikalenko. Jogo nemolode oblichchya, z
nevelichkimi vusami, bulo zamislene. Vin movchav.
CHikalenko buv liberal'nim panom, polyublyav braviruvati svo¿m
demokratizmom i lyubov'yu do ukra¿ns'kogo selyanstva. Finansuvav ki¿vs'ku
gazetu "Rada" i buv odnim z ¿¿ redaktoriv. Do maºtku na¿zdiv ne tak chasto,
bil'she zhiv u Kiºvi. Do togo zh mav shche odin maºtok na Hersonshchini.
V Kiºvi mav znajomstva sered inteligenci¿ riznih vidtinkiv. Buv odnim z
organizatoriv "Tovaristva dopomogi nauci i shtuci" i lyubiv, shchob govorili
pro n'ogo yak pro ukra¿ns'kogo mecenata.
Teper vin hotiv pokazati Kocyubins'komu svogo zagadkovogo susida, pro
yakogo vzhe j ranish bulo mizh nivi nemalo rozmov.
Pomishchik Krasovs'kij, do yakogo voni ¿hali, zustriv gostej, stoyachi na
ganku z dovgoyu paliceyu v rukah, bez kashketa i pidzhaka. Vin prostyagav ¿m
ruku, hoch gosti buli shche krokiv za desyat'. Krasovs'kij buv slipij. Prozorij
poglyad jogo vidkritih ochej buv zvernenij kudis' nad golovami lyudej, i
skladalos' vrazhennya, shcho Krasovs'kij bachit'... Ta ce lishe zdavalosya: tri
roki tomu vin vtrativ zir i - nazavzhdi. Kocyubins'komu bulo nepriºmno
bachiti slipu lyudinu, bo v n'ogo samogo v CHernigovi zalishilas' slipa mati.
Vsi troº projshli do vital'ni.
- Vse po-staromu? - pitavsya CHikalenko. Tut vin provadiv rozmovu, a
Kocyubins'kij lish zacikavleno sluhav.
- Po-staromu, yak ranish, dorogij.- I Krasovs'kij sumno hitav sivoyu
golovoyu. Viter kriz' vidkrite vikno vorushiv jogo rozkishnu sivu chuprinu, i
koli b ne prozori ochi, vin zdavavsya b vrodlivim.
- Bibliyu chitaºte?
- Apokalipsis,- vipraviv CHikalenka gospodar,- apokalipsis sluhayu
shchonochi, dorogij mij... Ale - neshchastya... Nikifir, lakej mij... zovsim
spivsya i vzhe ne chitaº meni. Novogo lakeya znajshli, molodogo,- cej chitaº
teper, ta vzhe ne te... Nikifir sam viriv u vse, shcho chitav. Vin dlya sebe
chitav, a ya sluhav. A cej dlya mene chitaº - bez rozuminnya i viri... Nemaº v
n'ogo, dorogij mij, togo pochuttya, shcho daº nasolodu vid chitannya. Vazhko meni
teper nochami... Pererivayu chitannya i godinami sidzhu movchki, bez slova i
ruhu...
Kocyubins'kij hotiv i dali sluhati ci himeri gospodarya, ta CHikalenko
pochav rozpovidati pro vikonani nim v Kiºvi doruchennya Krasovs'kogo. Sam
starij vid togo chasu, yak oslip, ne vi¿zdiv z maºtku i vzagali ne kidav
svoº¿ sadibi j na kil'ka godin. Rodina pokinula jogo j vi¿hala do stolici.
Nervovi lyudi boyalis' nochuvati v odnomu budinku z nim. Jogo bezsonni nochi,
shcho minali za golosnim chitannyam apokalipsisu, i jogo ne zrozumili nikomu,
majzhe isterichni viguki po nochah navodili zhah na rodichiv, i voni buvali v
n'ogo til'ki vden'. Vin spav raz na dobu - z ranku do obidu.
Prinesli legko¿ zakuski, fruktiv i oholodzhenogo vina. CHikalenko
odnochasno ¿v, zapivav vinom i rozpovidav bezperestanu. Bulo pomitno, shcho
Krasovs'kij sluhav jogo z nasolodoyu. Vrodlive oblichchya slipogo bezperervno
reaguvalo na vsi novini, shcho jomu rozpovidalisya. Vin, vidpovidno do sliv
svo¿h gostej, to vsmihavsya. to nastorozhuvavsya i nemov zavmirav, to kivav
golovoyu, stverdzhuyuchi pochute, rozkrivav zahopleno rota i roztyagav u storoni
za davn'oyu-davn'oyu zvichkoyu svo¿ pishni svitli vusa. Pri c'omu ochi jogo
nemov divilis' nad golovami prisutnih, na stini, z yakih davno vzhe rodichi
poznimali j povivozili kartini i tam na vicvilih shpalerah zalishilis' lishe
temni tini ta gvizdki. Vzagali za rodichami poplivlo vse bagatstvo
Krasovs'kogo, i v maºtku davno ne lishilosya zolota, hiba shcho zoloti ribki v
akvariumi na verandi...
Potim, pislya vina j zakuski, CHikalenko, shcho taki neabiyak rozparivsya vid
soncya j podorozhi, poprosivsya vidpochiti i pishov des' na kanapu.
Kocyubins'kij zijshov u sad, shcho zdavavsya jomu velikim i privablivim.
Sad i spravdi buv cikavij i - na velikij podiv Mihajla Mihajlovicha -
poven kvitiv, visadzhenih na dobre vporyadzheni gazoni i prosto ponad
dorizhkami. - Dlya kogo zberigaºt'sya i vporyadkovuºt'sya cej chudovij kutok? -
zapituvav sebe Mihajlo Mihajlovich.I nezabarom pobachiv starogo sadivnika,
shcho poravsya bilya gryadok z kvitami. Kocyubins'kij pishov prosto do n'ogo.
Starij pracyuvav u Krasovs'kih shche z molodih lit. Kocyubins'kij dovidavsya,
shcho vid pana º nakaz retel'no doglyadati za sadom, pil'nuvati derev i
osoblivo kvitiv. Za panovim nakazom buli zbudovani veliki tepli kvitniki,
de rozvodilisya neznani v cih krayah roslini. Pan hotiv, shchob pro jogo kviti
bula slava po vsih dovkolishnih povitah. Tak poyasniv pans'ku primhu
sadivnik.
- A chi gospodar lyubiv kviti i sad, koli mav zir?
- Ni, pane,vidpoviv sadivnik,- ne lyubiv nikoli. Ta j najmensho¿
prihil'nosti do nih ne mav. Navpaki. vin ne raz umovlyav staru pani, yaka
zaraz u Peterburzi, shchob vona zvil'nila mene z roboti, bo sadivnik ¿m,
movlyav, nepotribnij. Ale pani ne pogodzhuvalas'. A teper pan viklikaº mene
shchodnya i rozpituºt'sya pro kviti. Vin navit' pam'yataº nazvi najcikavishih
sortiv i chasto daruº ¿h svo¿m znajomim, shcho pri¿zdyat' do n'ogo, abo
rozsilaº imeninni buketi po susidah-pomishchikah. U pana bagato primh...
Ale to buli ne primhi. Kocyubins'kij uzhe zbagnuv slipogo pana. Kvitami
vin privablyuvav do sebe lyudej, shcho ¿h hotiv chuti kolo sebe yaknajchastishe.
Vid gostej vin doviduvavsya pro vse, shcho znali i pro shcho chuli voni.
Mihajlo Mihajlovich ne skazav pro svo¿ dumki balakuchomu sadivnikovi.
Pochastuvavshi jogo cigarkami, vin zapitav:
- A yak vin pozbuvsya zoru?
- Vid perezhivan'. Kozhen na jogo misci zahvoriv bi. Koli v dev'yatsot
p'yatomu pishli neporyadki po selah, pochav narod buntuvati, to panovu
ekonomiyu palili chotiri razi. Dvichi malo ne zgoriv sam Krasovs'kij - jogo
vryatuvala chelyad'. Vchetverte, yak pidpalili stajni z krovnimi orlovs'kimi
risakami ta komori z psheniceyu, to vranci pana odvezli do likarni. Kazali,
shcho vin stav nespovna rozumu. Ta, mabut', brehali: povernuvsya vin pri
rozumi, ta temnij, do ochej yakas' voda pidplivla j zastupila jomu svit. To
vzhe kudi ne vozili - i po likarnyah i po monastiryah - ne zaradilo. Vid tih
chasiv i ne spit' vin nochami. Kazhut' lyudi, yaki bilya n'ogo prisluzhuyut', shcho
ce vin maºtok sterezhe...
Kocyubins'kij ne mig nichogo vidpovisti. Za davno viroblenoyu zvichkoyu vin
uzhe v dumkah vnikav u vnutrishnij svit starogo divaka i, zdavalosya jomu,
rozumiv do kincya cyu lyudinu. Teper jomu zrozumilo, chomu ne spit' po nochah
Krasovs'kij: bo¿t'sya, shcho prijdut' muzhiki i znovu pidpalyat' maºtok i
spalyat' jogo samogo. Sidyachi v krisli i sluhayuchi apokalipsis, vin, pevne,
prisluhaºt'sya do kozhnogo zvuku vnochi, do kozhnogo kroku poblizu, i zhah
projmaº jogo, koli vin ne rozpiznaº, komu nalezhat' nespodivani kroki...
Rozburhanij i znervovanij strashnimi himerami Ioanna Bogoslova, nochami vin
raz u raz zaznaº zhahu i panichno borsaºt'sya v svoºmu tisnomu kabineti. I
tak kozhno¿ nochi v dovgi roki, shcho minuli, i majbutnimi, mabut', nedovgimi
vzhe rokami.
Vin podyakuvav sadivnikovi, shcho z radistyu pokazav jomu svoº kvitkove
carstvo, i pishov poblukati sadom. Dumki pro Krasovs'kogo ne pokidali jogo.
Treba bulo trohi rozviyatisya. Kocyubins'kij virishiv vijti z sadu na pole,
oglyanuti miscevist'. Ale, na velikij svij podiv, jomu ne poshchastilo vijti:
skriz' buv visokij parkan z nabitimi vgori cvyahami, shcho grizno stirchali
vgoru. Ale zh musila des' buti hvirtka...
Kocyubins'kij pishov pid parkanom, shukayuchi vihodu. Vin prodiravsya kriz'
chagarnik u gluhomu kutku sadu i raptom pochuv pritishene garchannya psiv.
Shozhe bulo, shcho voni pozhirali yakus' ¿zhu i, davlyachis' shmatkami, gluho
garchali. Mihajlo Mihajlovich hotiv povernuti vbik, ale cikavist' peremogla.
Vin projshov shche kil'ka krokiv upered, do ostannih kushchiv glodu i buzini.
Oberezhno .rozgornuv rukami gusti gilki i spinivsya vrazhenij.
Za kil'ka krokiv pered nim, u nevelichkij po ploshchi visokij zagorozhi,
stoyav pan Krasovs'kij sered zgra¿ velikih zgolodnilih psiv. Lakej trimav
visoko na plechi lozovogo koshika i podavav panovi shmatki sirogo m'yasa i
kistki. Krasovs'kij spritno namacuvav shmatki i rozkidav na rizni boki. Z
desyatok psiv, shcho kozhen z nih buv ne menshij za seredn'ogo vovka,
pidstribuvali za shmatkom, grizlis' i vpinalisya odin odnomu v gorlyanku;
vidskochivshi vbik, davilis' m'yasom i potim znovu skazheno kidalisya v gurt.
Na pidnyatomu oblichchi Krasovs'kogo, osyayanomu soncem, grala usmishka.
Kocyubins'kij pustiv z ruk gilki chagarnika, i vidovishche zniklo. Til'ki
gluha metushnya i garchannya psiv peresliduvali jogo.
Zalishatisya tut dovshe bulo vazhko. Vin pospishav. Treba bulo znajti
CHikalenka j tikati, tikati z ciº¿ bozhevil'ni.
Bilya gazoniv jogo spiniv sadivnik.
- YAkshcho, pane, zalishitesya tut nochuvati, to - shchob znali - unochi krashche ne
vihoditi z budinku...
- A to chomu?
- V sadibu vipuskayut' psiv... To girshe za vovkiv...
- Rozumiyu... dyakuyu...
I Mihajlo Mihajlovich pishov do verandi. Ale CHikalenka v domi ne znajshov.
Toj uzhe prokinuvsya i vijshov sobi poblukati po sadibi. Mihajlo Mihajlovich
trohi pochekav jogo i povoli pishov na rozshuki.
Jomu ne poshchastilo: vin znajshov CHikalenka, koli toj rozmovlyav z
Krasovs'kim na lavi v sadu,
- Speka minula, nam bi slid ¿hati, - skazav Kocyubins'kij.
CHikalenko na znak zgodi til'ki movchki kivnuv golovoyu, shchob ne spinyati
Krasovs'kogo, shcho, pevne, ne pochuv Kocyubins'kogo i govoriv sobi dali:
- Ioann Bogoslov na ostrovi Patmosi bachiv chudesni mareva, v yakih
povinni mi vbachati bozhestvenne nachalo, ruku providinnya, shcho pidnyala zavisu
nad istoriºyu, po yakij dano lyudstvu plutatisya tisyacholittyami. Nihto ne znaº
- s'ogodni, chi zavtra, chi cherez tisyachu lit pochnet'sya nova era, yaku v
apokalipsisi i nazvano carstvom Hrista. A pered cim bude vik temnoti i
buntarstva lyuds'kogo duhu. Hto dovede, shcho vik cej ne rozpochavsya... I v
chomu s'ogodni nash poryatunok? Rozum lyuds'kij s'ogodni nespokijnij i
borsaºt'sya mizh absolyutnoyu pokoroyu i satanins'kim povstannyam... Koli zh
zhdati zagibeli - vden' chi vnochi, koli spit' duh sta soroka chotir'oh tisyach
lyudej, michenih Hristovoyu pechatkoyu?.. Nihto ne znaº, nihto ne skazhe... -
Vin na odnu mit' spinivsya.
Mihajlo Mihajlovich bagatoznachno glyanuv na CHikalenka, i voni, ne chekayuchi
kincya movi Krasovs'kogo, pochali proshchatis'. Krasovs'kij strivozhivsya,
zametushivsya, ale zatrimuvati ne zvazhivsya.
- Nadhodit' vechir, pora, - promoviv Mihajlo Mihajlovich i poshkoduvav, shcho
skazav: vin pomitiv, yak raptom pritih Krasovs'kij. Pri zgadci pro vechir z
oblichchya jogo znikla usmishka i na vse shche pidnesene oblichchya lyagli tini sumu
j pokori.
Bilya faetona Mihajla Mihajlovicha chekav sadivnik z buketom chudovih,
ridkih u cih krayah kvitiv.
- SHCHo ce? - zapitav CHikalenko.
- Ce, - Kocyubins'kij hvilinu podumav i z pritiskom na kozhnomu slovi
prodovzhuvav, - pomishchika Krasovs'kogo himera...
Ale faeton uzhe kotivsya rivnoyu vkochenoyu dorogoyu, i vechir peretinav ¿m
shlyah.
Obidva movchali. SHCHe ne rozviyalis' vazhki vrazhennya sumno¿ gostini.
Hotilosya Mihajlovi Mihajlovichu visloviti svoºmu priyatelevi dumku, shcho
vse ne pokidala jogo: otzhe, pomishchik Krasovs'kij uzhe ne virit' lyudyam i tomu
boroniti svoº zhittya doviryaº til'ki zviram. Ale ne skazav c'ogo
Kocyubins'kij, bo hocha CHikalenka v burni roki i ne palili selyani, ale hto
znaº, yak vin zumiv todi vryatuvati svoº majno i zhittya.
Z pivdorogi pro¿hali rissyu, potim koni pishli povil'nim krokom. Dodomu
bulo nedaleko i ne bulo potrebi pospishati. V temryavi obabich dorogi lisnili
movchazni nivi, zridka kashlyav kucher ta chasom krichav sprosonnya spolohanij
perepel.
CHikalenko vsyu dorogu nad chims' mirkuvav i, nareshti, promoviv:
- Nepoko¿t' mene "Rada"...
- A shcho same?
- Intrigi navkolo gazeti, nedovir'ya do ne¿, napadki... YA rozumiyu -
partijna borot'ba! - ale zh "Rada" nikoli ne bula vuz'kopartijnoyu gazetoyu.
Mi daºmo pritulok usim ukra¿ncyam, ta do nas idut' daleko ne vsi, ne vsi
pragnut' spivrobitnictva z nami. A hiba publika c'ogo ne vidchuvaº? I vona
tezh pochinaº z nedoviroyu stavitis' do nas, ta vi j sami ce znaºte.
Kocyubins'kij sluhav movchki. CHikalenko prodovzhuvav:
- Ta yak inakshe publici divitisya na nas, koli najpopulyarnishi lyudi, v
avtoritet yakih vona virit', pokidayut' nas, ne hochut' pracyuvati z nami...
V temryavi ne bulo vidno jogo oblichchya, ale Kocyubins'komu zdavalos', shcho
vono zlegka vsmihaºt'sya, zapobiglivo i trohi po-lakejs'komu, shchob shiliti
jogo na svij bik. Natyak CHikalenka na "kogos'", hto kidaº ¿h, Kocyubins'kij
vidrazu zrozumiv, ta toj i ne dumav osoblivo maskuvati zmist svo¿h dumok.
- Os' i vi, Mihaile Mihajlovichu, pokidaºte nas... Vse obicyaºte i slova
svogo ne doderzhuºte...
- SHCHo ya mozhu zrobiti?
- Bagato, duzhe bagato. Koli b chitach u nashij gazeti bachiv vashe im'ya, vin
z bil'shim dovir'yam stavivsya b do nas. Vi vperto ne hochete nam nichogo
davati. Svogo chasu mi proponuvali vam stati za redaktora - vi
vidmovilis'...
- Ale zh moº redaguvannya vasho¿ gazeti til'ki zavdalo b shkodi ¿¿
loyal'nosti. Do togo zh ya ne mig pokinuti robotu v zemstvi, yakshcho vi
pam'yataºte.
- CHudovo pam'yatayu - ce ne tak davno bulo. Vi postavili pitannya tak:
koli statistichne byuro chernigivs'kogo zemstva, de vi pracyuºte, bude
likvidovane, to vi todi zmozhete pogoditisya na nashu propoziciyu... Koli zh ci
to ne pogodites'... Statbyuro pri guberns'komu zemstvi ne bulo likvidovane,
i mi zalishilis' bez vas:.. Ale zh, Mihaile Mihajlovichu, proshu vas ne
gnivatisya, hiba zh vi z nalezhnoyu poshanoyu postavilis' do nasho¿ propozici¿,
koli vidrazu zh u svo¿h umovah viddali perevagu roboti v zemstvi, tij
roboti, yaka vam, sudyachi z vashih zhe sliv, davno vzhe ostobisila. Ta mi ne
pam'yataºmo pro ce... Zaraz mi hochemo, shchob vi drukuvalis' u nas, shchob lyudi
bachili, shcho vi ne proti nas.
Kocyubins'kij buv CHikalenkovim gostem, i z boku gospodarya bulo ne zovsim
taktovno viklikati jogo na podibni rozmovi. Ale ne pro ce dumav
Kocyubins'kij. jogo davno vzhe trivozhilo inshe. Vin i spravdi ne bazhav
vistupati u "Radi" i v deyakih ki¿vs'kih zhurnalah. Ale skriz' tut pracyuvali
lyudi, sered yakih buli j taki, shcho nazivali sebe jogo tovarishami. Voni
dopomagali v jogo vazhkomu zhitti, shanuvali v n'omu viznachnogo pis'mennika.
Z nimi vin buv zv'yazanij v minulomu spil'noyu robotoyu. Zdaºt'sya, voni mali
pravo staviti pered nim taki zapitannya, yaki os' postavleni dopiru odnim z
jogo znajomih.
Ta treba bulo vipravduvatis', i vin vidpoviv:
- Ale zh, rozumiºte, umovi mogo zhittya ne dayut' meni zmogi pracyuvati...
De zh uzyati chasu dlya tvorcho¿ praci?
Tak pisav vin i v svo¿h listah do cih lyudej. Ale v CHikalenka, pevne,
vse bulo zazdalegid' obmirkovano.
- CHasu, zvichajno, vam brakuº - v c'omu mi ne sumnivaºmos'. Ale zh za
ostanni dva roki vi detno napisali i drukuvali v riznih organah - vid
galic'kih do peterburz'kih. Mogli b napisati j dlya nas, adzhe mi j
teritorial'no blizhchi do vas...
Ale Kocyubins'kij movchav, i todi CHikalenko, boyachisya, shchob vin ne
obrazivsya i ne skazav nichogo rizkogo, sho potim negarno poznachilos' bi na
¿h stosunkah, diplomatichno perejshov na inshi temi.
Tak i zalishilas' cya rozmova nedokinchºnoyu.
Z dolini raptom postala temna gromada derev i kriz' gushchavinu parku
viblisnuli vogni sadibi.
Vnizu dolina, vsiyana vognyami, potopaº v pisnyah. Tut ne selo, a prosto
velichezna dolina, otochena gorami j pereliskami. Poseredini, vnizu,
krinichka z kapliceyu. Ce - "svyata" krinicya. A dovkola - lyudnij yarmarok, shcho
migotit' i blimaº sotnyami velikih i malesen'kih ogniv. Ciº¿ temno¿ nochi
vidno til'ki vogni i chuti gomin ta pisni. Lyudi porozkladali bagattya na
nich, i kozhne selo sto¿t' bilya svo¿h vognishch i spivaº svo¿h pisen'. Vsya
dolina nemov zmagaºt'sya.
A dovkola - ni podihu vitru, ni hmarinki.
Parubok-viznik, shcho zbiraºt'sya vesti jogo z svoº¿ vlasno¿ ohoti na
yarmarok, tezh na hvilinu zatih i tezh divit'sya vniz, oglyadaº znajomu jomu
kartinu. Movchat' obidva.
Vlasne, vin ne dumaº chogos' kupuvati na yarmarku. Jomu nichogo ne treba,
ta j groshej nemaº. Z poshti chomus' i dosi nema povidomlennya pro groshi.
YArmarok cikavit' jogo svo¿mi tradiciyami i narodnimi zvichayami, shcho ¿h mozhna
pobachiti til'ki tut, na yarmarku, bilya krinici.
Ta j zreshtoyu treba bulo kudis' po¿hati. Bo pislya pri¿zdu do maºtku
Grinchenka, pislya istori¿ z znajomim selyaninom i podorozhi do slipogo pana,
vidpochinok u Kononivci - ne vidpochinok; navit' pol'ovi obhodini vtratili
svoyu prinadnist'. Tak, nemov nahmarilo i os'-os' posiº nudnij doshch. SHCHob ne
nud'guvati v ostanni dni, treba bulo kudis' podorozhuvati. Slavetnij
yarmarok na Lubenshchini - ce chudova nagoda dlya rozvagi. I, zdaºt'sya, ne
dovedet'sya shkoduvati.
- A to shcho? - shvil'ovano zapituº vin parubka, pobachivshi vdalini
povil'nu riku vogniv.
- To voli... ¿h vedut' napuvati, a na rogi nalipili svichok... Takij
zvichaj - ciº¿ nochi voli z svichkami.
- Hodimo, hodimo...
I voni pospishayut' vniz - mizh lyudi j vogni. Ta ne tak legko perejti
yarmarok, de viruyut' ponochi lyuds'ki hvili, peretinayut' put' porogi posnulih
yarmarchan i splitayut'sya nevgamovni lyuds'ki techi¿. Raz u raz natikayut'sya na
lyudej. Inodi ¿h prosyat' do gurtu bilya vognishcha. YAkijs' dyad'ko, shcho dobre
poyarmarkuvav, chiplyaºt'sya do Kocyubins'kogo i ne kidaº jogo, poki Mihajlo
Mihajlovich ne pogodzhuºt'sya pid odnoyu yatkoyu vipiti razom z nim bodaj medu,
yakshcho pan ne ohochij do gorilki.
Kocyubins'kij radiº, shcho viznik pishov razom z nim do yarmarku, bo sam vin,
pevne, zaplutavsya b tut ponochi mizh lyud'mi, volami, zbizhzhyam i krihkimi
goncharnimi virobami. Ta j parubok sam po sobi priºmnij - visokij,
chornyavij, z glibokimi, v tinyah, ochima, shche j dvoma shchipochkami chornen'kih
vusiv. Veselij na vdachu i govirkij. Mihajlo Mihajlovich uzhe pochastuvav jogo
smorodinovoyu z percem...
V kaplici nad kriniceyu pravlyat' pozminne bez perervi popi. Vazhko bulo
protovpitisya vseredinu, ta j ne c'ogo hochet'sya obom. Ledve vizvolilisya z
natovpu molil'nikiv i pirnayut' znovu v pisni i vognishcha.
Gurt zmagaºt'sya v spivah z gurtom, selo z selom. A hto vidbivsya vid
svo¿h, sidit' sobi sam pid ryadnom, shchob teplishe, i tezh kurliche svoº¿ -
godinami odno¿ A tiº¿ zh...
Zdaºt'sya, ciº¿ tradicijno¿ nochi lyudi molyat'sya. Voni rozklali svyashchenne
bagattya i odchajdushnimi, bezperervnimi pisnyami zabivayut' baki svo¿m idolam.
Voli povil'no povertayut' golovi z svichkami na rogah -i more vognikiv
merehtit' i perepleskuºt'sya, yak u kazci. I u vs'omu c'omu mogutnya sila
neznajomo¿ prostoti j shchirosti.
Kocyubins'kij pochuvaº, shcho v n'omu prokidaºt'sya davnº zabute pochuttya, yak
davno kolis', u ditinstvi.
Jogo providnik chasto vitaºt'sya z lyud'mi. U n'ogo tut sila znajomih.
Lyudi z dalekih-dalekih sil viyavlyayut'sya raptom jogo znajomimi. Obijmayut'sya,
ciluyut'sya, chastuyut' odin odnogo i znovu ciluyut'sya.
Dobre, shcho ne po¿hav z nim CHikalenko. Vin zavazhav bi svo¿mi rozmovami...
A tut tak dobre, chudesno!.. Sered ciº¿ prostoti j serdechnosti.
Bilya odnogo gurtu Mihajlo Mihajlovich spinyaºt'sya. Vin dovgo sto¿t' tut i
sluhaº pisen'. Takih shche ne dovodilos' chuti.
Os' i ves' gurt vtihaº i chuti til'ki chistij tremtyachij golos odno¿
staro¿ zhinki:
Nad morem glibokim
Sto¿t' terem visokij,
Oj, tam sto¿t' lipa,
Zolotom obvita.
A shovkom perevita.
A v tim teremi
Marusen'ka rusu kosu cheshe.
Prijshov do ne¿
Baten'ko ¿¿:
- Vidchini, donechko.
- Ni, ne vidchinyu,
Bujnogo vitru boyusya,
Bo viter kosu rozmete,
sonce lichen'ko speche.
Potim vona stihaº. A za hvilinu gurt tiho rozpochinaº novo¿.
V tihij zadumi Mihajlo Mihajlovich ide dali. Pisni jogo rozchulili. Vin
dumaº pro te, shcho ciº¿ nochi tut v osvyachenij tradiciºyu dolini narod nemovbi
rozkriv svoyu chistu, beznevinnu dushu.
I ne pomichayut', yak na shodi blidne vidnokrug i povoli, tiho v'yanut'
potomleni zirki. Vse blukayut' pomizh gurtiv. SHCHopravda, parubok nemov
pidtoptavsya: trohi vidstaº i pochinaº sopiti vid utomi. Otako¿!.. Ce cherez
chislenni zustrichi z znajomimi yarmarchanami!.. YAkij kremeznij kozarlyuga, a j
vin taki nachastuvavsya: nabik tochit'sya... A prote vin hoche peremogti hmil'
i ne vidstaº. Til'ki robit'sya balakuchishim.
Voni jdut' do znajomo¿ yatki, shchob, nareshti, vidpochiti trohi pered
vid'¿zdom.
- Mene piv'yarmarku znaº, vse horoshi znajomi,- hvalit'sya parubok.- U
poviti kudi ne za¿du, v selo chi hutir, tak usi do sebe tyagnut'... Til'ki b
dusha hotila gulyati!.. Nihto dlya mene nichogo ne shkoduº. Nu, i ya, skazat',
dlya narodu v silah bagato zrobiti... V gorodi koli hto buvaº, z yakoyu
pros'boyu, aboshcho, to vzhe ya jomu zavzhdi znajdu lyudinu, yaka v us'omu
zaradit'... Nochuvati do mene ¿zdyat'. Kozhno¿ nochi htos' buvaº... I ne
rodichi, ne priyateli, a prosto horoshi lyudi, znajomi... vip'ºmo,
nabalakaºmosya...
U yatci Kocyubins'komu prigotovleno derev'yanij tapchan. Parubok stavit'
odin bilya odnogo dva osloni i roztashovuºt'sya na nih. Poki Mihajlo
Mihajlovich, zvorushenij usim tim, shcho bachiv i chuv, vorochaºt'sya i ne spit',
parubok prodovzhuº rozpovidati:
- Na seli ya bazhanij gist' u dyad'kiv. A v misti - voni mo¿ gosti.
Navezut' oto meni gostincya vsyakogo.,
Ale meni vono bez dila. YA bez nuzhdi zhivu. U mene vse e i nichogo meni ne
treba...
Za tonkoyu stinoyu z shalivki hazya¿n stiha laºt'sya z zhinkoyu. Vlasne, v
jogo lajci nemaº nichogo zlogo: prosto v n'ogo taka zvichka, shchob trohi shchodnya
layati zhinku j chuti vid ne¿ lagidnu vidpovid'.
Nadvori dobre rozvidnyaºt'sya, hoch do shodu soncya shche daleko. YArmarkovij
nichnij gamir ne vgamovuºt'sya. Ale vin ne zavazhaº. Priºmna vtoma opanovuº
m'yazi, vse tilo, legka drimota povivaº mozok.
- Vse v mene º, i zhivu ya dobre, bo mayu golovu na plechah dobru, a ne
til'ki koni, shchob zvoshchikuvati... Mene odin priyatel' odrekomenduvav, i teper
ya mayu shche vigidnishu robotu, hoch ne kidayu j izvozu...
"Nu, nu, cikavo, shcho vin tam shche vmiº robiti?" A ochi sklepilisya, priºmno
tak, i ne hochet'sya vorushiti zhodnim m'yazom.
- Odrekomenduvav mene znajomij - i zrazu na visimnadcyat' karbovanciv u
misyac'. A pislya odnogo dila desyatku nabavili. Dvadcyat' visim karbovanciv -
ce zh zarobitok!..
"Tak, tak... YAka zh pak u n'ogo robota? Cikavo, ale nehaj zakinchuº...
Pora..."
- Ta j roboti, vlasne, niyako¿... SHCHitaºt'sya, shcho ya v polici¿ roblyu, vrodi
yak tajnim agentom, shchob politiku vislidzhuvati... Nu, yaka zh ce robota!..
Nasluhaºshsya chogo vid lyudej, a potim idesh i slovo v slovo perekazhesh... I za
ce - cilih dvadcyat' visim karbovanciv!.. Hiba ne povezlo!..
"SHCHo vin verze?.. Tajnim agentom? SHpigunom?.. I navit' zhaluvannya
distaº?!"
Mihajlo Mihajlovich zvodit'sya na likot': mozhe, raptom priverzlosya? A
parubok, uzhe zasinayuchi, ledve vorushit' yazikom:
- Na eks-pro-pri-i-aciyu pidbiv p'yat'oh m...molodchikiv... Poshtu
grabuvali. Nu, j zlovili... vsyu kumpaniyu. Sam nachal'nik otdilºniya
viklikav... ruku tisnuv i blagodarnost'. "Molodec'... Geroj..." Prosiv
studentiv i revolyucioneriv u poviti vislidzhuvati.
Ostannih sliv Kocyubins'kij ne sluhaº. Vin pidhoplyuºt'sya z tapchana j
pospishno vzuvaºt'sya. Potim ide za van'kir do hazya¿na j rozrahovuºt'sya.
Zdivovanij gospodar ne vstigaº navit' nichogo rozpitatisya.
Kocyubins'kij pokidaº yatku. Na hvilinu spinyaºt'sya.
Rozheviº na shodi nebo. YArmarok gomonit'. Ale pisni stihli i vogni
pogasli. Legkim rankovim vitrom zmelo, yak prozorij tuman, charivnu kazku
ciº¿ nochi.
Vin zastibaº pal'to na vsi gudziki i shvidkim krokom ide sered lyuds'kogo
gurtu.
CHerez dva dni shvidkij po¿zd zabrav jogo z kononivs'kih laniv i luk.
Proshchajte, sonyachni nivi, vasil'kovi stezhki i zhajvoronkovi difirambi
soncyu... I virni suputniki shchodennih dityacho-kazkovih podorozhej sered poliv
- bili puhnasti psi!..
Misto zhde, shchob znovu obplutati jogo v zalizni puta obov'yazku.
Vchorashnij po¿zd poviz tudi list. List do jogo chulogo druga. "Podaruj
meni p'yatnicyu vranci..." I pidpis:
"Tvij komik..."
II. TIHA SIVERYANSXKA VULICYA
Odhiliv dveri j uvijshov do porozhn'ogo peredpokoyu. Dovkola panuvala
trivozhna tisha.
Ale htos' zhe musiv buti vdoma!.. Zreshtoyu, kudi mogla piti mati?
Mihajlo Mihajlovich postaviv doli nevelichkij chemodan i, v moroci
peredpokoyu namacavshi gachok, povisiv pal'to.
Doma htos' musiv buti. Ale nihto ne vihodiv zustriti jogo, yak ce bulo
zavzhdi, z radisnimi vigukami, smihom i pocilunkami. SHCHopravda, vin vi¿zdiv
us'ogo na yakihos' tri dni, ale vsi zh znali, yaka sprava primusila jogo do
podorozhi... Povinni buli b chekati...
Mozhe, ne distali jogo telegrami?.. Ale zh ¿m vidomo, koli prihodyat'
paroplavi do CHernigova, i hiba ne slid zhdati jogo shchodnya, kozhno¿ godini j
hvilini?..
A-a... yak ce jomu ne spalo na dumku vidrazu?.. Vsi, napevne, v sadku.
Hto zh u taku speku siditime v hati. A diti, mozhlivo, des' na vulici.
I Mihajlo Mihajlovich stomleno siv u krislo i, neveselo j girko dumayuchi
pro shchos', mehanichno pochav vitirati pogolenu golovu. CHasom ruka jogo z
hustkoyu spinyalas' na mit', potim povoli j nerishuche ruhalas' dali
CHotiri dni tomu zaareshtovano sestru Ol'gu i vidrazu perevezeno do
Kiºva. Vnochi prijshla policiya. Vin shche pracyuvav u sebe v kabineti i sam
vidchiniv ¿m dveri. Znajomij okolotochnij nadziratel' Nesterenko promimriv
vibachennya, potim ob'yaviv pro metu svogo prihodu i nalagodivsya buv robiti
trus. Ale Mihajlo Mihajlovich oburivsya, zaprotestuvav, i Nesterenko
obmezhivsya lishe pro lyuds'ke oko - z nim bulo dvoº gorodovikiv - poverhovim
oglyadom chemodaniv Ol'gi Mihajlivni, shcho gostyuvala vzhe kil'ka dniv u brata.
Gotuyuchis' iti z policiºyu, Ol'ga Mihajlivna bula cilkom spokijna i navit'
ironizuvala z okolotochnogo. Vona tezh bula pid postijnim naglyadom polici¿ i
podibni situaci¿ buli ¿j ne vpervinu. Zvichajno, ne znajshli nichogo. Ale v
rodini narobili perepolohu.
YAsno, policiya keruvalas' bil'she pidozroyu. Navryad chi buli v ¿¿
rozporyadzhenni serjozni materiali. Ta vse zh Ol'gu treba bulo ryatuvati.
Treba bulo znajti potribnih lyudej, umovlyati, prositi... Dovodilos' znovu
buti zobov'yazanim pered lyud'mi, z yakimi hotilos' bi ne perehoditi mezhi
oficial'nih stosunkiv chi vipadkovogo znajomstva.
Ale dobre te, shcho vsi ci prikrosti vzhe pozadu.
Mihajlo Mihajlovich pidvivsya. Treba bulo vijti v sadok, rozshukati
druzhinu, matir...
Vin nahilivsya do vikna i raptom pobachiv u sadku, bilya klumbi z
krasolyami, na osloni Viru Iustinivnu j matir. Ne chuti bulo, pro shcho voni
rozmovlyali. Druzhina poklala na pleche materi golovu i, pevne, plakala.
"SHCHo stalosya?"
Adzhe ne tomu plache druzhina, shcho zaareshtovano Ol'gu Mihajlivnu. Vona ne
plakala navit' todi, chotiri dni tomu, i vtishala inshih.
"SHCHo zh stalosya?"
I vzhe vid samih dverej na verandu Kocyubins'kij povernuvsya do kimnati i
znovu siv u krislo, v zdogadah pohilivshi golovu.
Mozhlivo, Vira Iustinivna dovidalas' pro Marinu.
Ruka z hustkoyu zastigla na kolini.
Todi vin ne mozhe zaraz pidijti do ne¿. Vin musit' nasampered
dovidatisya, shcho zh, vlasne, tut stalosya bez n'ogo.
Htos' uvijshov do hati. Nyanya... Privitalas'. Vin pidviv do ne¿ oblichchya.
- Nu, yak tut bez mene?.. Vse garazd?
Vona ne zasmiyalas', yak zavzhdi, golosno j veselo, a vidpovila pritisheno,
zniyakovivshi. Potim, zbagnuvshi pevne, shcho jogo pri¿zdu nihto ne pomitiv,
vijshla v sadok do gospodariv, dopovisti.
Druzhina uvijshla spokijnoyu, vpevnenoyu hodoyu j privitalasya zvichajno, yak
zavzhdi pislya jogo nedovgo¿ vidsutnosti... Vona vzhe vstigla prihovati slidi
hvilyuvannya.
Mati dovgo obijmala jogo, movchki ciluvala i plakala. Vona beztyamno
lyubila svogo Musin'ku, tak samo... yak i v ditinstvi. CHasto obijmala j
golubila jogo. Ale na cej raz yakos' trivozhnishe, nervovishe, tak, nemov same
nad nim, a ne nad kimos' inshim gromadilis' chorni hmari.
I lishe po kil'koh hvilinah, nemov vidirvavshis' vid yako¿s' bolisno¿
dumki, vona zgadala pro inshe:
- Musin'ko, ti bachivsya z kim bulo treba? YAk perehvilyuvalas' ya za ci
dni... ¿¿ nevidyushchi ochi nemov divilisya na n'ogo.
Mihajlovi Mihajlovichu stalo legshe. Mati samoyu svoºyu prisutnistyu yakos'
pidtrimuvala v n'omu sili, pidbad'oryuvala.
Vin rozpoviv, chogo poshchastilo jomu domogtisya.
Listi vid Marini prihodili na zems'ke statistichne byuro, de pracyuvav
Kocyubins'kij. Pid chas vidpustki vona gostyuvala v svo¿h rodichiv u
Peterburzi. Listi vid ne¿ prihodili chasto, na jogo im'ya, z pripiskoyu
"osobisto". Mihajlo Mihajlovich perechituvav ¿h po tri abo po chotiri razi.
Potim znishchuvav.
Buvalo, shcho listi ne nadhodili p'yat' chi shist' dniv. Vin nepoko¿vsya,
nervuvavsya. Vin boyavsya, shcho z neyu shchos' trapilos'.
Koli Marina bula v CHernigovi, vin zustrichavsya z neyu chasto. Koli zh vona
vi¿zdila, vin potrebuvav bodaj listiv vid ne¿... Marina bula jogo drugom,
shchirim i viddanim, takim, shcho zustrichayut'sya hiba til'ki odin raz u zhitti.
Bez zustrichej z neyu, bez ¿¿ listiv stavalo jomu vazhche zhiti. jomu potribne
¿¿ vtishne slovo i druzhnya laska. Buv starshij za Marinu bil'sh yak na
p'yatnadcyat' rokiv, ta koli voni buvali razom, nihto z nih ne vidchuvav ciº¿
riznici.
Kocyubins'kij v svoºmu zhitti bachiv til'ki brehnyu, lukavstvo, pidstup, i
shchira, viddana lyubov Marini nemov perekonuvala jogo, shcho isnuyut' pravdivi
lyudi, yaki shchiro pragnut' jogo priyazni.
Za chotiri roki druzhbi vin zvik do Marini yak do najblizhcho¿ lyudini,
druga, vid yakogo ne hovayut' ni taºmnic', ani pochuttiv. Hocha storonnya
lyudina ne zbagnula b tut nichogo: jomu sorok chotiri, ¿j - til'ki dvadcyat'
visim... Do togo zh u Kocyubins'kogo chetvero ditej i, krim druzhini, na jogo
utrimanni sestra i slipa mati.
Tim vazhche bulo ¿m obom hovati vid storonnih ochej svoyu lyubov u c'omu
spokijnomu, patriarhal'nomu misti. Tim tyazhche bulo ¿m i girshe. ¯hni mri¿, v
chadu i vogni ¿h pochuttiv, zdavalisya obom zdijsnennoyu real'nistyu, hocha,
mozhlivo, obom ¿m, nemov malim dityam, u cih mriyah brakuvalo tverezogo,
real'nogo mislennya.
Pid chas ostann'ogo vi¿zdu Mihajla Mihajlovicha vid ne¿, bezperechno, buli
listi. Zavtra, koli vin prijde na robotu, do byuro, vin ¿h oderzhit' u
sekretarya... I buv tisnij jogo robochij kabinet, bula yakas' zhorstoko
strimana Vira Iustinivpa. Bula nezvichajna, nesterpna yakas' tisha v us'omu
primishchenni, v usij jogo gospodi... I Mihajlo Mihajlovich znovu vdyagnuv
pal'to - nadvori hmarilosya - i vijshov na vulicyu. Pered cim til'ki zapitav
druzhinu:
- Ti ne pidesh zi mnoyu?
- Kudi?
Ale vona znala, shcho majzhe shchovechora cholovik robit' progulyanku i proponuº
¿j priºdnatisya. CHasto voni vihodyat' razom.
Teper vona navit' ne chekala jogo vidpovidi i zaklopotano znikla v
pokoyah.
Temno bulo i yakos' trivozhno, pevne, vid. peredgrozzya.
Trohi zsutulivshis' - ostannim chasom inakshe vin uzhe ne hodiv -
Kocyubins'kij povoli rushiv svoºyu Siveryans'koyu vuliceyu.
Mozhna bulo zajti do priyateliv. Ale chi budut' jomu shchiro radi? U n'ogo zh
zaareshtovano sestru!.. Pro ce niyak ne mozhut' nagovoritis' vorogi i pro ce
zh teper shepchut'sya priyateli. Mozhlivo, jogo j samogo zv'yazhut' z yakim-nebud'
politichnim procesom, yakshcho vvazhatimut' ce za potribne. Vin ne pide do nih;
zreshtoyu, vin zustrine ¿h zavtra na roboti abo v "Prosviti"... Marina shche ne
pri¿hala. SHCHo zh - vin pide do zemstva, rozshukaº storozha. V n'ogo mayut' buti
listi.
Tak, gubernatorovi legko znajti fakti proti, n'ogo. Guberns'ka
kancelyariya, bezperechno, vzhe maº povidomlennya vid zhandarms'kogo upravlinnya
pro aresht Ol'gi Kocyubins'ko¿, ridno¿ sestri malorosijs'kogo pis'mennika i
neblagonadijnogo gromads'kogo diyacha...
Teper, zvichajno, legko mozhut' buti znajdeni prichipki do jogo roboti v
statbyuro i legko bude nachal'stvu sprovokuvati potribni konflikti... Teper
mozhut' primusiti zaviduvacha statbyuro guberns'kogo zemstva Kocyubins'kogo
podati zayavu pro zvil'nennya...
Posadu v CHernigovi znajti bude vazhko. Vi¿hati zvidsi?.. Ale kudi? De
teper znajdesh hoch trohi pristojnu posadu? Leontovich proponuº vlashtuvati
jogo cherez brata v Peterburzi, pri yakomus' ministerstvi. Ni, duzhe
vdyachnij!.. Na derzhavnu robotu bil'she vin ne pide... A prote jogo zh shche ne
zvil'nyayut'... Tak prosto... nespokijni dumki. A dobre bulo b pokinuti,
nareshti, CHernigiv, utekti zvidsi nazavzhdi... Ta shchob kudis' na pivden', do
ulyublenogo morya i soncya!..
Jomu proponuvali ¿hati do Kiºva na redaktors'ku robotu. CHi varto minyati
shilo na shvajku?.. Krashche ne ¿hati...
Storozh zemstva sidiv kolo svoº¿ halupki. Piznavshi Kocyubins'kogo po jogo
visokij, trohi shilenij postati, storozh pidvivsya nazustrich.
- Dobrogo vechora!.. Kocyubins'kij privitavsya.
- Listi º?
- Buv odin... YA odnis vam dodomu, peredav vashij druzhini. SHCHe vchora
prijshov, ta ya ne zumiv odnesti. A s'ogodni buv chas, to til'ki zminivsya,
zrazu j odnis. Odin list til'ki j buv... V sinen'kij bamazhci...
V Kocyubins'kogo vistachilo sili laskavo podyakuvati ne v miru
posluzhlivomu storozhevi j piti.
Vin povoli rushiv vuliceyu.
Os' teper i yasno vse... Rujnuet'sya te, kudi do c'oyu chasu nihto
storonnij ne vhodiv.
Vin, mozhlivo, j sam togo ne pomichayuchi, siv na osloni bilya chi¿hos' vorit
i potonuv u viri dumok. Nihto ne prohodiv povz n'ogo. Nihto ne pomichav
prinishklo¿ v temnomu zakutku postati.
Povoli gromadilisya vgori hmari. Stiha pidkradavsya teplij dribnij doshchik.
Samitna lyudina na lavi bilya chuzhih vorit sidila, nahilivshis', ne
pomichayuchi dovkola nichogo,- bolisno dumala, sumuvala, shukala chogos',
neyasnogo, temnogo dlya samogo sebe.
Koli vin ne povernuvsya do persho¿ godini, v rodini strivozhilis'. Nyanyu
vidryadzheno bulo do najblizhchih znajomih, u yakih chasto buvav vechorami
Kocyubins'kij, ale vona povernulas' za pivgodini i ne dovidalas' nichogo.
Davno vklali ditej. Davno pishla dodomu susidka, shcho prihodila v yakijs'
pobutovij spravi ta j zasidilasya. Vira Iustinivna metalas' po hati, v
rozpachi, ne znayuchi do chogo doklasti ruk. Vona shche ne produmala vs'ogo, shcho
mala skazati cholovikovi z privodu nespodivano prochitanogo lista Marini. A
teper shche cya trivoga, viklikana jogo divnoyu vidsutnistyu. Adzhe vid jogo
sercya vs'ogo mozhna spodivatisya.
V svo¿j opochival'ni movchki plakala mati.
I hoch jogo chekali, vse zh dlya vsih nespodivano stuknula hvirtka, ne
strimana jogo kvoloyu rukoyu. Mihajlo Mihajlovich uvijshov, mlyavij i,
zdavalosya, shche bil'she shilenij. Ne divivsya ni na kogo. Nyanya movchki znyala z
n'ogo pal'to. Vin uvijshov vidrazu do svogo kabinetu i poprosiv chayu.
Koli Vira Iustinivna, shcho znovu vstigla vzhe priborkati svoyu kvolist',
vvijshla z holodnim virazom oblichchya do kabinetu, nesuchi chaj, vona pobachila
cholovika, shcho vzhe lezhav na lizhku majzhe nepritomnij. Vona ne vidchula, shcho
garyachij chaj oshpariv ¿j ruku.
- Likarya! - guknula, viglyanuvshi v peredpokij. . Nyanya nap'yala na golovu
vid doshchu veliku shal' i znikla. Bezporadno j pokvaplivo obmacuyuchi stini,
pospishala do kabinetu mati.
- Serce, serce... - sheptala vona perelyakanim golosom.
Serce trimalo jogo v svoºmu poloni, yak zdobich. Jogo serce trimalo v
poloni vsih ridnih i bliz'kih jomu lyudej.
Nezvazhayuchi na sercevij pripadok unochi, vranci drugogo dnya Kocyubins'kij
pishov na robotu do statbyuro Vin znav,- uvecheri Vira Iustinivna napevne
vikliche jogo na rozmovu, bez yako¿, zvichajno, ne obijtisya. Vranci vona ne
hotila nervuvati jogo, shchob ne visnazhuvati pered sluzhboyu. Vona diyala til'ki
pislya togo, koli vse holodno obmirkovuvala do kincya. Nikoli Vira
Iustinivna ne pospishala diyati.
Golovne, Mihajlo Mihajlovich ne uyavlyav, chogo, vlasne, domagatimet'sya vid
n'ogo druzhina. Vin ne boyavsya peredbachuvano¿ rozmovi, ale vse zh mala buti
nepriºmna godina, yako¿ ne obminuti, i jomu vazhko bulo primusiti sebe na
chas zabuti pro ce. Dopomogli spivrobitniki. Hocha Kocyubins'kogo til'ki tri
dni ne bulo na roboti, ale vse zh bil'shist' iz nih pidhodili do n'ogo,
pitalisya pro zdorov'ya, pro spravi, probuvali navit' zhartuvati. I
Kocyubins'kij ne vidrazu zbagnuv, shcho vsi voni hochut' jogo rozvazhiti. Hoch
nihto ¿m ne govoriv, u yakih spravah ¿zdiv vin do Kiºva, ale voni vse tochno
znali. V CHernigovi nemozhlivo bulo shovati ne til'ki svo¿h sprav, ale j
svo¿h dumok.
Pislya roboti Mihajlo Mihajlovich buv na korotkomu zasidanni v zemstvi.
Vin mig bi j ne hoditi tudi. Ta vin i ne buvav nikoli na podibnih naradah,
de jogo prisutnist' ne bula obov'yazkova. I vsi znali, shcho Kocyubins'kij
navit' znevazhaº podibni spravi. Ale na cej raz pishov na zasidannya i prosto
nalyakav svoºyu prisutnistyu uryadovcya, shcho tam golovuvav. A dehto podumav
sobi, shcho "hohlac'kij" pis'mennik, pevne, zle sebe pochuvaº pislya areshtu
rodichki i virishiv zajvoyu retel'nistyu na roboti zmicniti svo¿ osobisti
pozici¿ v zemstvi.
Ale j pislya c'ogo Kocyubins'kij ne pishov dodomu. Vin davno ne buv u
"Prosviti". A timchasom, hoch bi j formal'no, vin ocholyuvav ¿¿.
Jogo zapal do roboti v "Prosviti" davno minuv. Vlasne, golova
"Prosviti" zalishavsya takim zhe retel'nim i energijnim u svo¿j gromads'kij
roboti poza "Prosvitoyu", ale do "Prosviti" davno proholov, Jogo ne pitali
za prichini. Vvazhali, shcho Kocyubins'kij - zamknenij u sobi, shcho v n'ogo nemaº
i ne mozhe buti bliz'kih druziv. I navit' ne divuvalis', koli vin shche rokiv
zo dva tomu perestav hodi ti na taºmni zasidannya CHernigivs'ko¿ gromadi. Ne
divuvalis': adzhe vsim vidomo, shcho Mihajlo Mihajlovich - lyudina zamknena. I
nihto nikoli ne nama¿avsya rozgadati jogo, ta dobre j robili.
V "Prosviti" ne bulo ºdnosti. Utvoryuvalis' grupi. Rozhodzhennya mizh nimi
zagostryuvalis'. Kocyubins'kij davno vtrativ smak do prosvityans'ko¿ roboti,
yaka zavdyaki obstavinam ta lyudyam, shcho vpryagalisya do ne¿, obernulasya ne na
te, chogo bazhav vin. Vin mav gostrij i vitonchenij nyuh i vidchuvav duh gnili
tam, de inshi nichogo podibnogo ne chuli. Potribno bulo duzhe nebagato, shchob
Kocyubins'kij nareshti rizko perestupiv yakus' mezhu j pochav znevazhati i svoyu
robotu i svo¿h koleg, yaki imenuvali sebe jogo priyatelyami, ale ne uyavlyali,
chim, vlasne, zhive j dishe ta lyudina, do yako¿ voni navit' pidleshchuyui'sya.
Sprav nazbiralosya chimalo. Majzhe nihto z kerivnikiv ostannim chasom ne
viyavlyav osoblivogo bazhannya prosuvati spravi "Prosviti". Kocyubins'kij dovgo
sidiv nad nimi. Bagato bulo chorno¿ tehnichno¿ roboti, yaku mogla b zrobiti j
sekretarka. Ale aparatu ne bulo, bo ne bulo groshej u "Prosviti", a
gromads'ka svidomist' chleniv ne pidkazuvala ¿m obov'yazku vikonuvati j
tehnichnu robotu.
Mihajlo Mihajlovich sidiv tut kil'ka godin, zabuvshi navit', shcho vin shche j
ne obidav. Bibliotekarka, v yako¿ c'ogo dnya majzhe ne bulo vidviduvachiv,
prinesla jomu chaj i biskviti. Vin pomishuvav chaj, ne divlyachis' na sklyanku,
i piv. Poglyad jogo ne vidrivavsya vid kupki paperiv.
Ta vidmahnutisya vid dumki, pro neminuchu nepriºmnu rozmovu z druzhinoyu
jomu ne poshchastilo. Todi Mihajlo Mihajlovich rizko pidvivsya i rishuche pishov
dodomu. Prote vin shche ne virishiv, yaki poyasnennya davatime druzhini.
Til'ki pochinalo temniti, i Kocyubins'kij zmig nedaleko poperedu vpiznati
matir Marini, shcho jshla nazustrich. Vin zradiv. Vin maº zmogu spiniti ¿¿,
pochati rozmovu i yakos' nepomitno rozpitatisya pro Marinu, bo shcho dovshe ¿¿ ne
bulo v CHernigovi, to bil'she vin dumav pro ne¿.
Raptom vin pomitiv, yak, piznavshi jogo zdalya, babusya pospishno perejshla
na drugij bik vulici i, poki Kocyubins'kij zmig shchos' zrozumiti, znikla za
rogom. Cej dribnij incident prigolomshiv jogo. V chomu zh rich? Nevzhe j cij
starij tezh vidomo vse?
A dali jomu vzhe zdavalosya, shcho j usi zustrichni - vidomi j nevidomi jomu
lyudi - pozirayut' na n'ogo skosa, lukavo, v dumkah gluzuyuchi z n'ogo.
Vin zgadav, yak pozaminulogo roku vse bulo zovsim. uzhe bliz'ko do
rozv'yazki. Bulo virisheno, shcho vin rozijdet'sya z druzhinoyu i razom z Marinoyu
vi¿de z CHernigova, shchob nikoli syudi ne povertatis'. Pislya trivalogo
vmovlyannya Marina nareshti na ce pogodilas'. Treba zh bulo, kinec' kincem,
prijti do chogos' pevnogo... I vona zvazhilasya. Ale v najbil'sh zruchnij
moment ¿m ne stalo todi rishuchosti. Bula odna pereshkoda, shcho zrujnuvala ¿h
plani: treba bulo shukati novu posadu. Kocyubins'kij napisav svoºmu
priyatelevi do Katerinodara. Ta list ne zastav adresata: toj vi¿hav
likuvatisya za kordon. Zadum lishivsya nevikonanim...
Ta vin i ne mig buti zdijsnenim. I Marina i sam Kocyubins'kij buli
pevni, hoch i ne priznavalisya v c'omu navit' samim sobi, shcho ¿h plani -
himera, zovsim nereal'na vigadka.
Bulo j inshe, pro shcho dumav i chogo boyavsya Kocyubins'kij,- protekciya
druziv. Adzhe dovelos' bi znovu vdavatisya do riznih vplivovih priyateliv i
znajomih za protekciºyu, a mozhe i za dopomogoyu grishmi. Ale yakshcho vin
p'yatnadcyat' rokiv tomu jshov na ce, to ne mozhe zh vin stavati na cej shlyah
teper... YAk nabridlo jomu pochuvati sebe zavzhdi zobov'yazanim pered lyud'mi,
v stavlenni do yakih - jogo do nih i ¿h do n'ogo - bulo nadto malo
serdechnogo.
Isnuvala shche odna, najvazhlivisha prichina, pro yaku, prirodno. Kocyubins'kij
ne navazhuvavsya rozpovisti navit' Marini.
Vin zhiv svoºyu Ukra¿noyu, beztalannoyu Ukra¿noyu Volikiv, Malanok,
Gafijok... Obrazi ¿h hvilyuvali jogo, i dlya nih vin zberigav tu reshtu sil,
shcho zalishalas' jomu pislya nasushchnih turbot. A jogo malen'ka rodinna podiya,
mozhlivo, nikomu ne potribna, vimagala vid n'ogo kolosal'nih zusil',
velicheznogo napruzhennya voli. CHi zh mig vin, lyudina bezdogannogo sumlinnya,
zaradi svogo osobistogo malen'kogo shchastya zabuti pro svo¿ mri¿, chi bodaj
hoch trohi vidijti vid nih?..
Os' chogo ne mig vin rozpovisti Marini, hoch vona j zrozumila b jogo i,
pevne, pogodilas' bi z jogo dumkami.
Tak i ne znajshlo ¿h osobiste shchastya svogo zatishnogo kutka.
Mihajlo Mihajlovich shche zakinchuvav svij piznij obid, koli nespodivano
prijshov advokat CHizh. Kocyubins'kij zradiv i, ne zakinchivshi obidu, poviv
gostya do svogo kabinetu, bo toj poperediv, shcho prijshov u spravi, z yako¿ j
hotiv bi rozpochati rozmovu.
Malen'kij, zhvavij CHizh raptom pirnuv u gliboke krislo i nemov zahovavsya
u n'omu. Nevelichkim zrostom, chornoyu chuprinoyu, bliskucho-temnimi ochima j
velikimi, rozkinutimi chornimi vusami vin chomus' nagaduvav serditogo
chornogo zhuchka, shcho zahovavsya des' u kutok i til'ki vorushit' dovgimi vusami.
Vin blisnuv ochima i promoviv baskom, shcho niyak ne pasuvav do huden'ko¿ i
mizerno¿ postati:
- Nabigavsya za cilij den'... ne vibrav hvilini zaskochiti ranishe...
- De vi nabiraºtesya oto¿ energi¿!..
CHizh povazhno roztyagnuv oboma rukami vusa i zasmiyavsya. Vin buv cinichnoyu
lyudinoyu i zvik kidatisya vul'garnimi vislovami. Mihajlo Mihajlovich chekav i
zaraz c'ogo. Vin hoch i ne polyublyav vul'garno¿ movi, ale CHizha lyubiv i vse
jomu probachav. I spravdi, advokat u zadumi zirknuv odnim okom na kinchik
svogo vusa, namorshchiv cholo i shvidko promoviv:
- Mo¿ kliºnti silomic' roblyat' zi mnoyu te, shcho voni zvikli robiti z
norovistoyu kobiloyu, kolya ta ne veze, a til'ki hvicaºt'sya.
Kocyubins'kij ledve pomitno vsmihnuvsya. CHizh jomu podobavsya.
- Vigadaºte otake... Beregli b krashche zdorov'ya.
- Marna trata chasu j groshej: zdorov'ya ne vberezhesh... Nam z vami klimat
tut nepidhodyashchij.
Mihajlo Mihajlovich zrozumiv jogo natyak i vidpoviv:
- Klimat skriz' odin... policmejster i gubernator º skriz'...
Vin pidhopivsya j pochav miryati kabinet z kutka v kutok.
Prinesli solodke vino, privezene yakos' Mihajlom Mihajlovichem z
Peterburga.
CHizh ne chekav zaproshennya, a pidsunuv pidnos do sebe j naliv dva kelishki.
Potim uter vusa i zminiv, temu rozmovi.
- Znaºte, Mihaile Mihajlovichu, znovu chort zna shcho gromadit'sya na nashomu
gorizonti. Prosto - svinstvo yakes'...
Kocyubins'kij spinivsya bilya advokata j movchki divivsya na n'ogo.
- Zvichajno, ne dogaduºtes'...
- Vi pro shcho?
- Ta vse pro toj zhe arheologichnij z'¿zd u CHernigovi.
- Nu, mi zh pro n'ogo davno znaºmo... Cikavo...
- A, zvichajno, cikavo... - ironizuvav CHizh.
- Meni nezrozumile...
- YAsno vse tut, Mihaile Mihajlovichu. Tisyacholitnij yuvilej CHernigova
hochut' vikoristati chornosotenci dlya svoº¿ tribuni... YA mayu z Peterburga
vidomosti. Golovuvatime na z'¿zdi grafinya Uvarova. Nam ne dozvolyat'
vikoristati dlya svoº¿ agitaci¿ cej z'¿zd?.. CHekayut' Savenka - pevne, na
pomich Uvarovij. I nedaremno chernigivs'ki pravoslavni psi vzhe pidveli svij
pisok i urchat'...
- Zagrozhuyut'... Komu?
- A shcho vi dumaºte: u takij situaci¿ vid naukovogo z'¿zdu do ºvrejs'kogo
pogromu - odin krok...
- Ale zh budut' na z'¿zdi i spravzhni chesni vcheni?
- Zvichajno, budut',- pogodivsya CHizh,- ale voni ne nasmilyat'sya pidnesti
svij golos...
Kocyubins'kij spinivsya bilya krisla, de sidiv CHizh. Pechat' vtomi, shcho
skovuvala dopiru jogo oblichchya, znikla. Gnivno blishchali ochi. Vin nahilivsya
do priyatelya. Vp'yavsya v n'ogo poglyadom. Dihav shvil'ovano.
Treba pidgotuvatis'. Ne mozhna movchati... Gan'ba!..
- Vi zh golova "Prosviti"... Ot i sklikajte radu, virishujte, dumajte,
dumajte - mozhe, do chogos' i dogovoritesya... Adzhe j mi brali uchast' u
pidgotovci z'¿zdu, znachit', maºmo yakes' pravo vistupiti na n'omu z svo¿m
slovom.
Mihajlo Mihajlovich gnivno mahnuv rukoyu popered sebe, nemov rubnuv
shableyu:
- Na cej raz treba bez radi, bez "Prosviti"... Samim treba bratisya...
CHizh zasmiyavsya zlim, lukavim smihom:
- A prosvityani?.. Nehaj gotuyut' Uvarovij privital'nu adresu?.. Tak?..
- Samim!.. Bez "Prosviti"... -energijno zaperechiv Kocyubins'kij. - U
"Prosviti", dorogij, ne til'ki mi z vami. ª shche lyudi - i voni pidtrimayut'
cej chornosotens'kij z'¿zd, bo ne bachat' prichini, chomu ¿m svaritisya z timi,
shcho zdijsnyuvatimut' provid na z'¿zdi. Ale vse-taki ya pokinu "Prosvitu",
yakshcho til'ki zdijmet'sya hocha odin golos za posluguvannya z'¿zdu.
CHizh uzhe zacikavleno divivsya na Kocyubins'kogo. Zdavalos', vin miluvavsya
z n'ogo - energijnogo i gnivnogo. V smilivomu j cinichnomu poglyadi ciº¿
malen'ko¿ lyudini, shcho potopala v krisli, nemov svitilas' velika vlada i
sila.
- Tak nam i treba,- promoviv vin. - SHCHob ne buli tyuhtiyami... I vas
gubernator ukos'kaº, til'ki-no vi nasmilites' golovu zvesti. Nakaz
policmejsteru - i vse... A vzhe toj postaraºt'sya... Vin nikoli ne zabude
togo beshketu, shcho vi neshchodavno vchinili jomu v jogo zh kabineti z privodu
zaboroni lekci¿ pro vertep. Vin vam prigadaº... Ta j vzagali krashche vam ne
ripatis'. Zakinchujte "Fata morgana", i ce bude najdoshkul'nisha vasha
vidpovid' ¿m. Gubernator i tak ledve terpit' vas u zemstvi. Jomu potribna
malesen'ka prichipka. Odin vi nichogo ne vdiºte... YA j prijshov poperediti:
ne vistupajte publichno proti z'¿zdu arheologiv... Ce - politichnij z'¿zd.
Ce - zmicnennya pravoslaviya i Mikoli II. Dumaºte, ¿h cikavit' starovina
chernigivs'kih cerkov i monastiriv?.. Nachhati ¿m na starovinu j nauku. Voni
voznesut' tisyacholitnyu starovinu, shchob razom voznesti pravoslaviº i carya.
Skazhit' proti nih slovo publichno - i chernigivs'ki kupchiki peregrizut' vam
gorlo, yak vovki.
Ta Kocyubins'kij uzhe sidiv proti CHizha v krisli, trimayuchis' za cholo,
nemov zderzhuvav vtomu, shcho namagalasya poklasti na n'ogo svoyu blidu tin'.
Vin sidiv pidkoshenij odnim pomahom chiº¿s' nevidimo¿ shablyuki. Potuhali ochi
i nemov zagostryuvalis' lini¿ oblichchya. Movchav. Iz nochi kriz' vidchineni
vikna strumuvav mishanij rizkij duh bezlichi jogo ulyublenih kvitiv.
Ne zagovoriv vin i todi, koli CHizh pochav proshchatis' i znik, roz'yatrivshi
jomu serce. Kocyubins'kij sidiv, pidpershi doloneyu obvazhnilu golovu.
Ne mig vin vidrazu zmirkuvati, kudi vdatisya, v kogo prositi dopomogi.
Na chernigivciv nadiyavsya malo. Voni zvikli do gan'bi, ¿m ne vpershe. V
krashchomu razi zahovayut'sya sobi po norah polohlivo i ne visunut' nosa.
Prinajmni ne zavazhatimut'. Vdatisya do kiyan?.. Et!.. Os' neshchodavno dovelosya
zbirati koshti na korist' hvorogo Franka. Hvoriv poet, kolos, shcho mig kolis'
pidijmati na svo¿ plechi bil'she, nizh cile jogo pokolinnya... Nu, j shcho zh?..
Zibrali... pivsotni... Soromno bulo vidsilati.
Koli zh nastane hoch yaka-nebud' radist'? Koli zh usmihnet'sya dolya ridnomu
kraºvi?..
Tiho rozchinilisya dveri. Vin ne oglyadavsya; po hodi piznav druzhinu i ne
pidnyav golovi. Nache ne bachiv i ne chuv ¿¿ krokiv.
I vona sila v krislo, de kil'ka hvilin tomu sidiv advokat CHizh. V ¿¿
ruci shelestiv nevelichkij zelenuvatij arkushik paperu. Ce buv list Marini.
Drugogo dnya Kocyubins'kij napisav lista v Peterburg. Vazhko bulo
zrozumiti cej list. I Marina, shcho zvikla prisluhatis' do kozhno¿ zmini
samopochuttya v svogo druga, zbagnula til'ki te, shcho v Mihajla Mihajlovicha
trapivsya yakijs' simejnij incident, shchos' nespodivane i prikre. I shcho ne
til'ki epizod z ¿¿ listom, ale j inshi yakis' podi¿ gromadilisya nad jogo
golovoyu. Ale yaki - vona ne znala.
Marini vidomo bulo, shcho Mihajlo Mihajlovich znishchuº pislya prochitannya vsi
¿¿ listi j zapiski, i nikoli ne spodivalas' vona, shcho Vira Iustinivna
diznaºt'sya pro nih. Ce bulo nespodivano i vazhko shvilyuvalo ¿¿.
Vona raz u raz vijmala z konverta list i znovu chitala jogo vid pochatku
do ostann'ogo ryadka. I pidpis buv uzhe ne toj, yakim zakinchuvav vin ranishe
vsi listi. Povne im'ya i prizvishche - ce zvuchalo holodno, majzhe oficial'no.
Vin pisav pro svij obov'yazok pered rodinoyu, yaka zv'yazuº jogo j yaku vin ne
v pravi pokinuti. U n'ogo bulo chetvero ditej, i Marina sama ne uyavlyala, yak
ce vin bi zvazhivsya ¿h pokinuti. Vona sama, koli b ce stalos', mabut',
osudila b jogo.
Kocyubins'kij pisav, shcho ni vin, ni vona po-spravzhn'omu nikoli ne virili
v mozhlivist' ¿h odruzhennya, hoch i mriyali pro ce. Vin buv odvertij z neyu i
ne prihovav togo, shcho druzhina i mati vimagali vid n'ogo obicyanki nikoli ne
kidati rodini, i vin ne zmig opiratisya ¿h vimogam. SHCHozhdo ¿h dal'shih
vzaºmin, to vin zviryavsya na Marinu: yak vona skazhe, tak i bude. Teper, koli
cilkom yasno, shcho perspektiva ¿¿ vzaºmin z nim nikoli ne zavershit'sya tak, yak
voni kolis' mriyali, til'ki ¿j, Marini, nadaºt'sya pravo viznachiti nadali ¿h
vidnosini. Vin pidkorit'sya ¿¿ slovu.
I koli vidchuttya nespodivanogo udaru minulo, vona prijshla do visnovku,
shcho list jogo promovlyaº til'ki za te, shcho Mihajlo Mihajlovich vkraj
dezoriºntovanij, rozgublenij i, mozhlivo, hvorij. Mizh ryadkami jogo lista
vona vidchula rozgublenist' i zlamanu volyu ¿¿ druga, sil'no¿ i blagorodno¿
lyudini.
Marina tverdo virishila, pri¿havshi, skazati Kocyubins'komu pro svoº
bazhannya pripiniti ¿h intimni stosunki. Koli zh dlya c'ogo ¿j dovedet'sya piti
z posadi v zemstvi, shchob ne zustrichatisya z nim shchodnya, vona, ne dumayuchi,
zvazhit'sya j na ce. ¿j bulo tyazhko.
Pora bulo povertatis' do CHernigova, vidpustka nezabarom minala. Ale
Marina navmisne zatrimalasya v Peterburzi shche na kil'ka dniv, shchob u
chernigivs'kij atmosferi vstig rozviyatisya zadushlivij dim vid c'ogo
konfliktu v rodini Kocyubins'kih.
Vona mala raciyu. Minulo kil'ka dniv, i v rodini Kocyubins'kih rozviyalas'
nervoznist' i shvil'ovanist', viklikani ostannimi podiyami. Vira Iustinivna
trohi zaspoko¿las', perekonavshis', shcho Mihajlo Mihajlovich ne zamisliv
nichogo strashnogo, jogo roman z Marinoyu Zagirnoyu, na ¿¿ dumku, buv
zvichajnisin'kim flirtom, i niyaka, movlyav, rozumna i obachna, z tverezim
rozumom druzhina ne robitime z c'ogo strashno¿ rodinno¿ drami.
SHCHozhdo Mihajla Mihajlovicha, to vin ci dni hodiv movchaznij i bil'she
zamknenij v sobi, nizh do togo. Pomitno bulo, shcho vsya cya istoriya keps'ko
vplinula na jogo j bez togo ponivechene zdorov'ya. Ostannim chasom vin
zrobivsya bil'sh sutulij, shud na oblichchi. Til'ki, yak i ranishe, blistili
jogo chorni oksamitovi ochi i rizko vimal'ovuvalis' na matovomu oblichchi
nevelichki, trohi zakrucheni vgoru vusa. Vin zaznav v zhitti stil'ki vsilyakih
prikrostej, shcho navchivsya terpiti, navchivsya pereboryuvati j ne taki zhitt'ovi
trudnoshchi.
I os' nareshti za dverima odniº¿ z kimnat statbyuro vin raptom pochuv
znajomij, grudnij golos Marini. Kocyubins'kij v radisnij trivozi pidviv
golovu. V jogo kabineti ne bulo nikogo. Vin shvidko i rvuchko vidchiniv dveri
do kimnati spivrobitnikiv. Ale bilya Zagirno¿ stoyali inshi sluzhbovci, z
yakimi vona vitalas' pislya vidpustki. Marina bezturbotno i veselo shchos'
rozpovidala. I Mihajlo Mihajlovich zahovav u sobi svoyu radist'. Vin tezh
privitavsya do ne¿, zapitav, yak ¿j vidpochivalosya, i projshov dali, hoch jomu
j ne bulo potrebi tudi jti.
Togo dnya vin nepomitno poklav na ¿¿ stil lista. Vin napisav ¿j: "Lyuba
moya! Ne zvazhaj na listi, yaki ti oderzhala ostannimi dnyami vid mene. YA duzhe
bagato perezhiv ostannim chasom. Zdaºt'sya, vsi bidi, yaki sudilosya meni
zustriti v svoºmu zhitti, zbiglisya do mene same teper. Hmari gromadyat'sya na
nashomu gorizonti. I nevidomo yak i nevidomo de mozhna bulo b vkritisya vid
nih.
CHi zh uyavlyaºsh ti, shcho znachit' v takij lihij chas vtratiti bliz'ku lyudinu,
yaku lyubish i cinuºsh nad use, v yako¿ znahodish zaspokoºnnya i rozradu?
YA zaraz ne mayu sili tverezo vse obmirkuvati. Pochuvayu - malo shcho rozumiyu
v us'omu, shcho stalosya. Znayu til'ki, shcho meni bolyache, bezkonechno bolyache i
tyazhko. CHasom - use bajduzhe. YAkas' apatiya i tupij bil'. Bil' zagostryuºt'sya,
koli dumayu pro tebe. Bazhav bi duzhe, shchob ti menshe strazhdala i v mo¿j
provini pered toboyu znajshla bodaj malen'ku vtihu. Gnivajsya na mene, ale ya
j zaraz u stavlenni do tebe takij zhe, yakij buv zavzhdi..."
Ale j Marini bulo nelegko. Koli Mihajlo Mihajlovich privitavsya j pishov,
i vona glyanula vslid jomu, to bula vrazhena jogo viglyadom. Zdavalosya, vin
zaznav vazhko¿ trivalo¿ hvorobi. Pishla do svogo stola j niz'ko nahililas'
nad paperami, shchob nihto z podrug ne bachiv ¿¿ oblichchya.
Kriz' ostanni listi Kocyubins'kogo, yak kriz' novi veliki vikna, linulo
svitlo na ¿h vzaºmini. I yasno ¿j teper, shcho mri¿ ¿¿ ne zdijsnyat'sya nikoli i
ne mozhut' zdijsnitis'. SHCHo ne ¿hnya volya tut virishuº.
I v tisyachu raziv krashche spinitisya, skazati samim sobi: godi. Treba mati
zdorovij gluzd i ne duriti samih sebe dityachimi mriyami.
Dovkola ne¿ shililis' nad svo¿mi stolami podrugi. CHomu voni spokijni i
shchaslivi, a vona terpit' muku? CHomu minayut' lita ¿¿, a vona shukaº i ne
znahodit' sobi zatishnogo kutka?..
Adzhe ¿j uzhe cilih dvadcyat' visim rokiv. CHogo chekati?.. ¯¿ podrugi
znachno molodshi za ne¿. V kozhno¿ z nih º vzhe svoya rodina i tihij radisnij
vidpochinok pislya roboti. A hiba vona ne maº prava na takij zhe vidpochinok?
S'ogodni mati dokoryala ¿j za druzhbu z Kocyubins'kim. Dehto z znajomih
tezh dogaduyut'sya i chasto pozirayut' na ne¿ nepriºmnim ironichnim poglyadom. SHCHo
voni rozumiyut'?..
¯¿ sestra Nadiya znaº pro vse. Vona odna, zvichajno,ne dokoryatime ¿j, bo
sestra osobliva, nezvichajna lyudina, i maº svoº rozuminnya lyuds'kogo shchastya.
Marina rozpovila Nadi¿ pro Kocyubins'kogo. Voni obminyalis' taºmnicyami.
Nadiya rozkazala pro svoyu robotu z pidpil'nim gurtkom robitnikiv tartaka.
Ce robit' zhittya ¿¿ yakimos' osoblivo real'nim, perspektivnim. Vona pochuvaº
sebe majzhe shchaslivoyu. Nadiya ne sumuº za shchastyam - i ce osnovne...
Vidchinilis' dveri, i Mihajlo Mihajlovich projshov cherez zagal'nu kimnatu
do telefonu.
Marina vstigla migcem glyanuti jomu v oblichchya i nepomitno dlya inshih
podivitisya vslid na jogo postat'. Vona bachila zamisleni ochi dorogo¿ dlya
ne¿ lyudini. Todi rishuche pidvelasya, pro lyuds'ke oko vzyala zi stola yakis'
paperi i pishla z kimnati slidom za nim. Vona jshla pokirno, nenache pid
naviyannyam jogo glibokih chornih ochej.
I vvecheri voni znovu zustrilis' nedaleko vid priplavu na Desni, de v ¿h
rozporyadzhenni zavzhdi buv choven znajomogo Kocyubins'komu storozha priplavu
Kami-shchuka.
Zustritisya same tut, na Desni, zahotila Marina. Postijne "¿hnº misce"
za kladovishchem na gori bulo v chudovij miscevosti, ale tam bulo malo
prostoru. Voni primusheni buli zdebil'shogo siditi na odnim misci. Marina
hotila bil'she prostoru, bil'she svobodi dlya ruhu i dlya ¿¿ molodogo zhinochogo
sercya. Til'ki pro ce svoº bazhannya vona j skazala Mihajlovi Mihajlovichu,
koli poshodila z nepotribnimi ¿j paperami povz telefon i Kocyubins'kij
prosiv ¿¿ pro zustrich...
Mihajlo Mihajlovich movchki provodiv choven pid samim beregom, de bula
povil'nisha techiya. Vin napruzheno vesluvav. Marina tezh ne ozivalasya.
Povz nih proplivalo bagato chovniv. Bulo temno, ¿h ne vpiznavali.
Za mistom vpevnenoyu rukoyu Mihajlo Mihajlovich skeruvav chovna do berega,
i voni shvidko zijshli na visoku, zaroslu travoyu, piskovu kuchuguru. Posidali
na travu i kil'ka hvilin spoglyadali temnu, nemov prinishklu Desnu.
- YA dumayu,persha pochala govoriti Marina,- shcho s'ogodnishnya nasha zustrich,
pevne, zajva. Nashcho ce? Hiba vid c'ogo krashchaº nashe zhittya? Mi til'ki muchimo
samih sebe. I dlya tebe shchodali vse ce robit'sya vazhche. Teper cya istoriya z
mo¿m listom... Vira Iustinivna pid chas moº¿ vidsutnosti bula v nas,
govorila z moºyu matir'yu.
Mihajlo Mihajlovich rvuchko zvivsya j siv bilya Marini.
- Vona bula v tvoº¿ materi?- gostro, z nespodivanoyu rishuchistyu zapitav
vin.
- Bula.
- Ale ya pro ce ne znayu...
- Bula, lyubij mij... I, pevne, shche bude, yakshcho mi ne spinimosya v svoºmu
bezumstvi. Adzhe te, shcho mi z toboyu robimo, bezumstvo... Hiba mozhna ce
nazvati yakos' inakshe? Skazhi zh meni po shchirosti...
Kocyubins'kij kil'ka hvilin movchki, neruhomo divivsya na riku, de zridka
vzhe proplivali chovni, peretinayuchi tremtyachu stezhku vid misyacya, shcho
pidvodivsya z-za dal'n'ogo lisu.
- Nam treba,- prodovzhuvala Marina,- spinitisya. Ostannij incident zavdav
nam nemalo prikrostej i muk. Nastupnij, pevne, bude strashnij, vin zrujnuº
nas, znishchit', yak uragan.
- Tobi strashno moº¿ druzhini?- zapitav Kocyubins'kij.
- Ni, ne ¿¿.. Ale Vira Iustinivna bude persha... Vona pochne, a dokinchat'
inshi... Nedaremno vona zagrozhuvala, koli govorila z matir'yu. V ¿¿ pogrozah
º bagato j real'nogo. Mi pro ce nikoli ne dumali. A timchasom na ¿¿ boci
vse te, shcho diktuº vsim nam svoyu volyu, chogo mi z toboyu ne zmozhemo nikoli
peremogti.
Marina govorila pro ¿hnyu neshchadnu chernigivs'ku dijsnist'. Mihajlo
Mihajlovich rozumiv i, zdavalosya, pogodzhuvavsya z neyu.
- Nam z toboyu, lyubij, ne vstoyati proti vsih. Nas peremozhut', zitrut'...
Prigaduºsh, yak pozatorik ti sam chitav meni v "nashomu kutochku" storinki z
"Anni Karenino¿"? CHi, mozhe, ti vvazhaºsh ¿¿ smert' samogubstvom?
Mihajlo Mihajlovich povernuvsya do Marini i vzyav ¿¿ ruku v svo¿. Vona ne
zabirala v n'ogo ruki. Mihajlo Mihajlovich nervuvavsya.
- YAki zhahlivi dumki ti vislovila dopiru... Zvichajno, ya ne vvazhayu, shcho
Karenina sama naklala na sebe ruki, ale zh mi zhivemo v zovsim inshi chasi.
Marina ne vtrimalasya. Vona bula garyachoyu, zapal'noyu lyudinoyu, ale zavzhdi
pri Kocyubins'komu povodilasya strimano. Vse zh chasto ne mogla strimati
pochuttiv. Takoyu lyubiv ¿¿ Mihajlo Mihajlovich.
- Ni, ni, ne kazhi c'ogo,- zaperechila vona,- chasi ti zh sami... Prinajmni
dlya takih lyudej, yak mi z toboyu. Ti zaperechuºsh meni, shchob til'ki vtishiti
mene, zaspoko¿ti. Ale meni vse zh zdaºt'sya, shcho mi z toboyu suchasniki
Karenino¿. I nadovgo, shche zalishimosya takimi. I tobi nema chim zaperechiti
meni. YA zh tobi zmozhu ce dovesti.
Mihajlo Mihajlovich blizhche nahilivsya do Marini. Vin usmihavsya vibachlivo.
Ne boyapsya zhodno¿ nebezpeki i trohi ironichno stavivsya do ¿¿ sliv. Vin i sam
bagato mirkuvav nad tim, pro shcho govorila vona, ale ne viriv ni v shcho lihe.
- Tak, tak,garyache prodovzhuvala Marina,ya mala chas ostannimi dnyami pro
deshcho podumati i prijshla do odnogo girkogo dlya oboh nas perekonannya.
- Horosha moya, ne zahmaryuj daremne svo¿h dumok. Mi z toboyu shche duzhi i
maºmo volyu...
- Ale ti mene spochatku visluhaºsh?..
- Zvichajno... yakshcho ti ne hvilyuvatimeshsya. Ale shcho same i kogo ti maºsh na
uvazi?
- YA mayu na uvazi i vorogiv tvo¿h... i druziv. Kocyubins'komu zdalosya, shcho
vin zdrignuvsya. Vin tezh dumav pro druziv i vorogiv... Teper vin sluhav
uvazhnishe.
- Prigaduºsh, yak ti nervuvavsya, koli v shirokomu koli lyudej odin z tvo¿h
oponentiv skazav pro tebe, nemovbi ti zovsim ne demokrat, a til'ki vdaºsh
iz sebe takogo?..
- Ce bulo svinstvo, demagogiya... Dlya podibnogo obvinuvachennya ne bulo
niyakih pidstav.
- A shcho jomu do togo - º pidstavi chi nemaº?.. Golovne - ochorniti,
zaplyamuvati oponenta, ne turbuyuchis' osoblivo pro pravdopodibnist'
brehni... Odni c'omu ne poviryat', zate poviryat' inshi. Znachit', meti
dosyagnuto. Vazhlivo zavdati suprotivnikovi vidchutnogo udaru. Doberut'sya
podibni lyudci i do nas z toboyu. Znajdut', napriklad, spritnogo reportera i
napishut' u gazeti vsyako¿ nebuval'shchini pro pobut vidomogo ukra¿ns'kogo
pis'mennika. Nashi vzaºmini ¿h cikavitimut' til'ki yak privid dlya
obvinuvachennya tebe, napriklad, u rozkladi abo v porushenni osnov sim'¿...
- Movchi, Marino.
- Ne slid movchati, lyubij, treba vse peredbachati. Uyavi til'ki, yak
zametushat'sya vorogi, ta j dehto z priyateliv, koli podibni brudni chutki
prolunayut' po CHernigovu, a mozhlivo j dali.... Todi vzhe voni vzhivut' usih
zahodiv, shchob tebe zac'kuvati. I hto znaº,mozhe, ¿m poshchastit' dosyagti svogo.
- Nikoli! - viguknuv obureno Kocyubins'kij.- Ti, shcho znayut' mene, nikoli
ne pojmut' viri.
- Nu, to poviryat' ti, shcho menshe znayut' tebe...
- Ale shcho zh ti hochesh proponuvati? Kil'ka hvilin Marina ne vidpovidala.
Todi prodovzhuvala:
- YA hochu lishe dovesti, shcho neobov'yazkovo ginuti pid po¿zdom, yak ce bulo
z Kareninoyu. Mozhna zaginuti pid chobotom svo¿h zhe priyateliv...
- Marino,pislya dovgo¿ movchanki zagovoriv nareshti Mihajlo Mihajlovich,-
Marinko, ale zh ti potribna meni. CHotiri roki nasho¿ druzhbi zridnili nas.
Hto zh u mene º, okrim tebe? Nikoli nashi vzaºmini ne skidalisya na flirt,
perelyubstvo. Nevzhe zh mi povinni rozijtisya teper til'ki tomu, shcho dekomu
nasha druzhba ne do sercya? Nevzhe mi taki slabkoduhi, shchob tak legko
postupatisya?..
Misyac' pidbivsya visoko i svitiv ¿m zboku v oblichchya.
- Ti ne pokinesh mene nikoli. YA navit' ne uyavlyayu c'ogo.
- Ale zh ti znovu zabuvaºsh...
- Ti hochesh, shchob ya tebe prosiv pro ce!.. Garazd...
- Ni, zalish - zajve...
Kocyubins'kij pidvivsya. I Marina raptom zgadala, yakim prihodiv vin
zavzhdi na ¿h zustrichi. Skil'ki veseloshchiv, dotepnosti, skil'ki zhvavosti i
zhartiv viyavlyav vin todi. Skil'ki vinahidlivosti i glibini hovalosya v jogo
dumkah!.. Teper... I shcho tyazhche bulo jomu rozv'yazuvati zaplutani vuzli, tim
bil'she bezsiloyu piti vid n'ogo pochuvala sebe Marina.
- Zdaºt'sya, nam chas povertatis'. Tebe, pevne, chekayut' uzhe vdoma.
Vin zrobiv nervovij, neterplyachij zhest rukoyu, ale vse zh pochav shoditi do
chovna, pidtrimuyuchi Marinu odniºyu rukoyu.
CHoven pliv za vodoyu. Marina sternuvala. Vesla lezhali v chovni.
Niz'ki beregi vistilav tuman. Pahlo teployu bolotyanoyu vogkistyu.
Marina promovila:
- CHernigiv zasmoktuº nas.
- SHCHo ti hochesh skazati?
- YA dumayu: koli ti ne mozhesh nazavzhdi virvatisya zvidsi, to pokin' ce
misto timchasovo, hoch na kil'ka misyaciv.
- CHomu ti raptom zgadala pro ce?
- Ne znayu... Mozhlivo tomu, shcho ya vse shche dumayu pro te, pro shcho govorili mi
na berezi. Tobi potribne ne til'ki likuvannya v likariv, tobi potribne nove
sonce, novi lyudi, yakes' nove zhittya, bodaj na kil'ka misyaciv.
I Kocyubins'kij raptom nepomitno vsmihnuvsya radisnoyu, teployu usmishkoyu:
vona znovu nemov vidgadala jogo dumki...
Vin prostyag do Marini ruki i, torkayuchis' ¿¿ teplih nizhnih dolon',
promoviv:
- Ti prigaduºsh - mi razom chitali storinki z romana "Mati"?
- Zvichajno. CHomu ti zgadav pro ce?
- YA po¿du do Gor'kogo. SHCHe todi, koli mi chitali "Mati", ya ostatochno
virishiv ¿hati do n'ogo. Ce ne tak legko zdijsniti, ale ya pochuvayu, shcho mushu
bachitisya j govoriti z nim. Legshe bulo b, nasliduyuchi zagal'nu modu, po¿hati
do YAsno¿ Polyani, shchob distati vidpovid', chi buv samogubstvom vchinok
Karenino¿... Ale ya po¿du do Gor'kogo. Tam nove sonce, novi lyudi... Hoch na
odin misyac' ya pokinu cyu proklyatu tyurmu i virvus' na volyu.
CHoven legko stuknuv ob bereg. Starij Kamishchuk uzhe chekav i shopiv za
lancyuzhok chovna.
A doma Kocyubins'kij zastav zapisku vid CHizha, shcho ne dochekavsya jogo.
Smilivij advokat v dosit' doshkul'nomu toni pisav svoºmu drugovi: "Radijte.
ª chutki, shcho vashi prosvityani vitatimut' arheologichnij z'¿zd chornosotenciv.
Haj zhive merzota!.. Ciluyu mogo neshchasnogo druga. CHizh".
Odnogo razu pislya, roboti Kocyubins'kij zustrivsya nedaleko vid statbyuro
z sestroyu Marini - Nadiºyu Zagirnoyu. Bulo pomitno, shcho vona chekala jogo na
vulici. Ta j sama vona vidrazu zh pro ce skazala.
- Special'no prijshla, shchob pobachiti vas... YAkshcho ne poshkoduºte dlya mene
desyati hvilin...
Mihajlo Mihajlovich pogodivsya, hoch nichogo priºmnogo vid ciº¿ rozmovi ne
chekav. Pevne, govoritime z nim pro Marinu. Nadiyu, mabut', upovnovazhila na
podibnu rozmovu z nim usya rodina Zagirnih. Vin dlya nih - u roli
oblesnika!.. Vse ce nepriºmno, prikro...
Z Nadiºyu vin uzhe buv trohi znajomij. Vid Marini vin znav pro ¿¿ sestru
dosit' dlya togo, shchob dobre ¿¿ uyavlyati sobi. Znav pro ¿¿ revolyucijni
nastro¿ i vvazhav ¿¿ za duzhe serjoznu lyudinu. Tim bil'she jomu bulo prikro,
shcho peredbachalasya rozmova v dosit' obivatel's'komu plani.
Voni zavernuli do odniº¿ z bezlyudnih bichnih vulic' i pishli povoli.
Rozmova mala buti konfidencial'na. Pro ce prinajmni poperedila Nadiya
Zagirna.
- Mihaile Mihajlovichu, sprava nemovbi j nevelika, ale vse zalezhit' vid
togo, yak vi do ne¿ postavites'. ;
Kocyubins'kij glyanuv u oblichchya divchini. Vono vraz zrobilosya suvorim i
napruzhenim.
Velikimi chornimi ochima z dugastimi brovami, smaglyavim kol'orom oblichchya
i tonkimi gubami Nadiya nagaduvala Marinu. Prote viraz oblichchya ¿¿ buv
suvorij, holodnij. Zdavalos', vono nezdatne vsmihnutisya. Timchasom, yak ochi
Marini majzhe kozhno¿ hvilini viprominyuvali priºmnu, teplu veselist'. Temnij
¿¿ odyag til'ki pidsilyuvav ¿¿ suvoru vdachu.
- To yaka zh sprava?
I Mihajlo Mihajlovich vtomleno i pokirno vsmihnuvsya. Nadiya ne pomitila
jogo usmishki.
- YA chula vid Marini, shcho vi maºte vi¿hati i na dosit' dovgij chas. Dehto
z mo¿h znajomih... cila grupa lyudej, shcho vid ¿h imeni ya govoryu, duzhe hotila
b posluhati shchonebud' iz vashih tvoriv.
Kocyubins'kij raptom zrozumiv: vin pomilivsya shchodo temi ¿h rozmovi, jomu
bulo priºmno.
- Ce hto - vchiteli?
- Ni... ni... zdebil'shogo molod'. Nevelichkij gurtok lyudej, sho davno
hochut' z vami zustritis'. Molod'...
Lyudi serjozni, priºmni...
V n'ogo narodzhuvavsya dobrij nastrij. Znachit', zamist' nudno¿ rozmovi
vin pochuv propoziciyu zustritisya z svo¿mi chitachami.
- Ale ya hotila vas poperediti, shchob u nas ne bulo nichogo
nedogovorenogo...
Kocyubins'kij zdivovano glyanuv na ne¿. ¯¿ oblichchya zrobilosya shche
suvorishim, navit' nemovbi zlim.
Zovsim pritishenim, rivnim i spokijnim golosom promovila:
- V nash chas podibni zibrannya ne shvalyuyut'sya gromads'koyu dumkoyu. Voni
navit' mozhut' buti duzhe nebezpechni dlya uchasnikiv podibnih, nehaj i
literaturnih vechoriv...
- Bajduzhe...
I Kocyubins'kij ironichno usmihnuvsya, dodavshi:
- Gubernator mene znaº...
- Nu, i druge: raz uzhe podibni zibrannya viklikayut' pevnu pidozru z boku
nachal'stva, to na zibranni vi zustrinetes' ne z gimnazistami, shcho chasto
vlashtovuyut' blagopristojni literaturni vechirki, a z lyud'mi smilivimi i
rishuchimi, takimi, shcho, mabut', nichogo v zhitti ne boyat'sya. Ce vas ne
lyakaº?..
Kocyubins'kij ne obrazivsya, ale z viglyadom pevno¿ zverhnosti podivivsya
na divchinu. Proti n'ogo vona bula divchinkoyu, ale rozmovlyala z nim nache z
hlopchis'kom.
- Bud'te spokijni... Taki lyudi jomu podobalis'.
Vona dyakuvala, i Kocyubins'komu zdalosya, shcho vona probuvala vsmihnutisya
vdyachnoyu strimanogo usmishkoyu. Zgodom, pri nagodi zgaduyuchi cyu rozmovu,
Mihajlo Mihajlovich skazav yakos' Marini:
- Tvoya sestra taka strimana j suvora, shcho nagaduº gimnazial'nu klasnu
damu. Koli b ya ne znav pro ne¿ inshogo...
- A ¿¿ v gimnazi¿ vvazhayut' za odnogo z najsuvorishih pedagogiv...
Prichomu dumayut', shcho vona cilkom viddana nachal'stvu j svo¿j roboti
- Divno...
- Nichogo divnogo: v gimnazi¿ vchat'sya kupec'ki don'ki, popivni ta rizni
pannochki. Vona ¿h nenavidit', pevne, za ¿h bat'kiv. Tomu suvora i neshchadna
do gimnazistok. A nachal'stvu ce navit' do vpodobi.
- Ale ¿j, mabut', vazhko poºdnati vikladannya v gimnazi¿ z robotoyu,
skazhimo, v pidpil'nomu gurtku.
- O, c'ogo i ya ne mozhu zbagnuti... V nashij rodini Nadiyu nihto do kincya
ne rozumiº. U ne¿ yakas' ne zhinocha vdacha. Znajomi, yaki ne znayut' pro ne¿
togo, shcho znaºmo mi, prorokuyut' ¿j za ¿¿ suvoru i tihu vdachu... zhinochij
monastir... Tak i kazhut' - ce zh uzhe chernicya... Zgaduyut' navit' dlya
analogi¿ turgenºvs'ku Lizu...
Priglyanutisya blizhche do Nadi¿ Zagirno¿ Kocyubins'kij zmig na
literaturnomu vechori, shcho jogo, yak z'yasuvalosya, vona zh i organizuvala. A
prote vechirka, shvidshe nagaduvala b nelegal'ne zibrannya, koli b ne dehto z
osib, shcho ¿h zovsim nedorechno zaprosiv sam Mihajlo Mihajlovich, vvazhayuchi
sebe vpravi ce zrobiti. Adzhe jogo poperedzhali pro vechir, a ne pro zbori...
Buduchi zavzhdi retel'nim i tochnim, vin i syudi prijshov trohi zarano i
zastav til'ki Nadiyu Zagirnu j odnogo molodogo robitnika z mahorkovo¿
fabriki - Kamishchuka.
Postat' robitnika vidrazu privertala uvagu energijnim oblichchyam i
vodnochas majzhe dityachoyu bezposerednistyu. Pishna bilyava chuprina, suhorlyave,
grubo zasmalene oblichchya, vishita kosovorotka pid chornim pidzhakom i bliskuchi
m'yaki choboti.
Dovidavshis' pro jogo prizvishche, Mihajlo Mihajlovich vidrazu zacikavivsya.
Molodij robitnik buv sin dobre znajomogo jomu storozha z chernigivs'ko¿
pristani, shcho inodi brav chitati deyaki knizhki z biblioteki Kocyubins'kogo.
Mihajlo Mihajlovich skazav:
- Vashogo bat'ka ya dobre znayu... Mi z nim bliz'ko znajomi.
Kamishchuk, shcho vpershe bachiv uzhe dobre vidomogo jomu z perekaziv
pis'mennika Kocyubins'kogo, zavorozheno divivsya jomu v ochi, nenache hotiv,
ale ne mav sili shchos' promoviti.
Nadiya Zagirna zrozumila ce j nepomitno dlya inshih shepnula Kocyubins'komu:
- Vin chitav vashi tvori, duzhe hotiv zustritisya z vami i tomu trohi v
zamishanni.
Z togo, yak vil'no povodilas' Zagirna z Kamishchukom i yak vona podivilas'
na n'ogo, Mihajlo Mihajlovich zrozumiv, shcho voni znajomi buli vzhe chimalij
chas.
Kamishchuk niyakovo vsmihnuvsya j zasharivsya. Vin ne znav, yak jomu povoditis'
v nezvichnomu dlya n'ogo tovaristvi pis'mennika.
Shodilisya shvidko. Mihajlo Mihajlovich pomitiv, shcho v oboh velikih
kimnatah, de malo vidbutis' chitannya, zijshlosya vzhe chimalo narodu. Sered
inshih Mihajlo Mihajlovich pobachiv i dvoh svo¿h spivrobitnikiv po "Prosviti"
- Sulimu i Prokopenka. Koli Kocyubins'kij dniv zo dva tomu pri zustrichi
prohopivsya slovom pro svij vechir, voni pochali prositisya, shchob vin dozvoliv
¿m prijti. Mihajlo Mihajlovich zaprosiv ¿h. Teper obidva znajomi pidijshli
do Kocyubins'kogo, privitalis' i, yakis' rozgubleni i zbentezheni, movchki
posidali na kanapu v dal'n'omu kutku kimnati. Pevne, neznajomi ¿m lyudi, shcho
zijshlisya tut, buli zovsim ne z tih, kogo voni spodivalis' pobachiti
Nadiya Zagirna, shcho bula tut u roli rozporyadnici, hoch i namagalas' buti z
nimi laskavoyu i privitnoyu, tezh bula ¿m ne po sercyu. Prokopenko raz u raz
znizuvav plechima, nemov vid holodu, a Sulima u vidpovid' kriviv gubi.
Mihajlo Mihajlovich projshov do drugo¿ kimnati.
Tam tochilas' rozmova. Pidijshla Nadiya.
- Pochekaºmo trohi chi pochnemo chitannya? - zapitala vona.
- SHCHe maºmo chas, trohi zachekaºmo.
Zagirna znovu shchos' hotila skazati Kocyubins'komu, ta vin pospishno spiniv
¿¿ ruhom ruki. Voni pidsili do gurtu.
Tut zdebil'shogo buli robitniki z mahorkovo¿ fabriki Homenka i zaraz
voni rozmovlyali same pro svogo hazya¿na.
Homenko buv osobisto znajomij z Kocyubins'kim, zv'yazanij buv i z
"Prosvitoyu". Vvazhav sebe navit' za miscevogo mecenata. Podaruvav kil'ka
cinnih rechej do miscevogo muzeyu i trohi dopomagav "Prosviti" grishmi,
polyublyayuchi, shchob u cij spravi do n'ogo pri¿zdili delegati vid "Prosviti".
- Na ridnu spravu meni ne shkoda,- govoriv vin, tarabanyachi po stolu
korotkimi puhlimi pal'cyami.- Bagato ne v sili... Mayu veliki vitrati na
fabrici, ale shcho v nashij sili - proshu, vid shchirogo sercya... - I vin
pidpisuvav chek na dvisti karbovanciv.
Potim vin primushuvav gostej visluhati hoch kil'ka storinok z jogo, yak
vin vislovlyuvavsya, naukovih sposterezhen' z ukra¿ns'ko¿ narodno¿ movi. Vin
zahoplyuvavsya bagatstvom ¿¿ form; inodi sidav i prodovzhuvav svoyu "naukovu"
robotu, ale kincya ¿j ne peredbachalos'.
Pracyuvati na jogo fabriku jshli neohoche, i to til'ki ti, shcho vzhe nide ne
zmogli znajti bud'-yako¿ roboti. Vin zaprovadiv desyatigodinnij robochij den'
i platav mizernu platnyu, chasto zlovmisne zatrimuyuchi ¿¿, shchob robitniki
bil'she nabirali v borg u jogo zh fabrichnij kramnici. Mayuchi gotivku, voni
vitrachali ¿¿ po inshih kramnicyah, de bulo vigidnishe kupuvati i kram buv
krashchij.
Odin z molodih robitnikiv rozpovidav, yak neshchodavno Homenko pokazuvav
svoº pidpriºmstvo gubernatorovi a inshim svo¿m gostyam, shcho poz'¿zdilisya na
imenini jo'go druzhini.
Homenko poviv gostej na fabriku cherez pakuval'nvij ceh. A odin z
robitnikiv, shcho yakos' zazdalegid' dovidavsya pro gostej, nadyagnuv lichaki i
demonstrativno vijshov nazustrich hazya¿novi i jogo gostyam.
Ce komprometuvalo Homenka. Vsi znali, shcho vin platit' robitnikam
zlidennu platnyu, i teper, koli raptom robitnik vijshov nazustrich u lichakah,
vsi zrozumili, shcho ce zrobleno navmisne, dlya demonstraci¿.
Zvichajno, oburenij gospodar zvil'niv c'ogo robitnika cherez godinu.
Kocyubins'kij chuv, yak prisutni shvalyuvali vchinok robitnika. Htos'
probuvav navit' rozpovisti shche pro podibnij incident, ale chas bulo
rozpochinati. Mihajpo Mihajlovich radij buv sluhati bez kincya podibni
opovidannya i deshcho z nih obov'yazkovo notuvav u zapisnj knizhci.
"YAk real'no pidhodyat' voni do zhittya",- podumav vin, vstayuchi. I vidrazu
pomitiv, shcho Sulima j Prokopenko znikli, hoch til'ki shcho buli tut i sluhali
opovidannya pro incident na Homenkovij fabrici. Mozhlivo, same c'ogo voni j
ne vitrimali.
Pered nim sidili lyudi, yakim vin shche ni razu ne chitav svo¿h tvoriv.
Sidili tiho, nahilivshis' upered, chekayuchi jogo slova.
Kocyubins'kij mav chitati urivok z "Fata morgana" abo novelu "Na kameni".
Teper rozdumav i pochav chitati "Persona grata".
Kamishchuk sidiv bilya vikna, vin buv uvazhnij, zoseredzhenij. Z pershih zhe
sliv chitannya vin zahopleno divivsya v o'blichchya Kocyubins'komu, shcho chitav
virazno, chitko, ale bez deklamaci¿ i zhestiv.
V pauzah vin, ne pospishayuchi, oglyadav prisutnih. Zagirna j Kamishchuk
sidili poryad. Vona zadumlivo divilas' kudis', kriz' vikno. Kamishchuk
povodivsya trohi nezvichajno. Spochatku vin buv til'ki uvazhnij. Potim, koli v
opovidanni vzhe bulo yasno, shcho Lazar robit'sya katom, Kamishchuk nervovimi
ruhami skrutiv cigarku i zapaliv. I dali vin ves' chas skripiv stil'cem,
paliv odnu za odnoyu cigarki, oglyadavsya po storonah. Dehto nezadovoleno
poglyadav na n'ogo, ale vin na ce ne zvazhav. Nahilyavsya vpered i zabuvav
navit' zmahnuti pishnu svoyu chuprinu, shcho spadala jomu na cholo.
Kocyubins'kij prochitav, yak Lazar povisiv divchinu, v yako¿ zoloti
volosinki syayali krug loba, yak furknula motuzka, i tilo divchini v bilomu
mishku zakrutilosya na nij. Kamishchuk raptom pidvivsya, micno vhopivsya za gnutu
spinku stil'cya popered sebe i nemov hotiv strimgolov kinutisya v bijku. Ochi
zayasnili, zablishchali... Vin ne sidav, poki j ne zakinchilosya opovidannya.
Potim, koli rozmovi buli same v rozpali, Kocyubins'kij vijshov vidpochiti
na svizhe povitrya. Vin pomitiv, yak za kil'ka hvilin pered nim vijshov
Kamishchuk. Teper vin stoyav pid vishneyu, ledve pomitnij v vechirn'omu moroci.
Mihajlo Mihajlovich pidijshov. Vin pomitiv, yak nervovo, vse shche hvilyuyuchis',
paliv cigarku Kamishchuk.
Vijshlo tak, shcho voni ne govorili pro chitanij tvir. Mihajlo Mihajlovich
bachiv, shcho molodij robitnik yakos' nadmirno shvil'ovanij. Kocyubins'kij ne
rozpituvav jogo pro vrazhennya. Rozmovlyali pro Kamishchukovu robotu, pro
knizhki, yaki vin chitaº, pro Peterburg, de buvav Kocyubins'kij i kudi vabilo
Kamishchuka. Potim Kocyubins'kogo poklikali: prijshla Vira Iustinivna j
prinesla telegramu z L'vova. Telegrama bula vazhlivogo zmistu, ale ne taka
terminova, shchob druzhini treba bulo cherez ne¿ zabivatisya azh na protilezhnu
okolicyu mista i pokazati Kocyubins'komu telegramu na godinu-dvi ranishe, nizh
vin mig bi ¿¿ prochitati vdoma.
Mihajlo Mihajlovich rozumiv, shcho druzhina prijshla ne dlya togo, shchob
peredati telegramu. I ne tomu, shcho vona dumala, nibi vin mig zustritisya tut
z Marinoyu, jomu dobre vidome bulo samolyubstvo Viri Iustinivni. Vona nikoli
ne pishla b special'no dlya togo, shchob pereshkoditi ¿h zustrichi. Prichini,
ochevidno, buli inshi.
I voni nezabarom viyasnilis'.
Uvecheri do Kocyubins'kogo zajshov davnij znajomij - Levic'kij. Vin
poperediv Viru Iustinivnu pro harakter literaturnogo vechora, shcho pro n'ogo
dovidavsya vin, zustrivshi vipadkovo Sudimu i Prokopenka. Vin trohi nalyakav
Viru Iustinivnu, i vona sama pospishila do cholovika. Do rechi, dlya c'ogo buv
vidimij privid - telegrama.
Kocyubins'kij mriyav, yak til'ki zvil'nyat' z-pid areshtu sestru, vzyati
vidpustku misyaciv na dva i ¿hati na Kapri. Ol'gu nezabarom zvil'nili. Ta
vid podorozhi za kordon dovelosya vidmovitisya i v c'omu roci. Znovu
brakuvalo groshej.
Velikij borg chernigivs'komu bankovi visiv povsyakchas nad golovoyu.
Vidtodi, yak bula kuplena nevelichka sadiba na Siveryans'kij vulici, borg
tyazhiv nad Kocyubins'kim. Traplyalosya, shcho nevistachalo groshej vnesti bankovi
chergovij vnesok i procenti. Mihajlo Mihajlovich pospishno pisav blagal'ni
listi znajomim po riznih redakciyah i vidavnictvah. Jogo ryatuvali.
Arkush rozkishnogo paperu vid chernigivs'kogo mis'kogo banku lezhav u n'ogo
na stoli. Mihajlo Mihajlovich uzhe ne hvilyuvavsya, oderzhuyuchi podibni listi.
"SHCHob uniknuti publikaci¿ pro prodazh zakladenogo Vashogo neruhomogo
majna. Pravlinnya Banku pokirno prosit' Vas pospishiti z vnesennyam nalezhnih
vid Vas terminovih viplat".
Zibrano bulo vsi zaoshchadzhennya, zrobleno dribni pozichki v druziv,
priºdnano groshi, vidkladeni na likuvannya j podorozh,- i vse ce dovelosya
vidnesti do bankivs'ko¿ kasi. Ta j inshi spravi zovsim ne spriyali trivalomu
vi¿zdu z CHernigova.
Vzhe naperedodni arheologichnogo z'¿zdu Kocyubins'kij dovidavsya, hto same
z prosvityan gotuºt'sya vitati z'¿zd. Vin negajno zayaviv, shcho v tomu razi,
koli ce robitimet'sya vid imeni "Prosviti", vin vijde z radi i vzagali
pokine tovaristvo. CHastina chleniv radi shvalyuvala taktiku Kocyubins'kogo,
inshi vislovlyuvalis' proti n'ogo. Buli j taki, shcho utrimuvalis' i movchali,
ale v ¿h movchanci bulo malo vtihi.
Nablizhavsya den' vidkrittya z'¿zdu. CHekali na grafinyu Uvarovu.
CHernigivs'ki virnopiddani povodilis' nahabno i zahvalo. Popi po cerkvah
vigoloshuvali propovidi pro "bogospasaºmij grad CHernigiv i jogo tisyacholitni
svyatini".
Pered samim z'¿zdom pri¿hav u roli pochitnogo gostya vidomij zhurnalist i
ne mensh vidomij chornosotenec' Anatolij Savenko. Vin spivrobitnichav u takih
pogromnic'kih organah, yak "Kievlyanin" i "Novoe vremya". Z'¿zd mig stati
golovnoyu podiºyu dlya presi.
Savenka zustrichali z pompoyu na vokzali vuzkokolijno¿ zaliznici, shcho
zv'yazuvala CHernigiv z Krutami. Naperedodni z'¿zdu vvecheri jogo prijnyav u
sebe gubernator.
CHimala chastina miscevo¿ inteligenci¿ vvazhala ci dni istorichnim svyatom
dlya ridnogo mista. V zv'yazku z cim "svyatom" bagato ºvrejs'ko¿ lyudnosti
zazdalegid' obachno utekla z CHernigova...
Nareshti vidkrivsya z'¿zd. Golovuvala na urochistomu zasidanni grafinya
Uvarova.
Rozkopali des' drevn'ogo Ilovajs'kogo, shcho sam po sobi nagaduvav
arheologichnu znahidku. Na z'¿zd vin z'yavivsya u vicmundiri, pidtrimunanij
popid ruki. Jogo poyavu zustrili navit' virshom:
Vot voitel' vseh varyag
Nash uchitel' Ilovajskij...
Aktivizuvavsya sered svoº¿ grupi virnopiddanih guberns'kij predvoditel'
dvoryanstva Komarovs'kij.
A v zali z nenavistyu shukav svo¿h suprotivnikiv nevgamonnij i
ºkscentrichnij Savenko.
Z'¿zd buv ogoloshenij svyatom rosijs'ko¿ pravoslavno¿ inteligenci¿.
Mihajlo Mihajlovich vidrazu zh nazvav ce zbigovishche obrazoyu dlya krashcho¿,
demokratichno¿ inteligenci¿ i nasil'nic'kim prinizhennyam ¿¿ pered
zhandarms'kim chobotom.
I spravdi. Koli sered chislennih privital'nih telegram - vid mitropolita
Flaviana, Suhomlinova, general-gubernatora i inshih - pochali chitati
telegramu chernigivs'kogo zemstva, ¿¿ ne dali zakinchiti. Ledve vstigli
prochitati: "Na svitanni novogo zhittya vitaºmo vstup u druge tisyacholittya
slavno¿ istorichno¿ puti. Budemo viriti v polipshennya umov nashogo zhittya...",
yak zala dvoryans'kogo zibrannya, de lishe godinu tomu vsi v pobozhnomu nastro¿
visluhuvali urochistij moleben' na chest' z'¿zdu, zadvigtila vid gurkotu,
vigukiv, metushni. CHornosotenni delegati vlashtuvali shumovu obstrukciyu,
namagayuchis' ne dati prolunati v zali zhodnomu "ºretichnomu" slovu.
A htos' iz delegativ viliz na stil'cya i, perekrivayuchi vsih svo¿m basom,
gorlav na vsyu zalu: "CHornij voron nikoli ne pochervoniº..."
YAkijs' didus' namagavsya pidtrimati cej viguk svo¿m hripkim "ura", ale
jogo ne pochuli...
I protyagom us'ogo z'¿zdu golos peredovih uchenih zvuchav kvolo i potopav
u shumi zbigovis'ka.
Koli organizatori z'¿zdu sprobuvali cherez miscevu ukra¿ns'ku
inteligenciyu vlashtuvati vistup vidatnih kobzariv, to Kocyubins'kij ta shche
dehto z kola ¿h znajomih doklali vsih zusil', shchob cya sproba zustrila
bojkot. Spivci narodu ne povinni buli vistupati pered cimi lyudcyami.
V ci dni Kocyubins'kij buv znervovanij. Marina pomichala ce j rozumila
prichini. V statistichnomu byuro pid chas roboti vona poklala jomu na stil
zapisku: "Vgamuj svo¿ nervi j ne hvilyujsya: odnakovo ti bezsilij borotisya z
nimi. A dopomogi tobi nihto ne podast'..."
Tak, treba bulo diyati, borotisya... Ta vin ne znav, z kim i yak.. V dni
zagal'nogo prinizhennya kul'turnogo CHernigova vin hodiv prignichenij i lyutij.
Prosvityans'ki "spil'niki" vidmovilis' sluhati jogo porad. Bil'she togo:
zibralas' grupa, yaka pidnesla z'¿zdovi urochistu adresu i vzyala aktivnu
uchasg' u zasidannyah "arheologiv". Rozlyutovanij Kocyubins'kij pidnyav u
"Prosviti" buryu i nazvav cih lyudej negidnikami, a z'¿zd -
napivhuligans'kim. jogo lajka na adresu z'¿zdu nabula rozgolosu.
Slid bulo chekati nepriºmnostej. Ta ne do nih bulo teper.
Vin viklikav do sebe v zemstvo CHizha. Voni zamknulisya v kabiyaeti.
- Koli zakinchuºt'sya ce hamstvo?
- Kazhut', s'ogodni vvecheri,- vidpoviv, yak zavzhdi spokijnij, ale gotovij
do vs'ogo gostrogo i u¿dlivogo, CHizh.
- Na zavtra ya sklikayu radu "Prosviti"... YA ne hochu bil'she brudniti svoº
im'ya spivrobitnictvom z druzyami chorno¿ sotni. YA stavlyu svoºyu metoyu
borot'bu z nimi yak i z timi prosvityanami, shcho hochut' povesti nashu kul'turu
shlyahom Grinchenka, Pchilki i podibnih do nih. I yakshcho ¿h bil'shist' u provodi
"Prosviti", to, shchob z nimi borotisya, treba spochatku pokinuti "Prosvitu".
CHizh sidiv u svo¿j ulyublenij pozi - potonuvshi v glibokomu krisli. Vin
poklav nogu na nogu, potyagnuv sebe za vusa i povoli j glibokodumno
prokazav:
- YA tezh ne hochu mati nichogo spil'nogo z cimi lyud'mi.
Pislya sluzhbi voni obidva pishli do "Prosviti" - treba bulo organizuvati
na zavtra terminove zasidannya radi.
Vvecheri drugogo dnya Kocyubins'kij, retel'nij, yak zavzhdi, z'yavivsya na
zasidannya tochno o vos'mij. Ale shche nikogo ne bulo. Z'yavivsya CHizh i vidrazu zh
porinuv u krislo, z yakogo teper stirchali po storonah til'ki gostri kinci
jogo vusiv. Kocyubins'kij chekav. Vin opanuvav sebe v takij miri, shcho navit'
zmig sisti za svoyu chergovu robotu. Vzagali pislya vchorashn'o¿ rozmovi z
CHizhem vin pochuvav sebe micnishim i rishuchishim. Vin znav, shcho dehto jogo
pidtrimuvatime.
CHleni radi ne shodilis'. Kocyubins'kij rozumiv: usi znali, v yakij spravi
¿h klikano i, pevne, virishili ne prihoditi zovsim. Prote, zgodom prijshlo
kil'ka prihil'nikiv Kocyubins'kogo i dehto z opozici¿. Prijshli Sulima j
Prokopenko, pevne, z metoyu rozvidati, shcho robit'sya v "Prosviti". Bulo yasno:
zasidannya navmisne zirvano. Bil'shist' chleniv radi, ochevidno, bula
zacikavlena vidklasti vazhlive zasidannya na neviznachenij chas.
I spravdi, pochav dehto govoriti pro te, shchob vidklasti zasidannya radi.
Mihajlo Mihajlovich oburivsya. Vin govoriv rivnim, ale pidkresleno gostrim
tonom. U c'omu toni vidchuvalosya velike oburennya lyudini, shcho zvazhuvalas' ne
spinyatisya ni pered chim.
- YAkshcho ¿h bil'shist'...- promoviv vin z virazom gidlivosti na oblichchi...
- Kogo? - perervav, vistupayuchi napered, Prokopenko.
- Tih, shcho razom z vami, pane, vitali huligans'kij z'¿zd, tih, shcho hotili
b posaditi Ukra¿nu na chumac'ku mazhu, tih, shcho aploduyut' u zali sudu
vihvostivs'kim dukam. YA ne bazhayu siditi z nimi otut, za cim gromads'kim
stolom...
V kimnati zdijnyavsya galas, yakogo shche nikoli z chasu zasnuvannya "Prosviti"
tut ne bulo. Galasuvali, vigukuvali obrazi na adresu golovi tovaristva
Kocyubins'kogo, sperechalisya mizh soboyu.
Til'ki CHizh za ves' chas ne prohopivsya zhodnim slovom - vse sidiv u krisli
v tij zhe pozi, tyazhko zamislenij i movchaznij. YAkas' dumka chi zdogad nibi
prikuvali jogo do krisla.
Nihto ne namagavsya vgamuvati desyatok rozpalenih lyudej.
Sered vigukiv i galasu nedrugiv i druziv Kocyubins'kij z pidkreslenim
spokoºm sklav svo¿ paperi do shuhlyadi, zamknuv ¿¿, poklav klyucha na stil i
movchki, ne pospishayuchi, vijshov.
Doma v peredpoko¿ pobachiv chuzhe pal'to i bril'. Jogo zustrila sestra
Lidiya.
- CHiº ce?
- Pana Vasilevs'kogo.
Kocyubins'kij movchki j rozgnivano povernuvsya j pishov z hati. Lidiya
vijshla za nim. Na ganku vona vzyala jogo za ruku.
- Ti jdesh? Nezruchno... V tebe gist'.
- Ce ne v mene... CHogo jomu treba?
- Vin pri¿hav zaprositi vsih nas i tebe do sebe v maºtok na "Vovchu
goru".
- Lidiya! - raptom lagidnim i tihim golosom promoviv Mihajlo Mihajlovich.
Vin lyubiv svoyu hvoru sestru.- Ti znaºsh, meni nadto nepriºmno zustrichatisya
z cim panom. Ne do smaku meni jogo vdacha, jogo zhittya, fizionomiya,- vse ce
til'ki dratuº mene... YA znayu jogo ponad dvadcyat' lit i ne hochu jogo
priyatel'stva... YA povernusya piznishe... Dumayu, vin dovgo ne bude.
- Dozvol' i meni piti z toboyu.
- Ne slid... Vidpochivaj. Meni treba pohoditi samomu.
Stuknuvshi hvirtkoyu, pishov vin do mista, a potim povernuvsya j povoli
rushiv na Holodni YAri, do porozhnihi zakutkiv i bezlyudno¿ Boldino¿ gori.
Uzhe kil'ka rokiv vin namagavsya ne zustrichatisya z pomishchikom
Vasilevs'kim.
Z nim poznajomila jogo Vira Iustinivna shche do ¿h odruzhennya, v Kiºvi, i
Vasilevs'kij mav dva maºtki - na Poltavshchini i bilya CHernigova na hutori
"Vovcha gora", de yakos' gostyuvali na zaproshennya gospodarya j Kocyubins'ki.
Vin buv uzhe litn'oyu lyudinoyu, mav viplekane oblichchya j nosiv shiroku m'yaku
borodu. Skidavsya na pereodyagnutogo popa. Vin i spravdi buv duzhe
religijnij, hoch i vidumuvav, vidpovidno do modi, vsilyaki motivi dlya svoº¿
pobozhnosti. Ce, zvichajno, ne zavazhalo jogo chislennim sudovim superechkam z
selyanami za potravi, pidpali, kradizhki. Osoblivo boyavsya vin pidpalu. Pislya
dev'yatsot p'yatogo roku selyani majzhe kozhnogo lita pislya zhniv probuvali
puskati panovi chervonogo pivnya.
Jogo svyatennist' bula ogidna Kocyubins'komu, i vin ne jshov ni na yake
zblizhennya z Vasilevs'kim, nezvazhayuchi na vsi sprobi druzhini. Pislya odnogo
vipadku v gostini u vlasnika chernigivs'kih tartakiv i mahorkovo¿ fabriki
Homenka Mihajlo Mihajlovich poklav sobi unikati vsyako¿ zustrichi z
Vasilevs'kim.
Na yakomus' rodinnomu svyati v Homenkiv odin gist', koristayuchis' z
prisutnosti tam Mihajla Mihajlovicha, pochav rozmovu pro ukra¿ns'ku
literaturu j pro okremi tvori Kocyubins'kogo. Vasilevs'kij i sobi vstryav u
rozmovu
- YA ne bachu,- skazav vin,- dostatn'o¿ raci¿ v isnuvanni ukra¿ns'ko¿
literaturi. Movoyu vona mozhe buti bliz'ka til'ki muzhikovi, ta j to
vidstalomu. Ale muzhik ne pidnyavsya do rozuminnya mistectva j ne skoro
roziv'º vin u sobi visokij smak. jomu nikoli chitati literaturu. Otzhe, yakshcho
ukra¿ns'ka literatura maº pristosovuvatisya do niz'kogo smaku muzhika, vona
nikoli ne bude na rivni ºvropejs'ko¿ literaturi...
Potim trapilos' te, chogo Kocyubins'kij bez soromu ne mozhe zgaduvati shche j
teper. Nespodivano pochala govoriti Vira Iustinivna. Vona vislovila dumku,
yaku najmenshe gotovij buv pochuti vid ne¿ ¿¿ cholovik.
- Za vinyatkom deyakih opovidan',- promovila vona,- tvori Mihajla
Mihajlovicha ne pidhodyat' dlya narodu, voni napisani til'ki dlya ukra¿ns'ko¿
inteligenci¿...
Ce bulo tim gromom, shcho prigolomshiv jogo i prikuvav do miscya, pozbavivshi
na hvilinu ruhu i movi. Vin vidchuv yakus' zhahlivu katastrofu. Vin lishe
bachiv, yak inshi vdovoleno divilis' na jogo druzhinu, a Vasilevs'kij
vibachavsya pered neyu i zapobiglivo poyasniv, shcho vin u svo¿h slovah zovsim ne
mav na uvazi pana Kocyubins'kogo.
Bulo gidko i vazhko. CHi slid bulo sperechatisya z cimi lyud'mi?..
Kocyubins'kij vijshov. U peredpoko¿ poproshchavsya z gospodaryami i pishov,
posilayuchis' na te, shcho raptom pochav sebe nedobre pochuvati. Ta j spravdi vin
buv nache hvorij. Tak, vihodit', cilih pivtora desyatka lit vin ne znav,
yako¿ dumki jogo druzhina pro n'ogo, pro jogo narod i metu, za yaku tak
bagato i garyache govorili voni shche zamolodu, jogo ogan'bleno prilyudno,
bezzhalisno... Adzhe jogo druzhini viryat': Vira Iustinivna Dejsha maº davnyu
reputaciyu gromads'ko¿ diyachki...
Teper Vasilevs'kij znovu tut... CHogo ci lyudi putayut'sya navkolo n'ogo?..
V seredini veresnya Kocyubins'kij oderzhav z radi "Prosviti" pis'move
povidomlennya:
"Visokopovazhnij Mihaile Mihajlovichu! Rada tovaristva "Prosviti" maº
chest' spovistiti Vas, shcho vona oderzhala od pana chernigivs'kogo gubernatora
nakaz, v yakomu vin svoºyu vlastyu viklyuchaº Vas z chleniv tovaristva.
Rada".
Otzhe, vin neblagonadijnij v politichnomu vidnoshenni, shkidlivogo napryamku
osoba!
Nihto v radi ne oburyuvavsya, nihto ne protestuvav proti gubernatorovo¿
svavoli.
I lishe teper Kocyubins'kij zrozumiv, chomu misyac' tomu ne z'yavilisya chleni
radi na ostannº sklikane nim zasidannya: voni volili zachekati, koli
nevgodnij ¿m golova radi bude usunutij i, pevne, mali dlya c'ogo yakis'
pidstavi.
Tak zavershilosya tisyacholittya bogospasennogo mista CHernigova.
Naperedodni rizdva Kocyubins'kij pri¿hav do Kiºva. Drugogo dnya zustriv
na vulici CHikalenka.
- YAkij gist'! YAkij gist'! - gukav toj i zatyagnuv Kocyubins'kogo do sebe
dodomu.
CHikalenko posadoviv gostya na divan ¿ sam siv poruch Kocyubins'kij distav
cigarki. Vin cherez hvori zubi raz u raz paliv. Gospodar, ne vstayuchi, podav
jomu zi stola sirniki. I, poki toj zapalyuvav, CHikalenko zoseredzheno
divivsya na n'ogo i yakas' dumka promajnula na jogo oblichchi. Ale vin ne
skazav gostevi nichogo pro te, shcho zaraz podumav. Slid bulo hoch bi zaradi
chemnosti govoriti pro spravi, shcho bliz'ki gostevi.
- YAk zdorov'ya Viri Iustinivni?
- Dyakuyu, dobre... Vona odna sered nas ne skarzhit'sya na zdorov'ya. A
reshta... Vi znaºte, u nas u sim'¿ kozhno¿ zimi htos' hvoriº obov'yazkovo. Ce
koli ne rahuvati postijno hvorih: mene, materi, Lidi... Viri Iustinivni
zavzhdi dosit' klopotu. A do togo - v ne¿ shche j sluzhba. Pokinuti posadu vona
ne mozhe - ne vitrimaºmo.
CHikalenko primruzhiv ochi:
- Ce tomu, Mihaile Mihajlovichu, shcho vi v CHernigovi. Tut bi vam bulo
legshe... Prinajmni zarobitki tut krashchi.
Kocyubins'kij ne vidpoviv. Vin povoli dopaliv cigarku i, ne vstayuchi,
pochav gasiti ¿¿ v farforovij popil'nichci na stoli. I, koli zagasiv,
vidsunuv popil'nichku na seredinu stola i raptom promoviv:
- YA virishiv ostatochno: vlitku po¿du na Kapri. Na ce meni treba p'yatsot
karbovanciv.
- Zaraz?spitav CHikalenko.
- Ni, na lito.
- Mozhe, v Leontovicha. Vin teper u Kiºvi. Mihajlo Mihajlovich pidvivsya j
pidijshov do vikna. Za domom buv sadok. Gillya vginalosya vid snigu. Vorona
sila na kashtan, i snig sipavsya z gilki vniz i yariv na sonci. Lahmatij
sobaka, potopayuchi v snigu, stribav pid derevom i gavkav na voronu.
_ Kocyubins'kij odvernuvsya vid vikna. Pislya soncya i snigu kimnata
zdalasya jomu temnoyu.
Provodyachi Kocyubins'kogo, CHikalenko rozpoviv jomu pro te, shcho tak raptovo
spalo jomu na dumku vranci. Voni ne pospishali.
- Znaºte, Mihaile Mihajlovichu, koli ya dumayu pro cholovika, shcho zmig bi
prinesti zamirennya j zgodu v nashi lavi, ya ne znahodzhu nikogo, okrim vas.
- Ale ya odirvanij vid c'ogo povitrya. - Ce yakraz i potribno.
- Poganij z mene mirotvorec'.
- Ne kazhit'. Tut potribnij avtoritet, a vi jogo maºte. Ne prihovayu vid
vas, shcho pokladayu veliki nadi¿ na ci dni vashogo gostyuvannya v Kiºvi. Tut vi
ne znatimete tiº¿ material'no¿ skruti, shcho zavdaº vam stil'ki klopotu v
CHernigovi. Mi znajdemo vam zarobitok vdvichi bil'shij, nizh vi maºte v
zemstvi.
- Vi vimagaºte nemozhlivogo. - O, ni, Mihaile Mihajlovichu, vi ne
vrahovuºte svogo avtoritetu.
- Vi pomilyaºtes': lyudi, yakih vi maºte na uvazi, osoblivo zavzyato
polemizuyut' zi mnoyu.
- To darma. Vi koristaºtes' avtoritetom u chitachiv, a same ce j
potribne.
Mihajlo Mihajlovich ne vidpoviv. Voni poproshchalis' i nemov yakus'
porozhnechu ponis u serci Kocyubins'kij, samitno povertayuchis' do sebe.
Pislya deyakih svyatkovih vizitiv Mihajlo Mihajlovich potrapiv do odnogo
znajomogo na yalinku. Znajomij neshchodavno povernuvsya z tyurmi, jogo
obvinuvachuvali yak uchasnika yakogos' zakolotu, hocha cya lyudina mogla til'ki
spivchuvati podibnim podiyam, ale daleka bula vid aktivno¿ uchasti v nih. V
tyurmi vin buv zahvoriv - teper zvil'nili na poruki.
Gospodar sam vidchiniv Mihajlovi Mihajlovichu dveri i dovgo obijmav jogo
u peredpokoyu. Gostej bulo zovsim malo. Mikola Vitalijovich Lisenke sidiv
sered malen'kogo gurtka, i pobachivshi Mihajla Mihajlovicha, pidvivsya j
shvidko pishov jomu nazustrich.
- YAkij ya radij! - govoriv vin, obijmayuchi Kocyubins'kogo.- YA boyavsya shcho vi
ne prijdete... A ya hotiv uzyati z vas slovo, shcho vi ne po¿dete dodomu, ne
pobuvavshi v mene...
Volodimir Leontovich rozpituvavsya pro zdorov'ya. Druzhina Leontovicha -
dochka filosofa Lesºvicha - cikavilas' CHernigovom. Z susidn'o¿ kimnati tezh
chuti bulo znajomi golosi. Mihajlo Mihajlovich bachiv, yak viskochiv zvidti
chervonij, nemov vid lyapasiv, CHikalenko. Ale treba bulo piti j tudi,
privitatis'. Ta j cikavo bulo, vid kogo ce v takij panici tikav zovsim ne
boyaguz CHikalenko.
Mihajlo Mihajlovich rozsunuv port'ºru i vraz pobachiv energijnij poglyad
Ol'gi Kosach, shcho rozmovlyala z molodim, eleganino vdyagnutim poetom. Vona na
hvilinu povernulas' do Kocyubins'kogo i, skrivivshi nevdovoleno gubi,
privitalas'. Mihajlo Mihajlovich skoristavsya z togo, shcho vona vzyalasya znovu
do rozmovi z bezporadnim pered neyu poetom, vijshov do vital'ni i priºdnavsya
do gurtka kolo Lisenka. V cej chas prijshov Mikola Sadovs'kij, yakij vidrazu
poperediv gospodarya, shcho zajshov nenadovgo, bo shche mav buti v kil'koh miscyah.
Veselij i temperamentnij, vin odrazu opinivsya v centri uvagi vsih.
Govorili pro ostanni p'ºsi Vinnichenka - "SHCHabli zhittya" i "Memento". Z
vlastivoyu jomu odvertistyu i smilivistyu Sadovs'kij skazav:
- Zaraz ya ne mozhu vistavlyati jogo pºsi. Nasha inteligenciya meni kasi ne
zrobit', ya mushu vvazhati j na smak inshih mo¿h glyadachiv, a voni lyublyat' te
zhittya, yakomu mozhna viriti, a ne sumnivni vigadki v statevomu pitanni...
Htos' zaperechiv, shcho ce v Vinnichenka, movlyav, vpliv najnovishih
ºvropejs'kih techij.
- Ce, zvichajno, nove v literaturi, ale nepotribne narodovi,- promoviv
Lisenko.- Zaradi narodu mi povinni vidkinuti podibne pisannya.
V cej chas uvijshla Ol'ga Kosach. Vona chula ostanni slova Lisenkovi i,
vidno, vzhe nagotuvala j sobi kil'ka ushchiplivih fraz, ale gospodar
zavbachlivo poprosiv Lisenka do fortepiano. Mikola Vitalijovich poobicyav buv
ce ranishe i tomu ne vidmovlyavsya. Vsi povernulis' do kompozitora. Todi
Kosach guknula do sebe molodu gospodarku i vsilasya z neyu na divan.
Koli Lisenko zakinchiv kil'ka novih svo¿h tvoriv i pidvivsya, Leontovich
guknuv Mihajla Mihajlovicha do. susidn'o¿ kimnati. Vzhe pochali zaproshuvati
do vecheri. Leontovich rozpoviv Kocyubins'komu pro "Tovaristvo dopomogi", yake
finansuvatime chastkovo jogo dyad'ko Simirenko. Os' cherez ce tovaristvo
Kocyubins'kij zmozhe distati potribnu jomu dopomogu. Sam zhe Leontovich
pochinaº buduvati cukrovarnyu i tomu v svoºmu byudzheti musit' buti timchasom
duzhe obachnim.
V dveryah z'yavilasya gospodarka:
- Duzhe vas proshu, panove!..
Ol'zi Kosach, yak starij lyudini, ta shche zhinci, probachali bagato, i vona
vidchuvala ce i ne bula zanadto strimana v rozmovah, ¿¿ posadovili za
stolom mizh Mihajlom Mihajlovichem i Sadovs'kim i pislya charki legkogo vina,
koli prisutni tiho pomizh sebe peremovlyalisya, vona skazala Kocyubins'komu,
nemov vela dali rozpochatu do vecheri rozmovu:
- A shche girshe buti ºvrejs'kim advokatom... Mihajlo Mihajlovich zniyakovilo
zdvignuv plechima, a Sadovs'kij, porayuchis' nad polovinoyu smazhenogo koropa v
svo¿j tarilci, vzhe zrozumiv, na chij gorod vona zakidaº, i vsmihavsya sobi v
vusa.
- Ne rozumiyu vas, pani Ol'go...- vidkazav Kocyubins'kij.
Todi vona pokazala kuryachim stegencem v bik CHikalenka:
- Dumaºte, chogo vin oboronyaº v "Radi" nashih ºvre¿v? Tomu, shcho voni dayut'
jomu do gazeti rizni ob'yavi i dobre za nih platyat'.
Sadovs'kij poperhnuvsya riboyu i artistichno zakashlyav, ale usmishka ne
znikla z jogo vrodlivogo oblichchya. Kosach podivilas' na n'ogo i znovu
povernulas' do Kocyubins'kogo.
- Kozhnij gazeti ob'yavi dayut' pributok, v c'omu nemaº nichogo zlochinnogo.
Meni vigidnishe tak, a vam yakos' inakshe...- vidpoviv CHikalenko, natyakayuchi
na antisemits'ki vistupi v zhurnali Ol'gi Kosach - "Ridnomu kraºvi".
Kocyubins'kij sam napisav kil'ka tvoriv proti yudofobstva. jogo prikro
vrazili slova Pchilki i zovsim ne zadovol'nila vidpovid' CHikalenka.
Obrazhena Kosach vidsunula tarilku ¿ vzyala servetku. Rozmova robilas'
tyazhkoyu. Vryatuvav Lisenko. Vin raptom pochav rozpovidati pro viklik do
kancelyari¿ gubernatora v spravah jogo muzichno¿ shkoli. Ce bulo cikavo, i
vsi pokinuli svo¿ rozmovi. Potim htos' poprosiv Sadovs'kogo prospivati.
Vin pogodivsya. Hitro glyanuv na pohnyuplenu Kosach i chudovo prospivav "Vot
mchitsya trojka pochtovaya".
Z-za stola vstavali zadovoleni i veseli. I Kocyubins'kij, hoch i ne zabuv
rozmovi z Ol'goyu Kosach, buv u horoshomu nastro¿. Mikola Vitalijovich
organizuvav z cholovichih i zhinochih golosiv u sumizhnij kimnati kolyadki.
CHikalenko z kil'koma gostyami vstav z-za stola i, vzhe stoyachi,
perekonuvav ¿h:
- Na dvoryanstvo nema chogo pokladati nadi¿. Ukra¿ni treba bil'she takih
kapitalistiv, yak dobrodij Volodimir,- kivnuv vin u bik Leontovicha.- Takih,
shcho aktivno pidtrimuvali b nash ruh.
Mihajlo Mihajlovich projshov povz nih do sumizhno¿ kimnati. Na hvilinu vin
spinivsya bilya kamina i stezhiv neuvazhnim poglyadom za posivilimi zharinami.
Vin ne hotiv zalishatis' na samoti z svo¿mi dumkami. Htos' torknuvsya jogo
liktya. Ce buv Sadovs'kij.
- Pro shcho zamislilis'? Kocyubins'kij zradiv jomu:
- Mikolo Karpovichu, dajte vidpovid' na odne hitromudre zapitannya.
- Ohoche.
- SHCHo b vi zrobili, koli b mali himerne zavdannya - pomiriti ¿h?..
- Kogo?
Kocyubins'kij poviv ochima navkolo.
Oblichchya Salovs'kogo zastiglo v takomu virazi podivu, shcho Kocyubins'kij ne
vitrimav i golosno zasmiyavsya.
- Ce ya pozhartuvav... Hodimo krashche, Mikolo Karpovichu, do kolyadnikiv.
Voni pishli do gurtu. Stezhachi za rukoyu Lisenka, zaspivali razom z
inshimi. I chudova kolyadka vraz zapolonila ¿h.
III. TISYACHOLITNIJ CHERNIGIV
Teper ce zgaduºt'sya, yak davno minule. Hoch pislya togo ne minulo j
chotir'oh misyaciv.
Na pochatku travnya tisyacha dev'yatsot dev'yatogo roku profesor
Nobelivs'kogo institutu v Stokgol'mi doktor Al'fred Iºnsen, zrobivshi
podorozh po Ukra¿ni, zavitav do CHernigova. Profesor cikavivsya bagat'ma
davno zabutimi miscyami. Buv u Starodubi, buv na Desni bilya Mezina, u
Baturini, v Poltavi. Vin vivchav topografiyu, zbirav malyunki j foto,
znajomivsya z kra¿noyu. Profesor pisav monografiyu pro velikogo j griznogo
shveds'kogo korolya Karla XII, shcho rivno dvisti rokiv tomu tikav z Ukra¿ni na
Benderi pislya porazki pid Poltavoyu. Doktor Iºnsen z nagodi takogo
slavetnogo yuvileyu vivchav shlyahi, yakimi vryatuvavsya kolis'
korol'-zavojovnik...
Ta suchasna bat'kivshchina Iºnsena malo znala svoyu davnyu znajomu - daleku
Ukra¿nu. Profesor poklav sobi privezti do SHveci¿ ne til'ki malyunki j
fotografi¿ nimih vikovih svidkiv minulih podij, ale j zhive slovo z yasnih
ukra¿ns'kih dzherel. Vin poviz z soboyu dlya perekladu tvori pis'mennika
Kocyubins'kogo.
Kocyubins'kij gotuvavsya za kil'ka dniv ¿hati do ªvropi. Jogo tvori buli
vzhe tam.
Mriya pro Kapri mala nareshti stati radisnoyu real'nistyu. Vzhe oderzhano
avans za "Debyut" i poziku v kasi vzaºmodopomogi pri statbyuro. Nareshti,
nishcho ne pereshkodit' vimriyanij podorozhi. Volodimirovi Galaktionovichu
Korolenku buv nadislanij list z prohannyam napisati kil'ka ryadkiv Gor'komu
na Kapri pro samotn'ogo chernigivs'kogo pis'mennika. Vidpovid' ne
zabarilas'. Volodimir Galaktionovich vikonav prohannya, ale zapevnyav, shcho
potrebi v rekomendaci¿ nemaº: Gor'kij z radistyu jogo prijme j bez togo.
I os', nareshti, vin vibravsya v daleku podorozh i, pokinuvshi mikola¿vs'ke
peklo, vzhe ne vidchuvav dovkola sebe zdavna znajomo¿ merzotnosti i nemov
ozhivav duhovno i fizichno u novih umovah.
Ta shchaslivij misyac' minuv shvidko, yak i vse lito. Zalishilisya til'ki
spogadi pro nebesnu zatoku v zolotomu kil'ci bujno vstelenogo rozkvitlim
drokom berega, tisha i pahoshchi kazkovogo ostrova, zapal'ni rozmovi i dorogi
obrazi tovarishiv na "Villa Serafina".
Zdaºt'sya, vin na odin shvidkoplinnij misyac' znajshov buv na zemnij kuli
kutok, yakogo pragnuv use zhittya.
Zdaºt'sya, davno ce bulo... Teper os' metushlivij paroplav pokinuv Dnipro
i namagaºt'sya peremogti shvidku techiyu Desni ta prozorij veresnevij tuman.
Korotke osinnº pal'to ne zahishchalo vid zustrichnogo vitru. Dovelos'
pokinuti palubu i spoglyadannya shche zelenih rozkishnih beregiv Desni.
SHCHopravda, ranni veresnevi sutini vzhe povivali luki j pereliski
napivprozoroyu tkaninoyu sizogo tumanu, ale zh vid togo shche prekrasnishi j
himernishi gromadilisya obabich ulyubleni beregi CHernigivshchini.
Mihajlo Mihajlovich po shidcyah zijshov z palubi.
V "tret'omu klasi" prosto na pidlozi lezhali, yak pobiti, sotni selyan - z
klunkami, koshikami j nezadovolenimi skargami do ki¿vs'kih kancelyarij,
tyurem, selyans'kogo banku... Gurkotila mashina, hropli lyudi, v povitri stoyav
vazhkij duh. "Sonna CHernigivshchina",- z girkoyu usmishkoyu podumav vin i pochav
laviruvati mizh golovami, klunkami, starimi diryavimi chobit'mi j novimi
lichakami.
Salon buv majzhe porozhnij. Lishe z dal'n'ogo krayu stola, poviti
cigarkovim dimom, yak svoºyu brehneyu, sidili dva chernigivs'ki panki. Trohi j
znajomi obidva, Dozhovuvalasya vecherya i rozpochinalas' dorozhnya diskusiya. Ce
bula nebezpeka. Dlya diskusi¿ ¿m os' yak potribnij buv htos' tretij...
Kocyubins'kij ne hotiv, shchob zaprosili jogo. Povernuvsya v dveryah i pishov do
svoº¿ porozhn'o¿ neprivitno¿ kayuti.
Dobre bulo b zasnuti. Ta ce mriya. Zdaºt'sya, pochinalas' "nichnicya", koli
niyak ne vgamovuºt'sya zbudzhene serce, koli brakuº povitrya i ne zimknut'sya j
na hvilinu ochi.
Probuv kil'ka dniv u Kiºvi. Z likaryami treba bulo poraditis', z druzyami
govoriti. Z likaryami korotko: likarnya abo zh suhij i spokijnij pivden'. A
os' druzi, zemlyaki, spil'niki...
V kayuti tezh bula zaduha. Ne zaradiv i vidkritij ilyuminator.
Tak ot - pro druziv. "Kidajte svij CHernigiv, pere¿zdit' do Kiºva. Vi
sered nas budete pershij! I doroga shirsha, i zlidniv pozbudetes', i...
Ukra¿ni nashij bude od vas bil'sha korist'..." Pechal'niki za Ukra¿nu!..
Diyachi!.. Propovidniki vidrodzhennya narodu! Odin pishe pornografichni
knizhki... Drugij hoche svoyu Ukra¿nu posaditi na chumac'ki mazhi... A treti -
pevne, tezh v im'ya narodu - kopirsayut'sya na ºvropejs'komu smitniku,
zbirayut' moderni nedo¿dki ta ne nahvalyat'sya vitonchenim smakom svoº¿
"filosofi¿"... A timchasom Tereshchenki j Simirenki zhenut' narod na buryaki,
vezut' cherkas'kih grabariv za tisyachi verst, shchob ti zaroblyali ¿m mil'joni,
vgamovuyut' strajkariv z dopomogoyu polici¿ i zhertvuyut' svo¿j inteligenci¿
karbovancya na knizhechku dlya narodu...
Mashina stugonit' nevtomno. Hlyuposhchut'sya kolesa v desnyans'kij kalamutnij
hvili. Spit' narod u tret'omu klasi pokotom, odin na odnomu, pidklavshi pid
golovi yuhtovi choboti.
Sered kogo buti pershim? De?.. Nehaj vin bude til'ki vs'ogo na
Siveryans'kij vulici v svoºmu CHernigovi, nehaj bude, yak i ranish, zavzhdi
samotnij.
Tisni kayuti na paroplavi. Tri kroki do ilyuminatora, tri nazad. Sercyu
brakuº povitrya. A! Ta bis iz nim, z tim vogkim holodom... Vse zh krashche, nizh
tisnota j zaduha.
I Kocyubins'kij vihoplyuºt'sya z kayuti i shidcyami znovu pospishaº na
porozhnyu ciº¿ pizn'o¿ dobi palubu. Vzhe ne vidno j tumanu. Richka yak utoptana
stezhka sered gusto¿ temryavi.
Os' teper mozhna trohi j pohoditi. Na palubi - hoch bi lyudina. Viter
nemovbi poslabshav. Vse zh trohi holodno, i korotke osinnº pal'to ne griº.
Mihajlo Mihajlovich hodit' na perednij palubi - vid dimarya do nosa, de na
shchogli visit' blidij, zaspanij lihtar. Na beregah ne vidno nichogo, i
Kocyubins'kij teper divit'sya prosto pered sebe... Ale yak shche daleko do
ranku, a spati jomu ciº¿ nochi, napevne, ne poshchastit'.
Paroplav proplivaº povz yakes' selo. Pleshchut'sya bilya paroplava okremi
hvili pizn'o¿ paruboc'ko¿ pisni. Potim nich robit'sya shche chornisha, gustishaº -
zdaºt'sya, paroplav zagruzaº v moroci.
Raptom zboku htos' promovlyaº:
- Mihajlovichu!..
Z nespodivanki Kocyubins'kij rizko obertaºt'sya na golos. YAk ce vin ne
pomitiv vidrazu: adzhe zh tut, bilya n'ogo, na porozhn'omu yashchiku sidit' yakas'
lyudina. Kocyubins'kij nahilyaºt'sya, priglyadaºt'sya do oblichchya.
- SHCHo - ne vpiznali? Ta ce zh ya, Kamishchuk...
- A-a... Ce vi... Piznav,- polegsheno vidpovidaº Mihajlo Mihajlovich.-
CHogo ce vi ne pishli vniz? Holodno zh.
I vin raptom sidaº poruch starogo Kamishchuka. Toj trohi vidsuvaºt'sya, shchob
zvil'niti misce, i povertaº svoº zahovane do polovini v shiroku borodu
oblichchya do Kocyubins'kogo.
- A meni ne holodno - yaz soboyu kobenyaka vzyav. Hochete, trohi i vas
prikriyu od vitru.
Z starogo storozha i ribalki buv dobrij spivbesidnik.
- To u yakih zhe spravah ¿zdili do Kiºva? - pitavsya Mihajlo Mihajlovich.
Ale starij ne vidpovidav. Vin movchav kil'ka hvilin, shchos' obmirkovuyuchi.
Potim zapitav sam, i pomitno bulo, shcho ce svoº zapitannya vin pidgotuvav
davno:
- Vse zbirayusya spitati vas pro Gor'kogo. Kocyubins'kij ne zdivuvavsya.
Vin chasto davav Kamishchukovi svo¿ knizhki i pam'yatav, shcho v starogo teper jogo
zbirniki "Znanie", de vpershe nadrukovana "Mati" Gor'kogo. Vin rozpoviv pro
svoyu zustrich z velikim pis'mennikom na Kapri, rozpoviv, yak tam pracyuº
Gor'kij.
- A skazhit', Mihajlovichu... po negramotnosti dokuchayu vam svo¿mi
balachkami... Gor'kij z samogo zhittya spisav Pavla i staru Nilivnu, chi
prosto vigadav?
- Z zhittya sormovs'kih robitnikiv...
Kamishchuk raptom polegsheno zithnuv i zhvavim, radisnim golosom pochav
vislovlyuvati dumki, shcho hvilyuvali jogo, vidno, ranishe.
- Znachit', til'ki nazvav inakshe, shchob lyudi, buva, ne piznali... Bo za
taki dila vdast' ne miluº... YA tak i dumav, shcho vse opisano tak, yak bulo,
ta vse zh, po negramotnosti, sumnivavsya... A shcho, movlyav, koli vigadano?
Mati Pavlova, bachte yaka, dumku sinovu lyudyam ponesla, pobachila, de pravda,
a de rozbij, i ¿j radisno bulo za sina muku prijnyati... Mihajlovichu, ta ce
zh iz samo¿ zhizni nasho¿... Sina zakuvali, znachit', mati chi tam... bat'ko,
koli º, musit' dilo jogo provaditi, ne postupatisya j trohi... Mihajlovichu,
knizhki ya prochitav, a ne viddam zrazu... Haj shche polezhat'. Til'ki vi ne
sumnivajtesya, ya ¿h nikomu... Sam chitatimu. I povernu vam v poryadku,
akuratno...
Vin znav, shcho Kocyubins'kij lyubiv, shchob jogo knizhki mali ohajnij viglyad.
Kamishchuk oglyanuvsya dovkola j pritishenim golosom promoviv:
- A shche obicyali vi meni odnu knizhechku, Mihaile Mihajlovichu, pro selyan...
YAkoyu dorogoyu jti sil's'kij bidnoti. SHCHe torik obicyali. Til'ki ne
sumnivajtes' nikomu ne dam i nikomu ne skazhu, shcho brav u vas... Mabut',
zabuli pro obicyanku.
Ale Kocyubins'kij ne zabuv. Vin i spravdi obicyav shche torik Kamishchukovi
broshuru Lenina "K derevenskoj bednote". Cyu broshuru, vidanu v ZHenevi,
podaruvav Kocyubins'komu v Kiºvi v 1905 roci odin znajomij partijnij diyach,
yakij prochitav pered tim pershu chastinu "Fata morgana". Pislya ciº¿ broshuri
Mihajlu Mihajlovichu zdavalosya, nache htos' odsmiknuv zavisu z kartini jogo
sela, i vin pobachiv yak nikoli yasno same jogo garyache serce, jogo pragnennya
j mri¿. Z togo chasu vin pochav stezhiti za sudovim procesom vihvostivs'kih
selyan, vi¿zdiv na sudovi sesi¿ do inshih mist guberni¿. YAk use ce dopomoglo
jomu!
Broshuru Lenina vin dav znajomim na selo chitati. Ale teper vona bula
znovu v n'ogo.
- Garazd,skazav vin Kamishchukovi,- dniv cherez chotiri ya vam dam ¿¿
prochitati.
I podumav: "Ta hiba zh mozhna bulo b ne dati staromu cyu knizhku".
Kamishchuk skrutiv pomacki cigarku i navit' strusiv doloneyu rozsipanu
mahorku z kolin, hoch ¿¿ unochi j ne bulo vidno.
- Mihajlovichu,- protyagnuv vin majzhe poshepki.- Hochet'sya meni rozkazati
vam pro svoº dilo... Posid'te trohi... Nikomu ne govoriv ya, boyavsya...
Kocyubins'kij povernuvsya do n'ogo oblichchyam, i Kamishchuk zovsim tiho
promoviv:
- Sina v mene, Grigoriya, policiya zabrala... Popervah derzhali v tyurmi v
CHernigovi, a ce zatrebuvano u Ki¿v. U Luk'yanivs'kij teper. Trusili v hati,
pitalisya pro bomazhki yakis'... Nichogo ne znajshli. Viryadivsya u Ki¿v -
peredachu voziv, klopotavsya, shchob pustili do Grigoriya pobachitis'. Peredachu
vzyali, a do n'ogo ne pustili: slidstvo ide provadyat'...
Kamishchuk trohi pomovchav i dodav:
- Zijshlosya nas bilya tyurmi, starih, sila-silenna... Bagato teper takih
bat'kiv u Rasº¿...
- A na chiºmu zavodi pracyuvav Grigorij ostannim chasom? - zapitav Mihajlo
Mihajlovich.
- Ta u Homenka zh.
Pered svitankom voni pishli vniz. Serce ne vgamovuvalosya. Kayuta
nagaduvala tyurmu, kameru-odinochku. Tri kroki vpered, tri nazad... I
zdavalosya jomu, to vin tezh v'yazen', zamknenij, zabutij i nerozgadanij, bo
odni ne hochut' zbagnuti jogo, a inshi pro n'ogo malo znayut'... Ne virvatisya
jomu z svoº¿ samotnosti, yak z tyurmi. Gor'kij... Ale do n'ogo tisyachi,
tisyachi verst!..
CHuti, yak stugonit' shatunami mashina. Prodiraºt'sya vpered paroplav.
Pokotom lezhat' dovkola lyudi, stognut' uvi sni, stiskuyut' shchelepi,
vorochayut'sya, nache v mukah.
YAsnim rankom prishvartuvavsya paroplav do chernigivs'ko¿ pristani. Samitno
zijshov z paroplava Mihajlo Mihajlovich i pishov, buvshi ne v sili
vidmahnutisya vid svo¿h nichnih dum.
Doma, v svoºmu kabineti, na robochomu stoli vin znajshov zapechatanij
list. Kocyubins'kij rozirvav konvert i vijnyav arkush poshtovogo paperu.
Radisnij i zvorushenij, prochitav:
"Dorogoj Mihail Mihajlovich!
Skazhu poprostu - ochen' ya dovolen, chto vstretil Vas i bol'shuyu simpatiyu
vyzvali Vy v dushe moej!
A. Peshkov".
Ale vporyadkuvati dumki bulo vazhko, nemozhlivo. Hto znaº - mozhe, vin
nalezhit' do tipu lyudej z prirodzhenim nespokijnim mislennyam? Mozhlivo, vse
ce vid togo, shcho vin hvorij na desyatok hvorob i odin misyac' kaprijs'kogo
povitrya ne nadovgo osvizhiv jogo. Vin til'ki znaº, shcho rik u rik jomu vazhche.
I os', koli prochitav lista vid Gor'kogo, lista z daleko¿-daleko¿
dalini, - zdalosya jomu, shcho sered hmuro¿ grizno¿ nochi htos' bliz'kij i
dorogij prostyagnuv jomu ruku i privitav, yak brat.
SHCHodnya prihodiv vin do Oleksiya Maksimovicha, i odin odnomu shchiro zviryali
voni svo¿ dila i mri¿. Vin peven: koli Gor'kij prostyagaº jomu druzhnyu ruku
- znachit', vin vartij c'ogo rukostiskannya. Ce - vinagoroda jomu za jogo
nadto veliku chastku strazhdan'. Vin buv tam, dihav tim povitryam todi, koli
poglyadi najvidatnishih kul'turnih lyudej zvertalis' tudi z nadiºyu i podyakoyu.
Kocyubins'kij prigadav Frankovi slova pro Gor'kogo, i jomu bulo radisno,
shcho j znamenitij galichanin ociniv i zrozumiv do kincya kaprijs'kogo
vignancya. Sin kovalya, galic'kij kolos ridnogo slova tezh ne poboyavsya
navkolishn'o¿ rutini, konservatizmu i visloviv svoº povazhne slovo druzhbi j
priyazni do lyudini z sercem Danko i buntivlivim pochuttyam burevisnika.
Ale shcho treba robiti?
Teper vin znav prekrasne, povnocinna zhittya, i tuga za nim chasom
hvilyuvala jogo. Ta vin buv bezsilij pokinuti tihij CHernigiv, gorod
siveryan, shcho hovavsya v lisah i tvanyah ostoron' velikih dorig.
Bilya budinku zemstva zustriv Marinu. Prozorij osinnij ranok micno
bad'oriv. Buv dobrij nastrij. Ta vona boyalasya spiznitis' na robotu. V
misti pochinali hoditi yakis' chutki pro ¿¿ sestru Nadiyu, a cherez ce i na ne¿
pochinali pozirati skosa v zemstvi, ¿j ne treba psuvati sobi reputaciyu
horosho¿ pracivnici.
Vona bula rada, shcho bachit' Mihajla Mihajlovicha v dobromu nastro¿.
S'ogodni vona ne mala dlya n'ogo nichogo radisnogo. Ostannimi dnyami ¿¿
sestra vnesla v rodinu smutok i rozdum. Ce pochalosya z dnya areshtu Grigoriya
Kamishchuka. I tomu, koli Kocyubins'kij zapitav ¿¿ pro Nadiyu, vona rozpovila
te, pro shcho dogaduvalas'.
- Znaºsh, meni zdaºt'sya,- skazala vona,- shcho, okrim pidpil'no¿ roboti, v
Nadi¿ j Kamishchuka buli j inshi zv'yazki.
- SHCHo z neyu?
- CHetvertij den' ne vihodit' z domu, udaº hvoru.
YA znayu, shcho vona zovsim ne hvora, i ce lyakaº mene. V Nadi¿ nadto suvora
vdacha. Tak legko vona ne postupit'sya pered pripadkom rozpachu.
- YA znayu Nadiyu i ne viryu v ¿¿ rozpach,- vidpoviv Kocyubins'kij. -
Depresiya nevlastiva takim lyudyam. Mozhlivo, prosto yakas' dumka nadto vladno
opanuvala ¿¿.
- Ti zh znaºsh, u nashij rodini Nadiya dlya vsih zdaºt'sya zagadkovoyu. I shcho
dali, to bil'she... Mati strazhdaº cherez Nadiyu, bo vvazhaº sebe vinnoyu v ¿¿
vihovanni. Teper Grigoriya perevezli do ki¿vs'ko¿ tyurmi, i Nadiya tezh
zbiraºt'sya do Kiºva. I ya pevna: vona davno vzhe po¿hala b, koli b ne
osterigalas': adzhe pro ne¿ º rizni nepevni pogoloski i, ochevidno, vona pid
neglasnim naglyadom... Zvichajno, ¿j ne slid ¿hati zrazu vslid za Grigoriºm.
- Dobre, shcho vona ne vi¿hala. YA zustriv starogo Kamishchuka, i vin kazav,
shcho Grigoriya cimi dnyami znovu perevozyat' do CHernigova. Tak i perekazhi Nadi¿
i peredaj ¿j mij privit. Skazhi, shcho ya hochu z neyu pogovoriti.
Marina vdyachno podivilas' v ochi Mihajlovi Mihajlovichu.
- Ti hochesh trohi vtishiti ¿¿?
- Ni, ya hochu dopomogti vizvoliti z tyurmi Kamishchuka.
- Ne zbagnu... YAk?
- YAk - ne znayu... Budu raditisya z dosvidchenimi lyud'mi.
Dumka pro zvil'nennya Grigoriya Kamishchuka vinikla v n'ogo vidrazu, yak
til'ki vin pochuv pro jogo aresht. Teper u n'ogo vistiglo ostatochne rishennya:
vin musit' vzyatisya za cyu spravu sam. Z chasu, koli vin upershe zustriv
Grigoriya na literaturnomu vechori v minulomu roci, voni bachilisya chasto.
Inodi vin razom z Nadiºyu zahodiv do Kocyubins'kogo, voni rozmovlyali cilimi
godinami. Potim nabirali z jogo biblioteki knizhok i ishli. Mihajlo
Mihajlovich znav, shcho jogo knizhki chitayut' voni ne sami. Kocyubins'kij viriv u
zdibnosti Grigoriya. Peven buv, shcho tyurma ne priglushit' jogo molodogo
revolyucijnogo nastroyu, a zapalit' jogo shche duzhche. Ta dopomogi vin shche
potrebuº.
Uvecheri Mihajlo Mihajlovich bachiv u cij spravi advokata CHizha.
- Denise Zaharovichu,- spitav Kocyubins'kij,- skazhit', hto maº pravo u
nas zvil'nyati zlochinciv? CHizh zdivuvavsya. .
- Hto zh - prokuror, sud, gubernator, sam car. Bagato lyudej mozhut'
robiti ce, ale nihto z nih ne bazhaº vikoristovuvati svoº pravo.
- Nu, na nih ya ne mozhu rozrahovuvati: mij protezhe - politichnij. Ce
robitnik z mahorkovo¿ fabriki Homenka...
- Tak, chudesno!- viguknuv CHizh - Ce odoroblo Homenko mozhe tut vam
zaraditi krashche, nizh prokurori j gubernatori... Za shcho vzyato robitnika?
- Jogo obvinuvachuyut' u pidburyuvanni robitnikiv do strajku yakraz todi,
koli fabrika pidryadilas' postachati armi¿... Nu, a shche zakidayut' jomu
poshirennya nelegal'no¿ literaturi.
- Ah, tak!.. Nu, to skazhit', u yakih vi stosunkah z Savoyu Gavrilovichem
Homenkom? Ne posvarilisya? Prosvityani ne dumayut' iti cimi dnyami do n'ogo po
chek na dvisti karbovanciv dlya ridno¿ kul'turi?.. Ce bula b nagoda...
- Pokin'te glumitisya...
- Tyu-yu... CHortyaka b ¿h vidavila!.. YA j zabuv, shcho mi vzhe z vami ne v
"Prosviti"...
Mihajlo Mihajlovich dobre rozumiv, shcho CHizh zovsim ne zabuv pro ce, a
prosto ne minuv dribnesen'ko¿ nagodi poglumitisya z nemilih jomu lyudej.
U Homenka Mihajlo Mihajlovich buv dvichi chi j bil'she bez prosvityan, tak
prosto - zaproshuvali v gostinu z yako¿s' urochisto¿ rodinno¿ nagodi. Vin
vidrazu zh u spravi Grigoriya rozrahovuvav udatisya do Homenka, ale virishiv
spochatku poraditisya z svo¿m priyatelem, jomu bulo vidomo, shcho Homenko za
panibrata z guberns'kim prokurorom, gubernatorom, policmejsterom... Z
ostannim vin navit' pokumavsya.
- Homenko vse mozhe,- nespodivano zminiv ton CHizh,- ale, ya peven, vin
nizashcho ne pogodit'sya dopomogti vam...
- CHomu?
- A tomu, shcho, pevne, na jogo prohannya j uzyali c'ogo robitnika. Hazya¿n
zahotiv pozbutisya nebezpechnogo robitnika i legko c'ogo domigsya. YA,
zvichajno, ne obstoyuyu, shcho vse bulo same tak, yak ya govoryu.
Nezvazhayuchi na podibnu dvo¿stu poradu CHizha, Mihajlo Mihajlovich prote
virishiv-taki udatisya do Homenka i sprobuvati umoviti jogo. Vse zh bula
malen'ka nadiya na liberalizm Homenka.
Druzhina poradila Mihajlovi Mihajlovichu ne jti do Homenka dodomu, a
zustriti jogo v subotu bilya monastirya, kudi, zvichajno, pri¿zdit' vin na
svo¿j brichci razom z druzhinoyu piti kvas. Abo v nedilyu bilya cerkvi pislya
obidni. Do cerkvi Mihajlo Mihajlovich davno ne hodiv i virishiv sprobuvati
spochatku pobachiti znajomogo fabrikanta bilya monastirya, tim bil'she, shcho
lyubiv robiti v tomu napryamku svo¿ progulyanki.
Jomu poshchastilo. SHCHe ne dijshovshi do monastirya, vin zustriv Homenkovu
brichku. Ale samogo gospodarya na nij ne bulo. Na cej raz ¿hala jogo moloda
druzhina, shcho sama j pravila garyachim dons'kim risakom.
Vona zdalya vpiznala pomitnu postat' Kocyubins'kogo i na povnij risi
spinila bilya n'ogo konya. Pobachivshi ¿¿ samu j znayuchi trohi vdachu ciº¿
zhinki, Mihajlo Mihajlovich boyavsya, shchob ¿j ne spalo chasom na dumku zaprositi
i jogo do sebe v brichku. Vmit' vin navit' uyaviv sobi podibnu progulyanku
chernigivs'kimi vulicyami... I shche shvidshe pridumav prichinu, shchob vidmovitis'
Vin, prote, j gadki ne mav, shcho vrodliva fabrikantsha ne raz vkazuvala
svoºmu neohajnomu, z himerami, cholovikovi na pis'mennika Kocyubins'kogo, yak
na lyudinu, z yako¿ treba brati priklad.
- Oce muzhchina,- vigukuvala vona v takih vipadkah do cholovika,- zavzhdi
odyagnenij, yak gist' iz stolici. CHepurnij, v prekrasnomu, zavzhdi novomu
kostyumi, z modnim galstukom!.. A ti - vajlo, ti zovsim zabuvaºsh pro sebe,
pevnishe - pro mene... Vid tebe zavzhdi chuti mahorku za verstu... Cim ti
znevazhaºsh mene, svoyu druzhinu. Adzhe ya volila b bachiti tebe zavzhdi
elegantnoyu i statechnoyu lyudinoyu. A ti zarostaºsh borodoyu, nikoli ne minyaºsh
svoº¿ chesuchevo¿ bluzi... Mihajlo. Mihajlovich kavaler, vin navit' vusa
farbuº, bo tak treba.
- Vitayu, vitayu! - gukala vona do Mihajla Mihajlovicha.
Vin pidijshov.
- SHCHo zh ce vi, dobrodiyu,- podayuchi ruku v lajkovij rukavichci, napustilas'
vona vidrazu na Kocyubins'kogo,- zabuli pro nas. Neshchodavno prihodili ci...
dobrodi¿ z "Prosviti" do Savi Gavrilovicha po groshi i vzhe bez vas... YA
prosto bula oburena.
- YA davno ne v "Prosviti"... SHCHe z minulogo roku.
- I chudesno! Nema chogo shkoduvati... - Dovgimi tonkimi pal'cyami vona
zapravila paru nesluhnyanih kucheriv pid brilik.- Tam sami tyuhti¿, zhodnogo
spravzhn'ogo dzhentl'mena. Po sovisti vam skazhu - nabridli vzhe meni vishivani
sorochki i st'ozhki...
- Nu, yak sya maº Sava Gavrilovich?
- O! U n'ogo, yak zavzhdi, bagato nepriºmnostej. Vi bachite,- vona
pokazala na porozhnº misce v brichci,- vin navit' ne vi¿zdit' teper na
progulyanki. YA sama...
- A shcho trapilos'?
- A hto jogo rozbere! To bulo iz postavkami shchos' ne v poryadku. Teper
zalagodilos', tak robitniki v nash vazhkij chas zabazhali pidvishchennya platni.
Malo ne zastrajkuvali... Ta dobre, shcho Savi Gavrilovichu zazdalegid'
dopovili pro prizvidciv... Nu, tak vin sam ¿zdiv do gubernatora i do
policmejstera... Zapobig katastrofi. Teper spokijnishe...
"CHi varto vdavatisya do Homenka?" - vostannº zapituvav samogo sebe
Kocyubins'kij. Potim ironichno promoviv:
- Znachit', nichogo prikrogo u vas teper nemaº?.. Adzhe vse zalagodzheno?..
- O, yakbi zh to!.. Daleko ne vse! Na Savu Gavrilovicha siplyut'sya
prikrosti, yak iz torbi.
I vona, trohi perehilivshis' u bik do Mihajla Mihajlovicha, usmihalas' i
koketuvala, a pro cholovikovi prikrosti rozpovidala z takim veselim
viglyadom, nemov rada bula, shcho ¿j º pro shcho rozmovlyati z dobre znajomim
cholovikom.
- Uyavit' sobi, bida prijshla zvidti, zvidki ¿¿ azh niyak ne spodivalis'...
Vsim vidomo, shcho Sava Gavrilovich pohodit' z starovinnogo kozac'kogo rodu. U
n'ogo º dokumenti, yaki do n'ogo perejshli shche vid dida-pradida. Vin
listuvavsya z yakimos' skladachem ukra¿ns'kih rodoslovnih spiskiv, posilav
jomu veliki groshi na vidannya cih spiskiv knizhkami i znimav kopi¿ z svo¿h
dokumentiv.
- Nu, i shcho z c'ogo vijshlo? - zacikavivsya Mihajlo Mihajlovich.
- O, vi navit' ne uyavlyaºte, yaki nespodivani rezul'tati!.. Cej skladach
prosto yakijs' aferist: kopi¿ dokumentiv nadislav Savi Gavrilovichu nazad,
groshej, zvichajno, ne povernuv i v rodoslovni spiski starovinnih
ukra¿ns'kih rodiv nas ne vpisav... A hiba mi maºmo na ce menshi prava, nizh
Lizogubi chi Galagani?..
- Ce prikro! - usmihnuvsya Kocyubins'kij.
- Zvichajno, prikro!.. I mi znaºmo, chi¿h ruk ce sprava... Ce Simirenki
ochornili nas, ce voni pisali do skladacha yakis' brehlivi istori¿ pro nash
rid.
Pomitivshi, shcho Mihajlo Mihajlovich zrobiv ruh shchob poproshchatis', vona
raptom shamenulasya.
- Ce dobre, shcho ya vas zustrila: ne treba bude posilati po vas.
- Sprava yakas'?
- O! SHCHe j yaka!.. - I vona nespodivano zasmiyalas' na povni legeni,
zasliplyuyuchi chudesno-bilimi zubami.- Zavtra vden' mi vlashtovuºmo nevelichku
gulyanku. Pri¿hala sestra Savi Gavrilovicha z cholovikom. Mi hochemo sklikati
gurtok znajomih i vlashtuvati ostannyu vzhe v c'omu roci gulyanku v lisi.
Uyavlyaºte - teper lis chudovij, yak nikoli! Zvichajno, yakshcho ne zminit'sya
pogoda. Til'ki ne dumajte vidmovlyatis', duzhe vas pro ce proshu. YA tak vas,
Mihaile Mihajlovichu, shanuyu, povazhayu, a vi, negarnij, zabuvaºte pro nas:
- Ni, ya prosto zajnyatij riznoyu robotoyu... i hvorij.
- A vi zahod'te do nas chastish... Po subotah... Vid rozvagi lyudi
zdorovishayut'.
Kocyubins'kij podyakuvav. Vid zaproshennya na zavtrashnyu gulyanku ne
vidmovivsya. Otzhe teper ostatochno virisheno - vin govoritime z Homenkom.
Sava Gavrilovich povernuvsya dodomu z svoº¿ fabriki rozdratovanij i zlij.
Oce til'ki shcho v kontori vin dovidavsya, shcho v n'ogo z-pid nosa visliznuli
desyat' vagoniv najkrashcho¿ mahorki-sadzhanki, shcho zagotovlena bula v Prilukah,
u pomishchika Paric'kogo. Mahorku perekupiv Simirenkiv agent. Progavili!.. I
chomu?.. Na dva dni zapiznilisya vnesti zavdatok. A vzhe zh dogovoreno bulo.
Sorti chudesni - hmelivka, cina pidhodyashcha: Paric'kij pospishav prodati, bo v
n'ogo obom zakladnim minav termin, a, krim togo, buli prostrocheni vekseli,
i kreditori vzhe dovidalis', shcho na skladi v Prilukah u n'ogo º na tridcyat'
tisyach karbovanciv zashito¿ v rogozhu mahorki. Mogli naklasti aresht.
Paric'kij prodesheviv, bo pospishav... i tut na tobi - virvali z-pid samogo
nosa. YAk tut ne rozserdishsya!..
A hto vinen?.. Zavozivsya buv z strajkaryami, potim po¿hav do Kiºva v
okrug. Poki vprohav pidpolkovnika Savic'kogo, shchob vin priskoriv avans za
postavki, a chas ide j ide... A ci horti Simirenkovi gasayut' po
CHernigivshchini j Poltavshchini i nosom chuyut', de mahroyu... A mozhe, voni zh i
Savic'komu pidsunuli, shchob zatrimav na dva dni avans, bo znali, shcho v mene
vsi groshi v dili, a pozichati ya ne lyublyu: procenti z'¿dayut' pributok... A
chorti b ¿h podushili... Drugogo takogo vipadku ne trapit'sya... Eh, shkoda!..
I vin tikav parasol'koyu - zavzhdi ¿zdiv z parasol'koyu - svogo kuchera v
spinu, shchob toj pospishav, bo koli ne pospishaºsh, to chinish hazya¿novi zbitki.
Kucher zdvigav plechima j popuskav zlegka vizhki: hvilinu tomu hazya¿n layav za
te, shcho vin nemovbi hoche z n'ogo dushu vitrusiti shvidkoyu rissyu, a teper
dokoryaº za povil'nu ¿zdu...
Ta yak na zlist' i doma nema komu jogo rozvazhiti: obidati jogo ne
chekali... Po obidi vsi kudis' porozhodilis'... CHort bat'ka zna shcho!..
Obidati jomu j ne hotilosya. Vin buv na cegel'nyah, govoriv z upravitelem
i potim chastuvav jogo trohi v restorani. Ceglu na novi korpusi jomu
postachatimut' deshevshe. Ot til'ki desyat' vagoniv mahorki, shcho visliznuli
z-pid ruk, ne dayut' spokoyu... Strajkari vinni: cherez nih vin spiznivsya na
dva dni.
Vdoma vin trohi vidpochiv, a potim zamknuvsya v svoºmu kabineti. Distav
rozkishne opravlenogo sin'ogo zoshita i shilivsya nad nim u rozdumi. Ce bula
jogo kil'karichna robota - doslidzhennya pestlivih form v ukra¿ns'kij movi.
Vin ne raz nahvalyavsya znajomim ukra¿ncyam, shcho davno pishe robotu, yaku kolis'
opublikuº. Inodi dlya gostej vin navit' chitav kil'ka storinok, zazdalegid'
prosyachi probachennya: vin, movlyav, ne doslidnik, a tak prosto - kohaºt'sya v
bagatstvi ridno¿ movi, tomu j pishe...
Minulogo razu vin ne vstig zakinchiti frazu: "Protilezhno inshim movam v
ukra¿nciv kozhna chastina movi maº pestlivi formi. Napriklad..." Dali fraza
obrivalasya. Sava Gavrilovich, nache spravzhnij uchenij, hvilinu podumav,
pochuhav ruchkoyu potilicyu i kryaknuv, potim dopisav: "...spati, spatki,
spatusi, spaton'ki..."
- A bodaj ti provalivsya!.. - zgadav vin raptom ugolos pro Kamishchuka.- De
ti, taka padlyuka, vzyavsya na moyu golovu?.. Ce zh yaki zbitki! Desyat' vagoniv
pershosortnogo koreshka...
V cyu hvilinu do kabinetu zaletila druzhina. Trimayuchi hlist, yakim
pidganyala zherebcya "Bunchuka", i podayuchi cholovikovi ruki dlya pocilunku, vona
radisno gomonila:
- CHudova progulyanka!.. Daremno ti ne z'yavivsya ranishe - po¿hali b razom.
"Bunchuk" use puskavsya uchval, ta ya jogo zderzhuvala... CHudovij kin'!
Viklyuchna pogoda! Zavtra bude nezrivnyannij piknik... Do rechi, zustrila
Mihajla Mihajlovicha j zaprosila jogo, adzhe ti ne zaperechuºsh?.. CHudova
lyudina!.. Galantnij kavaler, ºvropeºc', ne rivnya tobi...
Sava Gavrilovich hotiv shche raz pociluvati druzhinu v ruku, ale vona
krutilas' na misci, i hlist, shcho buv u ¿¿ ruci, pro¿havsya cholovikovi po
oblichchi. Vin udav, shcho ne pomitiv c'ogo.
- Ti znovu ne vstig pogolitisya?
- Zavtra, zavtra, moya troyando... Special'no dlya piknika pogolyusya. SHCHozhdo
Kocyubins'kogo, to meni jogo tezh treba pobachiti. ª v mene odna sprava...
- Mozhe, ocyu stattyu svoyu hochesh jomu chitati? Ne radzhu... Komu vono
cikave?.. A golovne - ti fabrikant, kapitalist, i chi tobi lichit' bratisya
za yakis' tam pisannya?..
Ale Homenko ne pogodivsya:
- Katerina II,- skazav vin, pomislivshi hvilinu,- bula caricya, a divis'
- pisala rizni tvori... Potim po pauzi dodav:
- Ta sprava ne v Katerini, a v tomu, shcho Simirenkovi projdisviti
vihopili v mene z-pid nosa desyat' vagoniv chistosortno¿ hmelivki...
- Znovu Simirenko!.. -viguknula rozdratovano zhinka.- CHogo vin
plutaºt'sya v tebe na dorozi?..
Do kabinetu zajshla sluzhnicya vzyati vid gospodarki pal'to, i ta vijshla
pereodyagtisya.
Koli gosti pislya dobro¿ zakuski i osoblivo shchedro¿ vipivki pochali
rozhoditisya po lisu, Mihajlo Mihajlovich virishiv pidijti do Homenka j
odvesti jogo vid inshih, shchob, kinec' kincem, yakos' u rozmovi mizh inshim
viklasti svoº prohannya. Mozhlivo, jomu poshchastilo b, koli b ne Homenkova
druzhina Rozaliya YUhimivna.
- Mihaile Mihajlovichu, vi tut ºdinij dzhentl'men i musite provesti mene
do vodi. YA hochu pomiti ruki i trohi osvizhiti oblichchya pislya vazhkih
obov'yazkiv gospodarki.
Kocyubins'kij ne mig vidmovitis'.
- Savo! Savonarolochko!.. - guknula vona do cholovika, shcho buv daleko
bil'she napidpitku, nizh druzhina j inshi gosti,- ya zabirayu z soboyu Mihajla
Mihajlovicha do richki.
"Savonarolochka" bajduzhe mahnuv rukoyu. Rozaliya YUhimivna povodilas' ne
po-zhinochomu smilivo. Spirayuchis' na ruku Kocyubins'kogo, vona zlegka
shtovhnula jogo vniz do berega z piskovo¿ kruchi.
- YAkij vi nepovorotkij!..
Vona zasmiyalas'. Potim vzyala z ridikyulya malesen'ku hustochku, zmochila
kinchik ¿¿ v Desni i viterla sobi oblichchya, vid chogo vono shche duzhche zajnyalosya
rum'yancyami. Pomila ruki, napudruvalasya i vse promovlyala:
- YA zhinka osvichena i ne duzhe soromlyusya cholovikiv.
Potim poprosila Mihajla Mihajlovicha odvernutisya, poki vona popravit'
sobi panchohi.
Vid micnogo vina v Mihajla Mihajlovicha trohi nesvizha bula golova.
Rozaliya YUhimivna pidhopila jogo pid ruku j zaproponuvala projtisya ponad
beregom. Dali pidnyalisya na piskovu kuchuguru j zajshli do lisu.
Dovkola j spravdi bula chudova rannya osin', shcho p'yanila yak davnº,
vishumovane vino, hvilyuvala i nemov vimagala: spinisya, lovi hvilinu, yak
list klenovij, shcho padaº do tvo¿h nig.
Druzhina Homenka, zdavalosya, bozhevolila. Vona bigala mizh derevami, trohi
nad miru pidijmayuchi suknyu, nahilyalasya za chudovim klenovim listyam, i
Kocyubins'kij bachiv ¿¿ strunki nogi v dorogih azhurnih panchohah ta grudi, shcho
pragnuli na volyu z-pid tugogo odyagu. Vona zbirala listya v buket, kidala
jogo i zbirala novij... Probuvala koketlivo naspivuvati yakis' motivi,
perestribuvala z odnogo na drugij, zamovkala, potim shchebetala znovu... Bez
kincya... Odnochasne vstigala zakidati Kocyubins'kogo cilim doshchem zapitan' i
svo¿h zhe vidpovidej na nih...
Mihajlo Mihajlovich buv trohi spantelichenij. Voni vidbilis' vid inshih.
Treba bulo povertatis' i shukati Homenka. Koli Rozaliya YUhimivna chula pro
ce, vona hapala jogo pid ruku i smiyalas' bozhevil'nim vizivnim smihom.
Voni jshli dali.
- YA znayu,gukala vona,- vi bo¿tes' mene... Abo zasudzhuºte... SHCHo? Ne
zasudzhuºte?.. Prekrasno! Dyakuyu... Nashi provinciali, shcho zrodu j ne bachili
ºvropejs'ko¿ zhinki, ne daruvali b meni s'ogodnishn'o¿ povedinki. Ale zh vi
buli na zahodi, vi povinni spivchuvati meni i zrozumiti, shcho v cij otruºnij
mahorkoyu atmosferi svits'kij zhinci mozhna znud'guvatisya, yakshcho ne
zbozhevoliti...
I raptom nastrij ¿¿ minyavsya tak samo, yak i motivi pisen', i povedinka.
Potim znovu nespodivano vona pokidala handru j pochinala koketuvati.
- Podobayut'sya vam mo¿ perli?
- Tak.
- Ce cholovik podaruvav meni v den' imenin. Vona spinila Kocyubins'kogo
i, demonstruyuchi pered nim razok perliv na svo¿j garnij shi¿, tyagnulasya do
n'ogo oblichchyam.
- Ni, vi sprobujte na vagu - spravzhni... Sava Gavrilovich dlya mene
nichogo ne shkoduº... SHCHo? Vi bo¿tesya torknutisya ciº¿ cyac'ki na shi¿ vrodlivo¿
zhinki?.. Soromtesya, ºvropeºc'...
Vona tyagnulasya do n'ogo, vimagayuchi sprobuvati perli na vagu.
Kocyubins'kogo obdavalo tonkim zapahom ¿¿ duhiv, slipili ¿¿ razyucho-bili,
viplekani zubi, napivzaplyushcheni ochi manili. Vona vzhe govorila znizhenim,
zmovnic'kim, pohitlivo-tremtyachim golosom. Vzhe malo mirkuvala nad svo¿mi
slovami i lepetala, vkladayuchi v slova ne dumki, a til'ki svoº hvilyuyuche
pochuttya.
- Nu, viz'mit' zhe, sprobujte, perekonajtesya, shcho spravzhni... Viz'mit'...
Sprobujte... Nu, ya vas proshchu, bachite, proshu... Vimagayu!.. Ce treba...
I Kocyubins'kij ne vidchuvav vidsutnosti smislu v ¿¿ bozhevil'nij movi...
Vin hotiv, shchob zreshtoyu kinchiti z cim, zlegka torknutisya do nizki ¿¿
perliv. Ta vona shopila, zabuvshi pro vse, jogo ruki j zakinula sobi za
shiyu, vmit' sama obnyala jogo za shiyu j nemov prilipla do n'ogo, ¿¿ majzhe
zaplyushcheni, skalamucheni ochi i vidkriti pristrasni gubi lamali opir. Vona
povisla na jogo shi¿. Vin odirvavsya vid ne¿ i nabrav povitrya v grudi. Potim
pidnyav kashket ta ¿¿ ridikyul' z zemli. Pishov. Vona vmit' nazdognala jogo i
vzyala pid ruku. Vazhko dihali ¿¿ zatisnuti v korset grudi. Vona zadihalas'.
Koli Homenko j dehto z gostej obernulisya, pochuvshi kroki, to pobachili
Kocyubins'kogo z ridikyulem v rukah i Rozaliyu YUhimivnu, shcho bezturbotno
naspivuvala sobi i zbirala kil'kanadcyatij buket vognyanogo klenovogo listya.
- Savonarolochko, os' i mi!.. - zashchebetala vona shche zdalya do cholovika.
- Teper, moya troyando, ya zaberu vid tebe Mihajla Mihajlovicha. U mene do
n'ogo sprava. Ti ne zaperechuºsh?
Vona pro shchos' dumala mit', potim perekusila nadvoº korinec' listka i
movchki zdvignula plechima. Hmil' ¿¿ projshov.
Mihajlo Mihajlovich buv radij. Vin mav azh dvi vigodi: pozbuvsya
nebezpechno¿ zhinocho¿ kompani¿ i zalishavsya z Homenkom sam na sam.
Ta sklalosya inakshe.
Do nih prichepivsya zovsim p'yanij cholovik Homenkovo¿ sestri, vlasnik
optovogo magazina v Kiºvi, jogo krugle, yak povnij misyac', oblichchya
viliskuvalo vid potu. Vin uzhe vstig nabridnuti vsim gostyam svo¿mi
rozmovami i zbiravsya prichepitisya do vidomogo pis'mennika Kocyubins'kogo.
Homenko buv zavzhdi zaklopotanim dilkom i malo zvazhav na svoyu
zovnishnist'. Novij dorogij kostyum, shcho vibirala jomu druzhina, visiv, yak
lantuh. Galstuk vismiknuvsya z-pid zhiletki i bezporadno metlyavsya v povitri.
Vin ne pomichav nichogo.
Vsi troº sidili doli, na kilimi. Pered nimi na servetci stoyalo vino,
bokali i biskviti. Piv Homenkiv shuryak i zridka sam gospodar, shcho,
prokovtnuvshi charku, tut zhe viznavav sam:
- P'yanij kapitalist - vinyatkovo vul'garne yavishche...
- U lisi... - dodavav shuryak,- a v pristojnomu restorani - navpaki...
- Obrazu, Mihaile Mihajlovichu, noshu ya v serci Na nashu inteligenciyu.
Vin vijmav z riznih kishen' to odnu, to drugu hustku i vitirav sobi cholo
j shiroku lisinu.
- Obrazu... i nemalu!..
- Ce z ukra¿ns'kim gerbovnikom?
- Vi vzhe znaºte?
- Meni Rozaliya YUhimivna rozpovila.
- Kopijchana sprava,- vstaviv svoº Homenkiv shuryak,- ne varto zvertati
uvagi... YA b za cyu spravu ne dav p'yataka.
Na n'ogo zovsim ne zvazhali.
- Kopi¿ i fotografi¿ dokumentiv ta portretiv, shcho ya nadsilav, meni
povernuto z pripiskoyu: "Ne mozhut' buti vikoristani". A chomu? SHCHo ya -
viskochiv, yak Pilip z konopel'?.. Ni. Homenki pri Bogdani buli v sotnikah.
A odnogo Zinovij-Bogdan nadsilav do Turechchini diplomatom. A v knyazya
Paskevicha-Erivans'kogo pravoyu rukoyu hto buv? Homenko... Ta, zreshtoyu, v
mene cila gora dokumentiv! Meni kazhut': podavajte v senat, geral'diyu...
Nashcho ce meni? Hiba slavnij ukra¿ns'kij rid - ne rid dvoryans'kij?.. YA ne za
cim obstoyuyu. Homenki zrobili dlya Ukra¿ni bagato. A shcho senat ne zatverdiv
moºmu didovi rodovij gerb, mozhna drukuvati j "nezatverdzhenij". YA sam
zrobiv nemalo dlya ukra¿ns'ko¿ kul'turi. I vi, Mihaile Mihajlovichu, pershij
c'omu svidok.
Vin prozoro natyakav na te, shcho pidtrimuvav "Prosvitu" grishmi.
Mihajlo Mihajlovich promovchav.
- Nasha inteligenciya,- provadiv svoº¿ Homenko,- ne vmiº cinuvati tih,
hto dopomagaº ridnij kul'turi. Nas ocinit' nash narod. Do nacional'no¿
kul'turi vin ne doris, ale mi stvorili nacional'nu promislovist', mi dali
jomu robotu j hlib.
- ªrunda! - znovu vstryav do rozmovi Homenkiv shuryak.- Mij molodshij
prikazhchik oderzhuº bil'she, nizh na tvo¿h tyutyunovih fabrikah majster. YA ne
mayu podyaki vid svogo prikazhchika, a ti vid svogo majstra... Na nih ne treba
zvazhati. Vvazhajte til'ki na sebe.
SHCHo vam treba, te j robit'... SHCHozhdo togo, shchob dovesti svij rid, to ce
nisenitnicya. Ot gil'di¿ - ce ya cinyu!.. Ta pobachivshi, shcho jogo namagayut'sya
ne sluhati, vin z p'yanoyu bajduzhistyu mahnuv rukoyu:
- A ch... ch...ort z vami!.. - i podavsya do gurtu z plyashkoyu v odnij ruci
i kelihom u drugij, rozhlyupuyuchi z plyashki vino.
Timchasom Sava Gavrilovich rozkrivav svo¿ dumki, z yakimi, pevne, nosivsya
davno:
- Narod! Nash bidnij narod! Prigaduºte, Mihaile Mihajlovichu, ryadki
Borisa Dmitrovicha:
Ubogi¿ nivi, ubogi¿ sela,
Ubogij, obsharpanij lyud...
Duzhe girki ryadki, a pravdivi... Ta j spravdi, shcho mozhe dati zemlya
narodovi? Zlidni - i bil'sh nichogo. Narodovi ne potribna zemlya - vona
odnakovo zh vede jogo do vimirannya. A vryatuvati narod htos' musit'!..
Til'ki ne zemlya - vona vimagaº potu, shchob roditi, i visisaº z bidnogo
narodu vsi sili. Narod musit' nenaviditi zemlyu! Nehaj pomishchiki lyublyat'
zemlyu - na nij stoyat' ¿h palaci. Vona daº ¿m bagatstvo... Narod musit' iti
na fabriku... Tut jogo poryatunok. U mene chornorob zhive krashche, nizh zamozhnij
selyanin, ¿j-bo... Ne virite?
- A hto zh,zapitav Kocyubins'kij,- bude postachati vam sirovinu?
Pochuvshi pro sirovinu, Homenko znovu zgadav pro desyat' vagoniv tyutyunu,
shcho visliznuli v n'ogo z-pid ruk, i na dushi v n'ogo stalo girko. Ta ce lishe
na odnu hvilinu spinilo jogo promovu. I vin vidpovidav Kocyubins'komu:
- Hazya¿ j pomishchiki... A selyanam brakuº zemel'ki navit' na hlib dlya
ditej. Z nih niyaki postachal'niki dlya mene... Til'ki hazya¿, til'ki
pomishchiki...
Kocyubins'kij, zvichajno, ne dumav diskutuvati. Ce bulo zovsim nedorechno.
Vse zh taki vin ne vitrimav i natyaknuv:
- Zdaºt'sya, na vashih fabrikah buli zavorushennya... i zovsim nedavno?..
- Strajk! - viguknuv z gordistyu Sava Gavrilovich.- Spravzhnij strajk, yaki
buvayut' na kozhnomu poryadnomu pidpriºmstvi...
V jogo golosi Kocyubins'kij pochuv notu hval'kuvatosti: Homenko hotiv
skidatis' na velikogo kapitalista. A prote ne bez pidstav...
_- Nu, ta ¿hnya ne vzyala! Moya vzyala! A ¿hnya podumala, pogedz'kalasya, ta
j,- vin oglyanuvºya dovkola, pevne bazhayuchi skazati nepristojnist', ale
zaradi Mihajla Mihajlovicha vtrimavsya i til'ki zaregotav.
Kocyubins'kij pochuvav sebe yak na kolyuchkah, jogo pochinalo zahoplyuvati
polemichne zavzyattya.
- CHiya zh ce - ¿hnya?
- Robochi...
- Narod, znachit'?..
- Ni, Mihaile Mihajlovichu, ne sam narod, a prizvidci, buntari...
CHolovik sobi chesno robit', oderzhuº, shcho polagaºt'sya, i nichogo bil'sh ne
hoche, abi lish bula robota. Ale tut prihodit' yakijs' shibajgolova j pochinaº
jomu tereveni rozvoditi, yak komar nad vuhom. Gude ta j gude... Nu,
zreshtoyu, cholovik ne kamin': rozdovbaº-taki jogo projdisvit... A potim
strajk, bunt... A vid c'ogo meni zbitki.
Kocyubins'kij virishiv doshkuliti jomu.
- Sluhajte, Savo Gavrilovichu, ale zh u podibnij situaci¿ vi koristuºtesya
poslugami polici¿, yaka pridushuº vse peredove, gumanne. Dlya c'ogo vona j
isnuº.
Homenko zamislivsya. Vin mav talant pidpriºmcya, vuz'kij talant dilka, a
v politichnih pitannyah chasto. buv bezporadnij. Vin pidijmav plyashki z kilima
i priglyadavsya, chi zalishilosya v nih vino. Znajshov maderu i naliv charku.
Propoloskav sobi zubi i prokovtnuv vino.
- S'ogodnishnya policiya,- skazav vin,- ce nashi najmanci. Mi ¿m platimo,
voni nam roblyat'.
- YAk ce zrozumiti?
- A tut nemaº osoblivo¿ mudrosti,- lukavo pidmorgnuv vin.- Dumaºte,
policmejster meni za spasibi dopomagaº?.. Avzhezh!.. Spodivajtesya!.. Ce
shahraj iz shahra¿v takij, shcho iz ridnogo bat'ka zlupit', a z mene j tim
pache. Kobila "Lastivka", chistokrovna anglichanka, vzhe na jogo stajni... Ce
- raz. Braslet zolotij jogo druzhini na imenini - ce dva... Poki shcho c'ogo
vistachit', navit' z avansom na majbutnº...
Oburenij Kocyubins'kij pidvivsya. Ale Homenko ,vhopiv jogo za ruku.
- Ne pospishajte. SHCHe rano. Mi os' po¿demo zaraz zakinchuvati do mene.
- V mene s'ogodni brakuº chasu. YA, mabut', ne po¿du...
- I ne dumajte tikati... YA she vam do ladu svoº¿ spravi ne rozpoviv. YA
vam shche pro profesoriv rozpovim, shcho berut' habari ne girsh za
policmejstera...
Vin garyachkove vmovlyav Kocyubins'kogo, yakij v cyu hvilinu virishiv: tikati
zvidsi j zabuti pro cyu ostannyu svoyu slabkist'... Ale v jogo uyavi na mit'
postalo prekrasne oblichchya Grigoriya Kamishchuka - jogo golubi ochi z imloyu,
bilyava chuprina, mogutni plechi... I Kocyubins'kij ne vtrimavsya:
- U mene do vas, Savo Gavrilovichu, bula nevelichka sprava, prohannya
navit'... Sered robitnikiv vasho¿ chernigivs'ko¿ fabriki, areshtovanih i
viddanih pid slidstvo, º odin, yakogo ya znayu,- Grigorij Kamishchuk. Z privodu
n'ogo v mene º do vas sprava.
- Nu, os', bachite, navit' sprava, a vi tikaºte... Hto zh u lisi pro
spravi govorit'?.. Ce til'ki doma... Nashe tovaristvo ne take strashne, shchob
vid n'ogo tikati vam.
Homenko znav pro populyarnist' pis'mennika Kocyubins'kogo ne til'ki sered
ukra¿ns'kih chitac'kih kil, ale j u Rosi¿ i navit' za kordonom. Ce jogo
primushuvalo stavitis' do pis'mennika z povagoyu. Vin ciniv Kocyubins'kogo,
hoch majzhe ne buv obiznanij z jogo tvorchistyu. Homenko rozumiv, shcho korektnij
vdachi pis'mennika bagato chogo v c'omu koli ne podobaºt'sya, i ce vrazhalo
gonor fabrikanta: ukra¿ns'komu pis'mennikovi ne po sobi sered spravzhnih
ukra¿nciv!..
Vin m'yako vzyav za likot' svogo gostya:
- Mihaile Mihajlovichu, mozhe, vam Arkadij, mij shuryak, ne do vpodobi...
Kupchis'ko!.. Vin i meni ne do sercya. Os' povernemosya dodomu i vklademo
jogo - nehaj sobi drihne. Mi na n'ogo ne zvazhaºmo i vi ne zvazhajte. V
tverezomu stani jogo shche mozhna terpiti, a yak vip'º - rep'yah...
Nedaleko z'yavilas' Rozaliya YUhimivna, yaka shchos' shukala v travi, udayuchi,
shcho ne bachit' cholovika j Kocyubins'kogo.
- Troyando!.. SHCHo zh ce v nas robit'sya?.. - guknuv Sava Gavrilovich.-
Mihajlo Mihajlovich hoche tikati dodomu. Mi jomu ne do vpodobi...
Vona, udayuchi primhlivu divchinku, pidbigla do nih.
- Aj, aj... yak vam ne soromno, Mihaile Mihajlovichu!.. Nevzhe nashi
zhenshchini vam ne do sercya?.. Ne pustimo, ne pustimo nizashcho!..
Obravshi zruchnu mit', vona prosheptala cholovikovi:
- YAka tut kishka probigla mizh vami?
- A bis jogo rozbere... Vin ne lyubit' p'yanih, delikatnij... Arkadij tut
nisenitnicyu verzyakav... YA pered nim sp'yana prohopivsya, shcho policmejsteru
habara dav... Mozhe, ce jogo j shpigonulo?.. Treba zatrimati i yakos'
umoviti, zalagoditi... A to shche, buva, de lyapne... Ne obbereshsya bidi...
- Ti tyuhtij... - prezirlivo vidpovila vona j pishla do gurtu, de vzhe buv
i Mihajlo Mihajlovich.
Bulo pomitno, shcho Homenko unikav rozmovi z Kocyubins'kim sam na sam. Vin
mav chas podumati i vzhe dogaduvavsya, v chomu polyagatime prohannya
Kocyubins'kogo, tim bil'she, shcho vzhe znav, pro kogo jtime mova.
Todi, peresilyuyuchi svo¿ pochuttya, Mihajlo Mihajlovich skazav:
- Savo Gavrilovichu, a vse zh taki, hoch zaraz i ne chas, treba meni deshcho
viklasti vam.
- E... e... garazd... - promimriv toj i raptom uzyav rishuchij ton, - to
pidemo do mogo kabinetu.
Voni prijshli do rozkishno vbranogo velikogo kabinetu. Vidno, tut
poryadkuvala ruka Rozali¿ YUhimivni. Vikonanij olijnimi farbami,
starovinnij, shozhij na ikonu, portret yakogos' Homenkovogo pradida, desyatok
dribnih fotografij, sered yakih buv i malen'kij fotoportret Homenkovogo
kuma - chernigivs'kogo policmejstera...
Homenko majzhe lig na kanapi. Kocyubins'kij siv oddalik, bilya stola. Vin
buv utomlenij i rozdratovanij. Prote vin umiv strimuvati svo¿ pochuttya.
- Dilovij u vas nastrij, Mihaile Mihajlovichu...
- Ni, ya prosto koristuyusya z nagodi...
- Proshu, proshu... YA z radistyu... Kocyubins'kij virishiv rozrubati vuzol
odnim mahom.
- Savo Gavrilovichu, vi maºte povnu zmogu dovesti gromadyanstvu svoyu
gumannist', primusiti bagat'oh lyudej buti vam zobov'yazanimi, yakshcho vzhivete
zahodiv do zvil'nennya z-pid areshtu vashogo robitnika Grigoriya Kamishchuka.
- YAk to?.. Nashcho ce?.. YAk ya mozhu?.. - perelyakavsya Homenko.
- Ce potribno ne vam, zvichajno, i ne meni... a jomu, jogo bat'kam. ª
bagato prichin, shchob bachiti jogo na voli... A golovne - sama lyudina: takih,
yak vin, malo, ¿h majzhe nemaº...
- Ale zh ya ne vlada, ne prokuror, ya v cij spravi - nishcho...
- Ni, vi mozhete zrobiti bagato. Ne vidmovlyajtes' cim. Navryad vidmovit'
vam prokuror, yakshcho vi jogo pro ce poprosite.
Kocyubins'komu raptom spalo na dumku, shcho vin prinizhuº sebe cim
prohannyam. Spravdi, nikoli jomu shche ne dovodilos' kogos' tak prositi. A tut
vin prijshov do lyudini, do yako¿ ne maº osoblivo¿ povagi, peresidiv z. neyu
malo ne cilij den' i teper prosit'... Ta vin vidrazu zh vidkinuv ci dumki:
vin ne dlya sebe...
Timchasom Sava Gavrilovich, shcho zavzhdi trohi povil'no misliv,
zoriºntuvavsya:
- I do togo, bachite, meni ne treba, shchob yakijs' projdisvit balamutiv
meni lyudej.
- Vi mozhete ne prijmati jogo bil'she na svoyu fabriku.
Homenko podzvoniv. Prijshla sluzhnicya, i vin nakazav prinesti vina. Potim
uvazhno prisluhavsya do sliv Kocyubins'kogo. Prinesli vino. Vin naliv dva
kelihi.
- Proshu... Za narodnim zvichaºm, de sperechayut'sya, tam i p'yut'.
- Ne pitimu. Ce meni shkodit'.
- Proshu - ce legen'ke...
- Ne mozhu. Homenko vipiv sam.
- Za vashe zdorov'ya, Mihaile Mihajlovichu, vas ya gliboko shanuyu i povazhayu.
SHCHozhdo moº¿ gumannosti, yaku, yak vi skazali, treba dovesti, to hiba e taki
dobri lyudi, shcho ne jmut' viri v ne¿? Hiba malo ya zrobiv lyudyam hiba malo chim
meni zobov'yazani lyudi? Obrazhaºte vi mene, Mihaile Mihajlovichu...
Kocyubins'kij rozdratovano zdvignuv plechima. Homenko pomitiv ce i raptom
perejshov na inshij ton. Vin poveselishav i namagavsya zhartuvati, ale ne
postupavsya.
- Vi ne znaºte cih lyudej. Ta koli til'ki Kamishchuk opinit'sya na svobodi,
to hiba jomu obov'yazkovo treba pracyuvati v mene, shchob zipsuvati meni
zhittya?.. Vsya fabrika - jogo priyateli, taka zh bosota, yak i vin. Voni
zrujnuyut' moº hazyajstvo, znishchat' mene. Ta, zreshtoyu, yaka vam osobisto z
c'ogo korist'? Ne rozumiyu ya vas... Ne tudi ukra¿ns'ka inteligenciya musit'
vkladati svoyu energiyu... Vivesti narod z temryavi - os' pershochergove
zavdannya.
Kocyubins'kij rvuchko pidvivsya.
- Odnu charochku... Ce zavezene: v CHernigovi takim ne torguyug', - skazav
Homenko.
Vin vipiv sam i vtersya rukavom. Kocyubins'kij suho vidrizav:
- Niyako¿ osobisto¿ koristi ya cim ne domagayus'. YA til'ki znayu Kamishchuka i
visoko cinuyu cyu molodu lyudinu. Vin povinen buti zvil'nenij. Ne zvil'nite
vi, zrobit' htos' inshij. Ta j vzagali treba pereviriti, chi vinen vin u
tomu, shcho jomu inkriminuº slidcha vlada.
Ostannº vin skazav, ne mayuchi shche na uvazi yakihos' konkretnih danih,
majzhe vipadkovo. Ale na Homenka same ci jogo slova spravili vrazhennya. Vin
uvazhno podivivsya na Kocyubins'kogo, nemov hotiv rozgadati jogo zadum.
Potim skazav:
- Vi shchos' maºte na uvazi? Ne virte lyudyam, nihto z nih nichogo ne znaº.
Vin navit' pomitno strivozhivsya, chogo ne mig ne pomititi Kocyubins'kij.
Ta cherez hvilinu Homenko vzhe perehodiv na veselij, zhartivlivij ton.
- Nu, ne budemo svaritis'... Ta j nemaº za shcho. YAkijs' tam Kamishchuk,
pidozrila, avantyurna osoba... Takim same j misce u v'yaznici. Proshu,
Mihaile Mihajlovichu,- vin pokazav na povnij kelih i zhadibno, tremtyachimi
gubami, yak alkogolik, vipiv sam, plesnuvshi zopalu vinom sobi na zhiletku.
Ale ne pomitiv c'ogo i pochav perehoditi na bravurnij ton, naspivuyuchi
navit' motiv, pidsluhanij nim u svogo upravitelya. A upravitel' vinis cyu
melodiyu z odnogo chernigivs'kogo bordelya na mis'kij okolici.
Teper Kocyubins'kij znevazhav cyu lyudinu do kincya.
Vin zhahavsya togo, shcho sam, razom z prosvityanami, davav privid cij
tvarini vvazhati sebe za mecenata...
- Savo Gavrilovichu, - promoviv vin, siluyuchi sebe do strimanogo tonu, -
yakshcho vi v silu svo¿h principovih mirkuvan' ne hochete zrobiti c'ogo, to ya
proshu vas znovu zh taki pro ce, ale yak pro poslugu osobisto meni. Majte na
uvazi, shcho dlya mene ce maº velicheznu vagu. Ce bude posluga, yako¿ ne zabudu
ya nikoli.
Motivchik bordelya raptom pripinivsya. Homenko prisluhavsya do sliv
Kocyubins'kogo, grayuchis' brelkom vid zolotogo godinnika. Inodi vin zalishav
brelok i povoli, smakuyuchi, tyagnuv z keliha vino. Potim postaviv na stil
nedopitij kelih. Hvilinu podumav i nevidomo dlya chogo vijnyav i pochepiv na
nis okulyari, nemov hotiv zahovati svo¿ ochi, yaki ne mogli opiratisya
glibokomu, gipnotizuyuchomu poglyadovi chornih, yasnih ochej Kocyubins'kogo.
"Zaraz vin skazhe yakus' pidlist'", - podumav Mihajlo Mihajlovich.
I spravdi.
- Mihaile Mihajlovichu,- spokijnim, dilovim tonom vimoviv toj. Takim
tonom vin rozmovlyav z lyud'mi, shcho prihodili syudi do n'ogo prositi
vidstrochennya vekseliv.- Mihaile Mihajlovichu,- povtoriv vin, ne pospishayuchi
i zabuvshi pro svoyu zhartivlivu maneru, - buvayut' taki spravi, v yakih
vidmovlyaºsh navit' druzyam. Adzhe vi, pevne, ne znaºte, yakimi slovami
paplyuzhiv mene cej projdisvit v ostannij den' svogo perebuvannya na fabrici,
perestrivshi mene bilya kontori...
- Zvichajno, ne znayu...
- To zh to bo j º... Odverto vam skazati - ya boyusya jogo...
- Vin vi¿de z CHernigova.
- U c'ogo buntarya sto par ruk i nig... Meni vin ne zabude, de b vin ne
buv. Do takih lyudej treba zastosovuvati najsuvorishi zahodi, ¿h treba
znishchuvati - ce najkrashche, najbezpechnishe...
- Taka vasha ostannya vidpovid'?
- Ostannya... Ta j vi na moºmu misci zrobili b tak tochnisin'ko.
- Pomilyaºtesya, pane, - gostro vimoviv Kocyubins'kij i vijshov z kabinetu.
Vin pishov ne do gostej, a zijshov uniz. Za odnimi, neshchil'no prichinenimi
dverima vin pochuv znajomij pritishenij shepit:
- Sprobujte na vagu - ce spravzhni perli... Nu, viz'mit' zhe, sprobujte,
vi bo¿tes' torknutisya...
Dali vin ne chuv - buv uzhe daleko. V odnij porozhnij kimnati vin posidiv
trohi, shchob zaspoko¿tis'. Ale cherez hvilinu zirvavsya j shvidko pishov do
peredpokoyu.
Koli vin nadyagav svoº pal'to, do n'ogo vijshla rozpalena i vtomlena
Rozaliya YUhimivna. Vona navmisne shchil'no zachinila za soboyu dveri, kriz' yaki
chuti bulo viguki gostej z vital'ni. Gostej znachno zbil'shilosya, i sered
chislennih golosiv Kocyubins'kij piznav golosi Sulimi i Prokopenka, shcho p'yano
gukali shchos' odin na odnogo. Homenkova druzhina vdivlyalasya jomu v ochi.
- Bozhe mij, Mihaile Mihajlovichu, shchos' trapilosya!.. YA znayu. Ne vtikajte!
Nu, ya vas proshu. Skazhit', chim obraziv vas mij cholovik?..
Ale Mihajlo Mihajlovich movchki, z nervovoyu pospishnistyu prodovzhuvav
odyagatisya. ZHinka taºmniche zasheptala:
- Ale zh pro mene vi ne pogano¿ dumki?.. Adzhe tak? YA ne pomilyayusya? Vi,
pevne, zrozumili mene?.. Nu, govorit' zhe...
Vona prostyagla jomu ruku na proshchannya, ale Kocyubins'kij ne pociluvav ¿¿,
yak zvichajno, a nervovo potisnuv i, shiroko stupayuchi, shvidko vijshov na
vulicyu. Rozaliya YUhimivna sumuvala vslid:
- Bozhe mij!.. ªdinij dzhentl'men...
Za hvilinu Mihajlo Mihajlovich rozshukav viznika, i, poki jogo shkapa
trusila najpovil'nishoyu rissyu po krivih vulicyah vzhe pomerklogo osinn'ogo
mista, vin girko dumav pro sebe:
"Tak, tak i treba tobi, beztalannij chudij! Kudi ti posunuvsya z svo¿mi
bezgluzdimi zamirami, do kogo? i cherez ce tobi gidno vterli nosa...
Zemlyachki! Ti, shcho lyublyat' svij narod, yak hazya¿ zoologichnogo sadu svo¿h
zviriv - u klitci, za gratami... Pro shcho zh bulo prositi ¿h?.. Pro
velikodushnist'?"
- Stop! - nespodivano guknuv vin viznikovi.- Povertaj na Denisivs'kij
zavulok.. Znaºsh? Nu, ot... Do advokata CHizha...
- Znaºmo!.. - bad'oro vidguknuvsya viznik, i shkapa jogo nemovbi vijshla z
svoº¿ povil'no¿ i tochno¿, yak mayatnik godinnika, risi i yakos' bokom pishla
vchval.
Dlya spravi Grigoriya Kamishchuka advokat CHizh robiv bagato. Vin dav svoyu
zgodu oboronyati jogo na sudi, oznajomivsya z materialami slidstva, shcho
dosit' shvidko zakinchilosya, i znajshov u pokazah svidkiv dekil'ka neuv'yazok,
na yakih zbiravsya provaliti obvinuvachennya.
Kamishchuka obvinuvachuvano v tomu, shcho vin pid chas mitingu strajkariv na
fabrici uvijshov do kabinetu upravitelya i nibito namagavsya pobiti jogo za
te, shcho toj hotiv telefonom viklikati policiyu. A potim zagrozhuvav
upravitelevi revol'verom i nahvalyavsya, shcho visadit' v povitrya vsyu fabriku,
yakshcho hazya¿n ne pogodit'sya na vimogi robitnikiv.
Dovidavshis' pro sut' obvinuvachennya Kamishchuka, Mihajlo Mihajlovich
prigadav svoyu rozmovu z Homenkom, i v n'ogo vinikla pidozra, shcho toj
pidstaviv najnyatih svidkiv i, pevne, sam vigadav istoriyu z zagrozami
upravitelevi. Adzhe nedaremno vin tak pidozrilo zbentezhivsya, koli pochuv
todi, pid chas ¿h rozmovi v kabineti, sumnivi v pravdivosti obvinuvachennya
Kamishchuka.
CHizhevi poshchastilo. Obvinuvachennya vistavlyalo dvoh svidkiv: prijmal'nika
Garbuzova i artil'nika Starostenka, yaki zayavlyali, shcho voni buli v kabineti
upravitelya v sluzhbovih spravah, koli tudi vskochiv Kamishchuk i namagavsya
pobiti upravitelya, ale voni oboronili jogo. Todi Kamishchuk nibito zagrozhuvav
usim revol'verom.
CHizh ustanoviv, shcho artil'nik Starostenko same v cej chas buv u pivnici
Belova na drugomu kinci mista. Tam vin znyav beshket, i gorodovik Panasenko
sklav na n'ogo protokol. Kopiyu c'ogo protokolu advokat uzhe mav u svoºmu
portfeli. SHCHozhdo Garbuzova, to sprava z nim rozv'yazuvalasya tak samo
nespodivano dlya obvinuvachennya. Z privodu jogo svidchen' CHizh radivsya z
deyakimi priyatelyami Kamishchuka, shcho buli na voli, i ti skazali, shcho sprava, v
yakij cej Garbuzov nemovbi prihodiv do upravitelya, vzagali ne mogla
isnuvati. ¯¿ bulo vigadano zanadto nevmilo, bez rozrahunku na te, shcho v cih
materialah kopaºt'sya dosvidchenij oboronec'. Takim chinom vstanovlyuvalos',
shcho svidki buli pidstavni...
Svo¿ zaperechennya do spravi CHizh zberigav u taºmnici. Vin gotuvav
nespodivanij udar po obvinuvachennyu. Znav pro ce til'ki Kocyubins'kij, shcho
bagato v chomu dopomagav svoºmu drugovi.
Zovsim zagadkovoyu bula povedinka Nadi¿ Zagirno¿, vid yako¿ tezh ne treba
bulo hovati detali oboroni, oskil'ki vona mogla b bagato chim dopomogti.
Mihajlo Mihajlovich viklikav ¿¿ zapiskoyu cherez Marinu i dovgo zhdav ¿¿ v
umovlenomu misci. Vona zapiznilas', prosila vibachennya, zgadala pro yakus'
vazhlivu svoyu spravu, priznachenu tezh na cej chas. Ale yaka bula sprava - ne
skazala.
Vona movchki visluhala Kocyubins'kogo. Z usima jogo dokazami nepovinnosti
Grigoriya pogodzhuvalas', ale viglyad ¿¿ vid togo ne veselishav. Nareshti vona
prosto skazala, shcho ne virit' u real'nist' zvil'nennya Grigoriya takim
metodom. Potim rishuche zayavila, shcho CHizhevi ne poshchastit' vipravdati Grigoriya.
Ale skil'ki ne namagavsya Mihajlo Mihajlovich dovidatis' pro ¿¿ motivi, vona
nichogo jomu pro ce ne skazala. Vin zrozumiv, shcho vona ne hotila chi ne mogla
vislovitis' pered nim konkretnishe. Tak i zalishilas' nedogovorenoyu ¿h
rozmova.
Ci dni Kocyubins'kij ledve znahodiv sili pracyuvati v statbyuro. Jogo
mozok pracyuvav zovsim v inshomu napryamku. Timchasovo pokinuv vin i pisati.
Treba bulo zakinchuvati drugu chastinu "Fata morgana". Pislya perebuvannya na
Kapri vin z zapalom prodovzhuvav povist'. Gor'kij nadavav velikogo znachennya
c'omu tvorovi i navit' dav deyaki poradi shchodo dal'shogo rozgortannya i
visvitlennya podij u povisti. Ale v ci dni Kocyubins'kij ne mig opanuvati
svo¿h dumok.
Timchasom Gor'kij vimagav pospishiti z perekladom na rosijs'ku movu
persho¿ knizhki tvoriv. Mihajlo Mihajlovich musiv sam domovitisya z svo¿m
perekladachem. Perekladach pospishav i chasom dopuskav pomilok. Kocyubins'kij
pereviryav jogo robotu. A ce vimagalo chasu i nastroyu. Amfiteatrov, z yakim
poznajomiv Kocyubins'kogo Gor'kij u sebe na villi, tezh vimagav opovidan'
dlya novogo peterburz'kogo zhurnalu. Proponuvav drukuvati Kocyubins'kogo
navit' ne perekladayuchi na rosijs'ku movu. Nalagodzhuvalas' sprava perekladu
jogo tvoriv u Prazi. Deyaki berlins'ki i pariz'ki vidavnictva tezh udavalisya
do n'ogo z podibnimi zapitami. Nareshti, dobri vidomosti buli z Stokgol'ma
vid profesora Iºnsena - perekladi z Kocyubins'kogo na shveds'ku movu mali
nezabarom vijti z druku. Zrostala jogo populyarnist' u Rosi¿ i za kordonom.
Zdavalosya, pislya vi¿zdu na Kapri v zhitti jogo rozpochalasya nova epoha, koli
z Siveryans'ko¿ vulici napivzabutogo CHernigova vidkrivayut'sya pered nim
najshirshi perspektivi.
Timchasom dekomu z znajomih stalo vidomo, pevne vid Homenka, shcho
Kocyubins'kij vtruchaºt'sya v majbutnij proces Kamishchuka. Pogoloska
variyuvalasya na rizni ladi i v zovsim nevpiznanomu perekazi dohodila do
Kocyubins'kogo. Mozhna bulo chekati novih prikrostej. Vizvolennya Grigoriya
nabiralo dlya Mihajla Mihajlovicha napryamu vazhlivo¿, principovo¿ spravi.
CHerez ne¿ vin ne zvernuv osoblivo¿ uvagi na povidomlennya ki¿vs'kogo
cenzora pro zaboronu jogo zbirki "Z glibini".
CHasto do n'ogo prihodiv starij Kamishchuk. Prinosiv prochitanu knizhku,
rozgortav ¿¿ z gazetnogo paperu j povertav Kocyubins'komu. Potim prosiv
novu, yaku tut zhe akuratno zagortav u papir, shchob ne zabrudniti, perekidavsya
kil'koma slovami z gospodarem i jshov, nezvazhayuchi na zaproshennya zalishitis'
na chaj abo prosto pogovoriti. Vin shanuvav chuzhij chas.
Minula osin'. Vogkist', osinnya mzhichka i povna vidsutnist' soncya cilimi
tizhnyami zavdavali Kocyubins'komu, shcho hvoriv shche j na legeni, vazhko¿ muki.
Ale treba bulo diyati. Za nim uzhe bula reputaciya gromads'kogo diyacha,
yakij ne bo¿t'sya protestuvati proti bezzakonnya, yakij uzhe ne raz pidnosiv
golos proti lyudej, shcho mali v svo¿h rukah nemalu vladu. Deyaki chernigivs'ki
inteligenti poshepki rozpovidali odin odnomu pro te, shcho ocej ¿hnij
chernigivec' Kocyubins'kij v odnomu z svo¿h novih tvoriv nazvav psa
prizvishchem vsij Rosi¿ vidomogo z nedavnih podij griznogo ministra
Trepova... Otzhe, ne bo¿t'sya!..
Nareshti vidbuvsya sud nad Grigoriºm. Do zali sudu ne pustili nikogo z
storonnih. Ne pustili j Kocyubins'kogo. Miscevij obvinuvach buv hvorij i
obvinuvachennya pidtrimuvav pri¿zhdzhij. Vin chomus' pospishav i proces mav
zakinchitis' togo zh dnya vvecheri.
Kocyubins'kij ne vihodiv z domu, chekayuchi na CHizha, yakij mav prosto z
procesu pri¿hati j rozpovisti pro naslidki. CHekannya perejshlo daleko za
pivnich. Nareshti. po grudkah zamerzlo¿ vulici progurkotiv viznik. Spinivsya
bilya vorit. CHerez hvilinu CHizh sidiv u kabineti i prosiv charku kon'yaku abo
chayu, bo j zamerz, i namuchivsya, i... ne znav, shcho skazati priyatelevi.
- Nu, nu... kazhit' zhe!.. - stoyav, neterpelivo chekayuchi naslidkiv sudu,
Kocyubins'kij.
- Vipravdanij?
- Vipravdanij...
- De vin?
CHizh zovsim pirnuv u krislo i movchki, pohmuro vidpoviv:
- De? U tyurmi, zvichajno...
- Jogo ne zvil'nili?
- I ne zvil'nyat'...
- YAk to? Nikoli?
- Pislya katorgi...
Mihajlo Mihajlovich vrazhenij stav pered CHizhem.
- Tak u chomu zh rich?
- V mo¿j i vashij, Mihaile Mihajlovichu, na¿vnosti. Mi z vami buli
na¿vni, yak diti, i, ne znayuchi Kamishchuka, vzyalisya jogo vizvolyati. A na sudi
jogo vipravdali v spravi zamahu na upravitelya Homenkovo¿ fabriki, ale
nezabarom jogo suditimut' v inshij spravi, pro yaku mi z vami ne podumali.
Grigoriya obvinuvachuyut' u revolyucinnij diyal'nosti, v organizaci¿ robitnichih
majovok i zbrojnomu opori polici¿ pid chas rozgonu odniº¿ z majovok.
- Ale zh ce mozhe buti til'ki naklep...
CHizh pohitav golovoyu.
- Ni, - promoviv vin, - ya buv u n'ogo v tyurmi pislya sudu. Proponuvav
svo¿ poslugi dlya novogo procesu... Z c'ogo voni mozhut' zrobiti vse, shcho
zabazhayut'... Zbrojnij opir - ce dovichne zaslannya chi j katorga.
CHizh znovu hvilinu podumav i yakimos' inshim, zovsim zminenim, energijnim
golosom lyudini, shcho raptom chims' zahoplena, zagovoriv:
- Mi z vami malo znaºmo cih lyudej... Grigorij vash drug, vi dumali, shcho
vi, yak psiholog, pis'mennik i drug, znaºte jogo krashche, nizh vin sam sebe
znaº... Vi ne znali, shcho vin dosvidchenij pidpil'nik, yakij navchivsya trimati
v svo¿h rukah i samogo sebe i lyudej - gurt, masu... Adzhe vin z vibachlivoyu
usmishkoyu zustriv moyu propoziciyu oboronyati jogo. "YAk hochete,- vidpoviv
vin,- boyusya, shcho vam ne poshchastit'... Vid zaslannya mene ne vryatuº nishcho..."
Vi rozumiºte, Mihaile Mihajlovichu, tak govoriti mozhe ne prosto sobi
robitnik mahorkovo¿ fabriki. Vin skazav meni, shcho vistupatime na sudi z
ostannim slovom, v yakomu obvinuvachuvatime ves' derzhavnij ustrij i
zaklikatime do jogo povalennya... Rozumiºte?.. Vin hoche diyati tak, yak
povodyat'sya na sudi vidatni revolyucioneri! I vin ce zmozhe, ne
sumnivajtesya!..
Dlya Kocyubins'kogo ce bulo nove. Vin znav bagat'oh lyudej, zasudzhenih
carizmom, znav ¿h zhittya i uyavlyav ¿h dolyu. I vse zh bliz'kist' Kamishchukovo¿
doli do doli podibnih lyudej bula nespodivana dlya n'ogo. Teper vin rozumiv,
chomu Nadiya Zagirna ne podilyala jogo optimizmu pered procesom Grigoriya:
adzhe vona, napevne, znala vse i, zvichajno, pro vse, vidome ¿j, ne mala
prava rozpovidati nikomu, v tomu chisli i jomu, ¿hn'omu drugovi. Mizh nim i
cimi jogo druzyami isnuvala yakas' mezha, yako¿ vin poki shcho ne v sili
perestupiti. Cya mezha ne zavazhala ¿h druzhbi, ale vse zh vona rozdilyala ¿h...
IV. PRISUD
Slidstvo v novij spravi Grigoriya Kamishchuka zatyaglosya nadovgo.
Departament polici¿ rozrahovuvav na ryad golosnih procesiv i shukav pidstav,
shchob poºdnati okremi neznachni spravi v nevelike chislo znachnih politichnih
sprav. Carizm dokladav usih sil, shchob pokazati gromadyanstvu svoyu, naspravdi
zanadto pidupadu, mic'.
CHizh probuvav oznajomitisya z pristupnimi dlya oboronciv materialami i
prijshov do visnovku, shcho hocha Grigorij u nastupnomu procesi i ne gratime
pershoryadno¿ roli, ale napevno distane zaslannya, a mozhlivo j katorgu.
Osoblivo beruchi do uvagi te, shcho vin uperto obicyav povoditisya na sudi
zuhvalo i pri kozhnij nagodi gromiti cars'kij sud. Vin prosto ne radiv
advokatovi brati na sebe jogo oboronu i hotiv boronitisya sam.
Minula zima V tyazhkomu chekanni prohodila vesna. Nareshti v ostannih
chislah travnya stalo vidomo, shcho sud vidbudet'sya cherez kil'ka dniv u Kiºvi.
CHizh dovidavsya pro ce i zajshov do statbyuro povidomiti Marinu. Vona bula
shvil'ovana zvistkoyu i ledve zmogla pracyuvati do kincya dnya. Mihajla
Mihajlovicha v misti ne bulo. Vin distav cherez hvorist' dva misyaci
vidpustki, vi¿hav do Kiºva rozdobuvati po riznih redakciyah groshi na
likuvannya i potim vidbuv znovu na Kapri. Til'ki-no prodzvoniv dzvinok, shcho
oznachav zakinchennya robochogo dnya, Marina shopila svoyu bisernu torbinku i,
navit' ne prichepurivshis', ne chekayuchi podoug, pospishila dodomu. Vona
boyalasya, shcho vzhe ne zastane sestri: Nadiya chasto pered vechorom znikala z
domu i povertalasya dosit' pizno. A v Marini dlya ne¿ s'ogodni bula
propoziciya...
Nadiya bula shche doma i, zdavalosya, ne zbiralas' vihoditi. Na zapitannya
sestri pro ¿¿ spravi ta ne vidpovila, navit' ne pidvela golovi, shileno¿
nad knizhkoyu.
Za obidom Nadiyu takozh ne mozhna bulo viklikati na rozmovu. Todi Marina
zaproponuvala:
- S'ogodni ya hochu piti na Boldinu goru, progulyatisya trohi...
Nadiya movchala.
- Ti ne hochesh piti zi mnoyu?
- Pidu.
- Nam treba trohi rozvazhitis', Nadijko.
- Treba.
- Mozhlivo, tam ya tobi shchos' skazhu, yakus' novinu... V cyu mit' do kimnati
zajshla mati.
- Kudi zbiraºtes'? - zapitala mati.
- Na progulyanku,- vidpovila zhvavo Nadiya,- Marina hoche rozpovisti meni
svo¿ sekreti...
Zlegka obrazhenim tonom Marina promovila:
- Ne sekreti... i tim bil'sh ne mo¿... A prosto - vesna zakinchuºt'sya...
nabridlo zhiti tak, yak mi zhivemo... Hochet'sya nareshti dihnuti svizhim
povitryam... Poki ne pizno
Stara mati strivozheno poglyadala na dochok. Znovu shchos' zativayut'. Til'ki
na cej raz obidvi razom. Do c'ogo kozhna z nih diyala okremo, i mati mala
vid nih sami prikrosti. Teper znovu...
Den' buv robochij i na Boldinij gori narodu bulo nebagato. Sestri obrali
zatishne misce, vkrite gustoyu travoyu j kvitami. Marina, napivlezhachi,
divilasya na Desnu vniz, na daleki ga¿, shcho vzhe zavolikalisya sinim tumanom.
Nadiya sidila na travi, obhopivshi rukami kolina, neruhomo divilasya vdalinu
i, zdavalosya, zbiralas' dovgo movchati. Vesna z neperemozhnoyu siloyu
primusila ¿¿ dumati pro Grigoriya, i vona ostannimi misyacyami movchki.
zamkneno sumuvala.
- Vid Mihajla Mihajlovicha ne bulo shche lista... - mrijno promovila
Marina.- Teper vin same pri¿hav na Kapri i cili dni, pevne, sered druziv
abo bilya morya... YAk vin lyubit' more!..
- Vin tobi chasto pishe, koli buvaº u vid'¿zdi?
- CHasto... CHerez den', a to j shchodnya... Nadiya vse shche divilasya v odnu
tochku na obri¿. Potim nespodivano zapitala:
- YAk ti gadaºsh, bude Grigorij na voli?
- N-ne znayu...
Nadiya zasmiyalas'.
- Ti ne bijsya mene vraziti chi rozcharuvati. Govori te, shcho dumaºsh...
Odnakovo, ya bagato peredumala i peremuchilas', i tvo¿ slova ne zavdadut'
meni bil'sho¿ muki. YA hochu pochuti tvoyu dumku.
- YA dumayu,vidpovila nerishuche Marina,- inshi tak dumayut', shcho jogo
zasudyat' na zaslannya. Tobi treba pidgotuvatisya do takogo viroku i
primiritisya z dumkoyu pro rozluku...
Ci kil'ka raptovo kinutih sliv nemovbi zbudili Marinu, shcho davno vzhe
hotila skazati ¿h sestri. Vona rozchervonilas', i ochi zablishchali. Ale Nadiya
zvelasya navkolishki, povernulas' do sestri oblichchyam, znovu zasmiyalasya, chim
nemalo zdivuvala sestru, bo smih ne buv ¿j vlastivij. Potim spokijno i
yakos' m'yako, nathnenno promovila:
- Grigorij bude na voli. Vin distane ¿¿, hoch za derzhavnim zakonom
zaslugovuº katorgi.
Marina, nichogo ne rozumiyuchi, zdivovano divilas' v ochi sestri. Voni
nathnenno i taºmniche vsmihalisya. Potim Nadiya pochala pro inshe:
- Skazhi, Marinko, ti nud'guºsh bez n'ogo?
Vona sila blizhche do sestri. Marina rozumila, shcho Nadiya govorit' pro
Kocyubins'kogo. Vidpovila:
- Mi z nim tak znajomi vzhe bil'she yak shist' rokiv.
- O! Ti meni c'ogo ne rozpovidala...
- A nashcho?.. Vse zh taki ya bagato chogo rozpovila tobi...
Nadiya obnyala sestru.
- Marinko, nasha mati nikoli ne bude shchaslivoyu... cherez nas... Adzhe mi
pishli ne timi stezhkami, pro yaki mriyala mati. Mi pererostaºmo divuyuchi...
Vona ne mozhe zbagnuti, chomu mi ne odruzhilisya dosi... Pevno, vona ne dizhde
onukiv, bo zh...
Marina tiho plakala, hovayuchi oblichchya na grudyah sestri.
- Skazhi, ti lyubish jogo? - pitala Nadiya. Marina vidpovila ne vidrazu.
Vona trohi zaspoko¿lasya, vterla hustochkoyu ochi. Tremtyachim golosom
vidpovila:
- YA zh zvikla do n'ogo... SHist' rokiv... YA ne uyavlyayu sebe bez n'ogo.
Kolis' mi dumali vi¿hati zvidsi i odruzhitisya. Z c'ogo nichogo ne vijshlo.
Potim mi ne raz govorili pro te, shchob rozijtisya,- i tezh nichogo ne vijshlo...
I teper ya til'ki hotila b, shchob vin buv shchaslivij, shchob vin mig zdijsniti
svoyu mriyu. I bil'sh nichogo ya ne hochu! YA ne viryu v nashe odruzhennya. Ce
nezdijsnenna rich... Ta koli b ce divom yakims' zdijsnilosya, to til'ki
zipsuvalo b nashi vidnosini... Mozhe, svo¿m pochuttyam do n'ogo i ya prinoshu
lyudyam yakus' korist'. A diti... Ne vsim zhe zhinkam vihovuvati ditej...
Z-za Desni nasuvavsya chudovij vechir, ale bulo sumno. Koli sestri,
obnyavshis', pokidali goru, Nadiya spitala:
- A de zh novina, yaku ti meni obicyala?
- YA beregla ¿¿ na kinec', shchob ne psuvati tobi vechir.
S'ogodni v mene buv CHizh i povidomiv, shcho naprikinci misyacya vidbudet'sya
sud...
- Koli zh tochno?
- Ne skazav... CHerez kil'ka dniv, u Kiºvi. Znachit', cimi dnyami Grigoriya
zaberut' z CHernigova. Z nespodivanki Nadiya spinilasya.
- Znachit', ne piznishe, yak cherez p'yat'-shist' dniv?
- Tak.
- Hodimo, hodimo shvidshe... Treba shvidshe dodomu.
I Nadiya majzhe tyagla teper sestru pid ruku. Ta ledve vstigala za neyu.
Htos' hodiv bilya ¿h budinku. Koli voni nablizilis'. Nadiya raptom
zvil'nila ruku.
- Ce do mene,- skazala vona i pospishno sama pidijshla do cholovicho¿
postati. CHerez hvilinu voni znikli v moroci zovsim ne osvitleno¿
chernigivs'ko¿ okolici.
Po¿zd vuz'kokolijno¿ zaliznici, shcho jshov na stanciyu Kruti, vidhodiv z
CHernigova vranci. Nadiya boyalasya, shcho Grigoriya provedut' do vagona ranishe
zagal'no¿ posadki. Vona vklala v dolonyu shvejcarovi sribnogo poltinika i
vil'no vijshla na peron. Nezabarom podali vagoni, ale pasazhiriv shche ne
vipuskali z vokzalu.
Nadiya sila na zaporoshenu zelenu lavu na peroni i pil'no oglyadala nenache
mertvij po¿zd. Miniatyurnij zhinochij chemodanchik stoyav bilya ne¿, a na kolinah
lezhala biserna torbinka. CHerez novij temnosinij brilik i gustu vual', shcho
padala nizhche ochej, ¿¿ ne zrazu mozhna bulo piznati.
Vona ne pomililas': za kil'ka hvilin do posadki viveli na peron
Grigoriya. Po bokah ishli dva unteri, trimayuchi ruki na rozstebnutih koburah
naganiv. Trohi oddalya slidom ishov nazirci tyuremnij pristav. Nadiya nizhche
spustila vual' i vdala z sebe cilkom bajduzhu do poyavi cih lyudej. Vona
nemovbi v'dchula gordist' za Grigoriya, yakogo veli pid ne v miru pidsilenim
konvoºm. Ochevidno, jogo vvazhali za vinyatkovo vazhlivogo zlochincya.
Vona stezhila, chi podivit'sya Grigorij v ¿¿ bik. Zvichajno, vin ne mig bi
¿¿ piznati, ta vona c'ogo j ne hotila. Ale Grigorij projshov pid vartoyu za
yakihos' dvadcyat' krokiv vid ne¿ i navit' ne glyanuv u ¿¿ bik. Prote vona
zmogla rozglyanuti jogo oblichchya. Vono trohi shudlo, zagar majzhe znik, ale
ochi zalishilis' ti zh sami: gliboki, golubi, z imloyu. Zdavalosya, vin trohi,
ledve pomitno, vsmihavsya i jshov zovsim povoli, nemov progulyuyuchis'. A
obidva unteri niyak ne mogli pogoditi svo¿ metushlivi kroki z jogo povil'noyu
i povazhnoyu hodoyu. Pidshtovhuvati zh jogo tut, na peroni, voni, zvichajno, ne
nasmilyuvalis'.
Vs'ogo hvilinu bachila Grigoriya. Jogo priveli do vagona. Vin zupinivsya
na mit', oglyanuvsya dovkola, nemov proshchavsya z CHernigovom, i shvidko pishov do
vagona. Vartovi znikli za nim. Potim do togo zh vagona zajshov tyuremnij
pristav.
Radisne pochuttya v pershu hvilinu shvilyuvalo Nadiyu, shcho bil'she yak pivroku
ne bachila Grigoriya. I vona ne zvernula uvagi na golovne - v svoºmu chi
kazennomu odyagu buv Grigorij? I vidrazu zh zaspoko¿las': adzhe koli b vin
buv ne v svoºmu zvichajnomu odyazi, a v kazennomu, ¿j bi vpalo ce v oko.
Vona na odnu mit' zaplyushchila ochi, i vin postav pered ¿¿ uyavoyu, tut, na
peroni, v chornij vishivanij kosovorotci shovkovim shnurkom zamist' remenya, v
chornih shtanyah i m'yakih chobotyah, nemov udruge prohodiv nedaleko vid ne¿ pid
vartoyu, legko stupayuchi pruzhnoyu hodoyu, rozglyadayuchi yasnij ranok kriz' imlu
svo¿h blakitnih ochej. ¿j zamanulos', yak kolis', provesti doloneyu po jogo
bilyavij, zlegka pidnyatij rankovim vitrom chuprini, vzyati z jogo ruk kepi,
zhartoma nadyagti sobi na golovu...
"SHCHo zh ya gayusya? - raptom pidhopilas' vona. Hotila doruchiti shvejcarovi
vzyati kvitok do pershogo vagona, kudi poveli j Grigoriya. Potim rozdumala: -
Treba brati samij, til'ki samij..."
Bilya kasi ne bulo nikogo. Nechislenni pasazhiri vzhe vstigli vzyati kvitki.
- Odin... promovila vona, nahilivshis' do vikoncya kasirovi.
I poki kasir, ne pospishayuchi, gotuvav ¿j kvitok, Nadiya mimovoli, na odnu
mit', znovu zaplyushchila ochi, i zdavalos' ¿j, shcho bilya samogo ¿¿ oblichchya - ochi
Grigoriya i vona vidchuvaº m'yakij poduv jogo dihannya. I koli b hto spitav ¿¿
v tu hvilinu, chim zaplatila b vona za svobodu svogo Grigoriya, Nadiya
zmiryala b togo povnim prezirstva poglyadom... Hiba dozvolila b vona navit'
dumati pro cinu jogo svobodi? Vona viddala b jomu z radisnoyu usmishkoyu
zhittya!
Spochatku dopustila bula neoberezhnist': pishla do vagona z togo kincya,
kudi zavodili j Grigoriya. Na dveryah stoyav unter i ne pustiv ¿¿. Z-za
shirokih plechej untera divchina pobachila zacikavlenij poglyad pristava. Todi
vona, layuchi v dumkah sebe za neobachnist', pishla do vagona z drugogo kincya,
kudi prohodili j inshi pasazhiri. Grigoriya posadili v okremomu vidkritomu
kupe v samomu kinci vagona i nikogo povz kupe ne puskali. Nadiya smilivo
obrala sobi misce na sumizhnij, cherez stinku, lavi i sila na krayu bilya
prohodu.
Po¿zd nezabarom rushiv. Nadiya vijnyala z chemodanchika knizhku i rozkrila ¿¿
pered soboyu. Zvichajno, ¿j bulo ne do chitannya. Vona prisluhalasya do
navkolishnih rozmov, i inodi do ne¿ dosyagali okremi slova z rozmovi unteriv
za tonkoyu stinkoyu kupe. SHCHob htos' z pasazhiriv ne rozpochav z neyu rozmovi,
vona udavala, shcho zahoplena knigoyu, ¿j treba bulo buti na storozhi ves' chas,
treba bulo stezhiti za kozhnim ruhom vartovih Grigoriya. Rozmova til'ki
zavazhala b ¿j.
Minula godina, druga. Rozmovi to stihali, to znovu pochinalis'. Dehto z
pasazhiriv rozgortav snidanok, i po vagonu jshov duh rizno¿ ¿zhi. Proti Nadi¿
sidiv yakijs' kremeznij litnij cholovik, dobre vdyagnenij i vgodovanij,
vidno, z kupciv. Vin hotiv i vse ne nasmilyuvavsya rozpochati rozmovu z
Nadiºyu. Poryad n'ogo sidilo shche dva pasazhiri: ochevidno, mati z dochkoyu, shcho,
rozklavshi prosto na lavi gazetu, vilozhili na ne¿ shinku, yajcya, pirizhki,
bulku i navit' vistavili chajnik z okropom. CHolovik nastorozhivsya. Vidno,
jogo rozbirav apetit. Koli zh odna z zhinok vijnyala malesen'ku plyashechku z
romom i nalila trohi v chashku z chaºm, kupec' golosno vtyagnuv nizdryami
povitrya, lovlyachi znajomij duh, potim kryaknuv i vibachivsya pered Nadiºyu.
- Vibachte, mademuazel'... dozvolite j meni?.. Divchina zdivovano, nichogo
ne rozumiyuchi z nespodivanki, divilas' na kupcya, shcho vijnyav z bokovo¿ kisheni
syurtuka plyashechku z kon'yakom, a z chemodana sklyanku i, pobazhavshi zhinkam
zdorov'ya, vihiliv odnim duhom. ZHinki podyakuvali i zaprosili jogo do svoº¿
trapezi. Kupec' podyakuvav takim tonom, nemov vidmovlyavsya, a timchasom
zahopiv u nih z gazeti skladanim nozhem shmatok shinki i dovgo j staranno
zhuvav ¿¿, smakuyuchi.
- Dobre! - skazav vin i, nastromivshi na nizh shche odin shmatok shinki,
vidrekomenduvavsya zhinkam:
- Kupec'... po galantere¿... SHCHo? Gil'di¿? YA bez gil'di¿. YA zadovolenij
tim, shcho º.
Potim naliv shche pivsklyanki kon'yaku i zahovav plyashechku do kisheni, bo
zhinki vid jogo chastuvannya vidmovilis'. Vihiliv kon'yak z sklyanki i golosno
prokovtnuv jogo. Potim, ne pospishayuchi, vzyavsya za pirizhki.
Teper usi troe druzhno chavkali, kovtayuchi razom z ¿zheyu j slova.
Nadiya zranku ne dumala pro ¿zhu. Pidvela golovu i pobachila, yak pristav z
susidn'ogo kupe divit'sya na ne¿. Ne zrozumila, chi vin zacikavivsya neyu, chi
prosto z nud'gi blukaº ochima po vagonu. Dumala pro te, shcho dobre bulo b i
¿j, shchob ne viklikati pidozri v pristava, vzyatisya j sobi z viglyadom
bezturbotnosti za snidannya. Ta ce bulo nad ¿¿ sili.
Pristav ne odvertav od ne¿ svogo poglyadu. Todi divchina udavano
pozihnula i znovu vzyalasya za knizhku.
- Des' ya zustrichav vas...- promoviv nespodivano do ne¿ kupec' bez
gil'di¿.- Ne prigaduyu... Ale vashe oblichchya meni dobre znajome.
Zagirna podivilas' na n'ogo suvoro, rozdratovano, i kupec' bez gil'di¿
zametushivsya.
- Pardon... mademuazel'... Vibachajte. U mene taka vdacha - yak vipiv, to
inshim ne dayu spokoyu... Bil'she ya - ni slova... CHitajte spokijno.
Potim pokazav vidstavlenim velikim pal'cem za pleche, nazad, do kupe z
Grigoriºm i vartoyu:
- Vezut'...golos jogo pritih do shepotu.- I zvidki? Z nashogo
CHernigova!.. Znachit', i v nas voni º... Golubchiki!.. Ne mozhu .vtyamiti.
Tisyachu lit sto¿t' misto, tisyachu lit spokij i blagodat'. CHogo shche lyudyam
hotiti? ª robota, º hlib i kartoplya... ª svyatini, shcho tishat' pravoslavnu
dushu. CHogo lyudyam treba?! - zakrichav raptom vin i, zlyakavshis', znovu
perejshov na shepit.- YA lyublyu lyudej SHCHo ya bez nih? Ale, skazhit', chogo voni
hochut'?
Nadi¿ ne do vpodobi bula jogo rozmova, i vona znovu nahililas' nad
rozkritoyu knigoyu. Todi kupchik bez. gil'di¿ pidsunuvsya blizhche do zhinok. .
- A vi do Kiºva?
- Do Kiºva. U Lavru vezu dochku. SHCHe ne bula nikoli... U nas zavod -
svichki robimo... Dochku zamizh viddayu. Ot pered vesillyam haj pobuvaº...
Kupec' buv zvorushenij takoyu vidvertistyu staro¿ zhinki, ¿h rozmova
perejshla na rodinni temi. Potim do kupe zajshov pristav i siv proti zhinok,
bilya Nadi¿, z yavnoyu metoyu rozvazhitisya j sobi. Vid rozmov pro zyativ,
pridane i arhiºrejs'kij hor perejshli na Derzhavnu dumu. Pristav, koli
govoriv, to vse oglyadavsya v bik
Nadi¿, bazhayuchi, pevne, pochuti pidtverdzhennya svo¿h dumok vid ne¿. I ¿j
dovodilos' inodi yakos' vislovlyuvati j svoyu dumku. I pristav i kupec' bez
gil'di¿ vidrazu zh postavilis' do Nadi¿ z povagoyu. Pevne, ¿m imponuvala ¿¿
suvorist' i nebagatomovnist'.
A Nadiya zapituvala sebe: pidozrivaº ¿¿ pristav chi prosto hoche
rozvazhitis'? I, nemov vidpovidayuchi na ¿¿ nastorozheni dumki, pristav pochav
govoriti pro socialistiv i studentiv, shcho namagalisya projti v Dumu.
- A ya glyanu na lyudinu,- govoriv vin, zavzyato pidkruchuyuchi dovgij chornij
vus,- i bachu, chim vona dishe. Poryadnu lyudinu vidrazu piznayu,- i vin
uklonivsya poshtivo v bik Nadi¿,a koli ti agitator, to pereodyagajsya hoch bi j
u spidnicyu - vidkriyu, til'ki glyanu...
Volodarka svichnogo zavodu, shcho pislya snidanku i chayu z romom ne vitrimala
politichnih rozmov cholovikiv i pochala drimati sidyachi, raptom klipnula ochima
i vstavila svoº:
- Poryadni lyudi bogom micheni, a zlodi¿ i kramol'niki - chortom... Prosti
gospodi...- vona perehrestilas' i vmit' znovu zadrimala.
Pristav poprosiv dozvolu zakuriti, a kupec' bez gil'di¿ viperediv jogo
i galantnim zhestom pidnis rozkritij sribnij portsigar. Pristav .podyakuvav
i vzyav cigarku.
I znovu potochilasya nudna podorozhnya rozmova. Nadiya namagalasya ne brati v
nij uchasti i prisluhalas' do rozmovi vartovih unteriv u susidn'omu kupe. Z
urivkiv, yaki lovila vona, mozhna bulo zrozumiti, shcho odin z unteriv hoche
trohi vidpochiti... U n'ogo bulo yakes' cherguvannya vnochi, vin ne spav i
teper hotiv zasnuti. CHerez hvilinu Nadiya pochula, yak vin gurkotiv chobit'mi
na lavi, vkladayuchis' spati. Ce bulo dobre, i Nadiya terplyache pochala
vichikuvati slushnogo momentu.
Vona sila v po¿zd z nadiºyu dopomogti Grigoriyu vtekti. Organizaciya ne
hotila vtrachati Grigoriya Kamishchuka i, poki ne pizno, treba bulo
organizuvati jomu vtechu. Mali zrobiti ce bez Nadi¿, ale vona nastoyala, shchob
na cyu operaciyu bulo priznacheno j ¿¿. Vse malo statisya v Kiºvi na vokzali.
Tam uzhe bulo troº tovarishiv, yaki chekali na pributtya po¿zda i vse
pidgotuvali dlya vtechi.
Sidyachi v vagoni, Nadiya boyalasya, shcho vtecha mozhe ne vidbutisya, Grigoriya
odvezut' do tyurmi i... todi ne bulo shansiv na poryatunok. Cya dumka ne
zalishala ¿¿.
Grigorij buv bliz'ko, za yakih dva kroki vid ne¿, za stinoyu, ale ne chuti
bulo jogo golosu, krokiv, niyakogo shumu. Ce divuvalo Nadiyu. A prote vona
uyavlyala: Grigorij sidit' bilya zachinenogo vikna i divit'sya na lani, luki j
lisi, shcho teper osoblivo charuyut' jogo svoºyu shirochinnyu, bagatstvom
travnevogo vbrannya, mlosnim duhom privillya. Mozhlivo, vin dumaº zaraz pro
ne¿. Zgaduº, yak rik tomu odno¿ iz takih zhe travnevih nedil' voni vdvoh
plavali chovnom po Desni, daleko za mistom blukali v lisi, mriyali pro
majbutnyu robotu, pro svoyu majbutnyu dolyu.
Pam'yataº vona rozmovu odnogo yasnogo travnevogo dnya na visokomu berezi
Desni, za CHernigovom. Voni sidili, majzhe zahovavshis' u travi. Vnizu, kolo
vodi, bezporadno lezhav ¿h choven, yakogo voni vityagli na pisok. Vona chitala
vpivgolosa "CHto delat'?" Lenina. Grigorij sluhav, napivlezhachi na likti, i
povoli zhuvav travinu. Pam'yataº, yak vin spiniv ¿¿ chitannya i nespodivano
promoviv:
- Znaºsh, Nadiº, ya nikoli nizashcho ne vidijdu vid borot'bi, hoch bi meni
zagrozhuvala j petlya.
- CHomu ti pro ce govorish?
Vona podivilas' v jogo oblichchya i nervovo stisla plechima.
- Tak... Prijshlo v golovu... Ta poki ce stanet'sya - mi she porobimo...
SHCHe pomorochat'sya z nami arhangeli.
Vin zasmiyavsya i zhestom poprosiv ¿¿ prodovzhuvati chitannya.
I vse zh taki bulo veselo, radisno... Nevidome majbutnº usmihalos' ¿m.
YAk shvidko i nespodivano vse zakinchilosya...
V kutku kupe, sidyachi, drimala pobozhna mamasha. A prote zavzhdi, koli
dochka zanadto zahoplyuvalas' rozmovoyu, vona rozplyushchuvala ochi. i dochka
vidrazu opanovuvala sebe j priborkuvala v sobi ohotu do rozmovi z chuzhimi
cholovikami. Ti ne dozvolyalos' bagato govoriti, a lichilo til'ki korotko i
strimano, bez zhodno¿ usmishki, vidpovidati na zapitannya.
V vagoni panuvala nud'ga. Brakuvalo cikavih lyudej, nevistachalo tem dlya
rozmovi. Kupchik bez bud'-yako¿ ceremoni¿ nezabarom roztyagnuvsya na polici i
zahropiv. Pannochka vipadkovo zajshla do susidn'ogo kupe ta j zalishilasya
tam. Na oblichchi pristava zasvitilosya zadovolennya. Vin nemov til'ki j chekav
c'ogo. Kahiknuv po-zmovnic'komu raziv zo dva i, galantno probachivshis',
zapitav Nadiyu:
- Mozhna pocikavitis' - daleko ¿dete?
- Do Kiºva,zovsim neoberezhno vidpovila divchina i shamenulas': zovsim ne
slid bulo jomu pro ce govoriti. Pristav blisnuv zubami.
- Prekrasno... Znachit', razom: ya tezh do Kiºva... Mayu vazhlive doruchennya.
I raptom Nadiya virishila, shcho z pristavom treba rozmovlyati, treba trimati
jogo bilya sebe. Nezabarom peredbachalas' peresadka na ki¿vs'kij po¿zd, i v
ne¿ bude privid ¿hati znovu razom i ne viklikati v c'ogo policaya pidozri.
Vona zminila svoyu zvichajnu strimanu maneru.
- Vi z CHernigova? Meni zdaºt'sya, ya vas zustrichala tam...
- Duzhe mozhlivo... Mene tam, pravda, shche malo znayut'... YA neshchodavno tudi
perevivsya z Odesi.
- O, z Odesi do CHernigova!.. YAka raciya?
- Bula raciya... Sam navit' prosivsya.
- V CHernigovi nudno...
- Meni veselo. Tim bil'she, shcho ya chasto distayu rizni vidpovidal'ni
vidryadzhennya do inshih mist. Nasha robota shvidshe nebezpechna, nizh nudna.
- SHCHo vi kazhete - nebezpechna?.. Nevzhe nebezpechna? Zdivuvannya Nadi¿ yavno
podobalos' pristavu. Vin gordo poglyanuv na ne¿.
- Mi ohoronyaºmo derzhavnij lad, a ce v nashi chasi nebezpechno.
-- Ne uyavlyayu.
- O, º bagato lyudej, shcho ¿m mi, ohoronci ladu, ne do sercya...
Pristav na migah pokazav na susidnº kupe, hocha rozmovlyali voni
vpivgolosa, shchob ne prokinulis' pasazhiri, i ¿h vse odno dali c'ogo kupe
chuti ne bulo.
- A hto tam? - taºmniche zapitala Nadiya. I pristav, zapalyuyuchi cigarku,
nedbalo, nemov mizh inshim, kinuv:
- Derzhavnij zlochinec'... Zamah na gubernatora.. V minulomu kolo desyatka
teroristichnih aktiv... Vijs'kovij sud... Petlya...
- SHCHo vi kazhete?! Ce zhahlivo¿ Vin, pevne, strashnij?..
- Pregidka mordyaka... Z pershogo zh poglyadu perekonuºshsya, shcho ce zlochinnij
sub'ºkt. Ale buvayut' podibni lyudi j z priºmnimi fizionomiyami, navit'
zhinki...
- Ne uyavlyayu! - viguknula Nadiya.
- Zapevnyayu vas. Navit' vrodlivi. YA sam yakos' mav spravu z
revolyucionerkoyu, shcho bula krasuneyu. Vona strilyala v mene z brauninga.
- Prosto vazhko poviriti!.. - vse divuvalasya Nadiya. - U CHernigovi?
- Ni, v Odesi.
- Duzhe cikavo!
- Navpaki: ce zovsim ne cikavo i duzhe nepriºmno, koli na vas cilyat'sya z
revol'vera...
- A u vas, pane pristav, mabut', ne pidnyalas' ruka pa zhinku?
- De v chorta! - viguknuv vin, zabuvshi navit' pro cigarku.- YA b ¿¿
zadushiv, koli b til'ki mav zmogu. V takih vipadkah ne do galantnosti i
blagorodnih zhestiv... Hiba ne zhinki strilyali u ministriv i navit' u
velikih knyaziv?
Ale, shamenuvshis', vin zrazu zniziv golos tak, shchob chula jogo til'ki
Nadiya, i znovu robleno kahiknuv kil'ka raziv. Znovu pochav zapalyuvati
zagaslu cigarku, obmirkovuyuchi dal'shu svoyu dumku.
- SHCHo zh, - zapitala ne bez lukavstva i glumu Nadiya,- vsi, kogo vi
nazivaºte revolyucionerami, zajmayut'sya cim samim... e... e... terorom?
- Ta-a-k, bezumo-o-vno! - i pristav dlya perekonlivosti prostyagnuv do
ne¿ ruki:v odnij bula vse shche nezapalena cigarka, v drugij - dogorilij
sirnik.
Nadiyu rozvazhala obmezhenist' i brehlivist' c'ogo policaya. Vona navit'
zabula pro oberezhnist' i neobachno gluzuvala z n'ogo:
- SHCHo choloviki buvayut' takimi - ce shche meni zrozumilo, ale shchob zhinki
strilyali v policiyu - nizashcho ne poviryu!
Novij sirnik pogas vid shvil'ovanogo zhesta pristava.
- Zapevnyayu vas, panno,- staranno perekonuvav vin Nadiyu pritishenim,
taºmnichim golosom. - Vi navit' ne uyavlyaºte sobi cih lyudej. V Odesi v tyurmi
bula vlashtovana vtecha odnomu politichnomu. U nih buv zv'yazok z timi, shcho na
svobodi. Pid chas progulyanki napali na doglyadachiv, a z vulici ¿m perekinuli
pletenu drabinku. Dvoº z politichnih pereskochili po nij cherez stinu i sered
bilogo dnya vtekli...
- Ale zh varta...
- SHCHo zh varta?... Odin yak til'ki pereliz, tak i znik, yak u vodu vpav.
Sered bilogo dnya... Mabut', shchos' odyag na sebe, i jogo nihto ne piznav. A
drugogo chekala tut zhe, bilya tyurmi, delikatna pannochka z risakom, vpryazhenim
u bigovi drozhki. Koli ya, buvshi bez zbro¿, kinuvsya za cim politichnim, yakij
pryamuvav do ¿¿ drozhok, vona trimala v odnij ruci vizhki, a v drugij
brauning i vistrelila v mene...
- ZHah!.. - ledve vimovila Nadiya.Nu, i vluchila?
- Ni, ya navmisne vpav i vona dala mahu... Koli b ya ne dogadavsya vpasti,
vi, panno, ne mali b nagodi rozmovlyati otut zi mnoyu...
- A politichnij?
- Skochiv do ne¿ v drozhki i - til'ki j bachili. Na takih risakah mozhna
tikati!.. - zakinchiv pristav i znovu distav sirnika.
- A yaka vona z sebe? - raptom spalo na dumku zacikavitisya cim Nadi¿.
Pristav spochatku trohi rozgubivsya, ale vmit' znajshov vidpovidnu dumku.
- Ne mozhu vam dokladno zmalyuvati ¿¿ oblichchya ale pam'yatayu, shcho bula
krasunya. Prote vse odno viglyad u ne¿ buv specifichnij, zlochinnij. YA
p'yatnadcyat' rokiv sluzhu na policejs'kij sluzhbi i mav dosit' praktiki, shchob
pridivitis' do oblich zlochinciv. Pechat' zlochincya ya piznayu na oblichchi lyudini
shche zadovgo do togo, yak vona porushit' zakon. Zlochinci narodzhuyut'sya takimi,
i tomu zazdalegid' mozhna viznachiti kozhnomu jogo majbutnº...
Ale v cyu hvilinu Nadiya prisluhalas' do inshogo: za stinoyu, de buv
Grigorij, zagupali choboti .untera i pochulis' m'yaki kroki Grigoriya. Potim
unter viviv uv'yaznenogo z kupe i poviv na drugij kinec' vagona. Grigorij
ne bachiv Nadi¿ v oblichchya i tomu ne pomitiv ¿¿ prisutnosti. Divchina
napruzhila vsyu svoyu volyu, shchob ne vikazati pered pristavom svogo raptovogo
hvilyuvannya.
Za kil'ka hvilin voni mali povernutisya, i vin, pobachivshi ¿¿ v oblichchya,
piznaº svoyu Nadiyu, i todi...
Vona shvidko zapnula oblichchya vuallyu. Pid vuallyu ta she v c'omu
nezvichajnomu dlya ne¿ kostyumi Grigorij, zvichajno, ne piznaº ¿¿, a pristav
ne pomitit' hvilyuvannya na ¿¿ oblichchi.
- YA rozumiyu,skazav pristav, usmihnuvshis',vi hochete nepomitno dlya mogo
zlochincya rozdivitis' jogo oblichchya...
Nadiya nervovo zasmiyalas', nemov stverdzhuyuchi jogo zdogad. V svoºmu
rozporyadzhenni vona mala zanadto korotkij chas. Po¿zd prohodiv pereliskami.
Nadi¿ zdalosya, shcho vin pishov povil'nishe: pevne, pidijmavsya na uzviz. U ne¿
vmit' vistiglo rishennya. CHogo zhdati?.. V Kiºvi mozhe ne poshchasgiti, i todi -
tyurma i dovge zaslannya... I mozhe, nikoli ne zustrinut'sya voni v zhitti.
Vona glyanula na pristava Vin znovu zapalyuvav cigarku, shcho bula tugo nabita
i ne zapalyuvalas'. Pristav buv zovsim zahoplenij svoºyu cigarkoyu.
Raptom za dverima, v drugomu kinci vagona, vona pochula kroki. Ce
povertalis' voni. YAkihos' p'yat'-shist' sekund - i vona zustrinet'sya z
Grigoriºm. I za cyu shvidku, yak lastivka, hvilyu v ¿¿ uyavi promajnuli jogo
zadumlivi golubi ochi, blakitne nebo nad chudovoyu Desnoyu. Strivozhila dumka:
shcho bude v ¿h zhitti cherez kil'ka sekund.
Pristav distav z kisheni malesen'ku shchitochku i vdovoleno rozgladzhuvav
vusa. Hropiv kupchik bez gil'di¿. Stukali, plutayuchis' u ritmi, kolesa,
sonce zaglyadalo v vikno i slipilo ochi pristavu. "Vse na shchastya",- podumala
vona i rozkrila velikij ridikyul', nemov shukayuchi v n'omu hustochku.
Grigorij i vartovij uzhe vidchinili dveri i nablizhalis'. Nadiya na mit'
zavagalas'. YAkas' zhinka z divchinkoyu stoyali v prohodi, i v'yazen' z vartovim
na kil'ka sekund zatrimalis', poki mati zabirala divchinku. Za ci sekundi
Nadiya opanuvala sebe.
Grigorij ne zvernuv na ne¿ uvagi. Koli vin projshov povz ne¿, Nadiya
vpustila knigu i nahililas' za neyu. Unter na mit' zatrimavsya.
- Tikajte,tiho promovila Nadiya vslid Grigoriyu i znovu obernulas' do
untera, yakij chuv, ale ne rozibrav, shcho same vona skazala, i chekav, poki
vona postupit'sya jomu dorogoyu. Vin bachiv u nij podorozhnyu damu svogo
nachal'nika i buv nadto chemnij. A prote vse ce trivalo odnu mit'. Raptom
unter rinuvsya vpered, i Nadiya dogadalas': Grigorij pobig u porozhnij
tambur. Vona mov nenavmisno zatrimalas' u prohodi, potim zastupila dorogu
unterovi. Ale vzhe skochiv z svogo miscya pristav.
- Derzhi ¿¿! - guknuv vin do untera i visliznuv povz ne¿ za Grigoriºm,
rozstibayuchi koburu.
Todi Nadiya vihopila z ridikyulya malen'kij zhinochij brauning i, koli
unter, zlyakavshis', vidskochiv nazad, vona povernulas' i vstigla dvichi
vistreliti v spinu pristavu.
Spantelichenij unter shopiv ¿¿ vzhe v dveryah tambura, i vona vstigla
pobachiti, shcho tam nikogo ne bulo i dveri na shidci buli vidchineni. I raptom
vona zaspoko¿las'.
Poki morochilisya z pristavom, unter rozgubleno trimav Nadiyu v prohodi
vagona za zv'yazani paskom na spini ruki. Vona stomlenim poglyadom dichilas'
na metushnyu u vagoni. Po¿zd progrimiv po mistku. Nadiya stala navshpin'ki i
ponad golovi lyudej podivilas' kriz' vikno: po¿zd pominuv yakus' richku i
jshov po nevisohlij shche vid vesnyano¿ povodi dragovini. I vona radisno
podumala pro te, shcho Grigorij vzhe vstig dobigti do lisu i teper perebuvaº
des' za richkoyu i dragovinoyu...
Prisgava poklali na lavu. Lyudej vignali z kupe. Mizh pasazhirami
znajshovsya yakijs' staren'kij, pevno, sil's'kij fel'dsher. Vin namacuvav u
pristava pul's. Dali povernuvsya do prohodu, zvidki zaglyadav do kupe
natovp, i promoviv:
- ¯h blagorodiº mertvij...
I potim, iduchi z kupe, glyanuv u vichi Nadi¿, ¿j zdalosya, shcho kriz' gusti
vi¿ i navisli brovi jogo ochi vitali ¿¿.
Minali dni. Marina ne znahodila v sobi sili zibrati dumki j napisati
hoch odnogo lista Kocyubins'komu na Kapri. I vid n'ogo davno ne oderzhuvala.
Vona proplakala kil'ka dniv i ne hodila na robotu do statbyuro. Nihto ne
znav, shcho zh robiti... Koli b buv Mihajlo Mihajlovich, vin bi poradiv
shcho-nebud'. Ale vin dosi navit' ne znaº pro ostanni podi¿, shcho raptom
zrobili ¿¿ zhittya takim vazhkim i bezvihidnim...
I koli, nareshti, primusila sebe sisti, shchob napisati jomu bodaj
koroten'ku zapisku, yakshcho ne spromozhet'sya na list, prijshov listonosha. List
buv vid n'ogo, Mihajla Mihajlovicha, z sonyachnogo kazkovogo Kapri.
"Moya lyuba. Budu opisuvati tobi chudesa, shcho ¿h tut chasto zustrichayu. V
pryamovisnih kam'yanih stinah ostrova more narobilo chimalo prekrasnih pecher,
grotiv. Pershij, shcho ya vidvidav,- sribnij grot. Vhid do n'ogo takij malij,
shcho dovelosya lyagti na dno chovna i til'ki todi ledve prolizli mi tudi. Voda
v groti nizhnozelenogo kol'oru, taka prozora, shcho svitit' vognyami. Ta koli
til'ki mahnuti veslom abo zachepiti rukoyu, slid vid ruhu staº nezvichajno
blakitnim, a kra¿ hvili - nizhnorozhevimi. Spoluchennya cih yaskravih i cilkom
viznachenih kol'oriv tak vrazhaº, shcho vazhko pojnyati viri v podibne divo. Koli
zanuriti v vodu veslo abo ruki - voni stayut' sribnimi, zvidki i nazva
grotu. Drugij grot - blakitnij. Ce velichezna zala z blakitnimi stinami i
blakitnoyu vodoyu, yaka, koli ruhaºshsya, graº blakitnimi vognyami. Dlya togo,
shchob mati uyavlennya, vidtvori v svo¿j uyavi najyaskravishi, najchistishi kol'ori,
kol'ori farbovanogo skla proti soncya. Prechudovij grot zelenij i shche
chudovishij diamantovij, de voda svitit' diamantami.
Mizh dvoma pryamovisnimi skelyami, de voda v vuz'kij protoci temna, majzhe
chornogo kol'oru, raz u raz vinikaº divno blakitna promenista hvilya, shcho
spravlyaº take mogutnº vrazhennya, shcho miscevi lyudi nazivayut' ce pikolo
diavolo - malen'kij chort.
Krasa i povitrya tut divni.
Pochuvayu sebe dobre. Tishusya prirodoyu, spokoºm.
Minulo¿ nochi yakos' divno ti snilasya meni: usya v bilomu, oblichchya divno
bile, bez zhodno¿ krovinki, i bilya ust dvi gliboki hvoroblivi zmorshki. Ce
til'ki son. Ale j uvi sni meni prikro bachiti tvo¿ strazhdannya..."
Za sliz'mi znikli ryadki jogo lista. Vona zatulila oblichchya rukami.
Sudu Nadi¿ Zagirnij dovelosya chekati nedovgo. Ta vona j sama bachila, yak
zanadto priskorenim tempom provadilosya slidstvo, i rozumila, shcho sud bude
nezabarom. I dijsno, cherez kil'ka dniv ¿¿ vozili do vijs'kovo-okruzhnogo
sudu i oznajomili z slidchimi materialami. Todi zh vona oderzhala
obvinuval'nij akt.
Uvecheri ¿¿ vidvidav oboronec'. Vlasne, jomu ne bulo chogo ¿zditi do
Zagirno¿. Sprava bula dlya oboh storin absolyutno yasna. Zaperechuvati proti
obvinuvachennya ¿¿ v ubivstvi pristava Nadiya ne dumala. Pro ce poperedila j
oboroncya. Vin prosiv ¿¿ na sudi ne vistupati z ostann'oyu promovoyu abo
obmezhitis' kil'koma frazami, yaki ne oburili b suddiv. I vzhe nokidayuchi ¿¿
kameru-odinochku v Luk'yanivs'kij tyurmi, vin skazav, hoch Nadiya j ne pitala
pro ce:
- Mozhe j poshchastit' chogos' domogtisya. YAkos' u minulomu roci dlya odnogo
pidsudnogo v analogichnij spravi poshchastilo viprositi v sudu dovichnu
katorgu...
- A vi ¿h ni pro shcho ne prosit'... - vidpovila tiho i suvoro Nadiya,
podayuchi zdivovanomu oboroncevi ruku.
Nadiya chekala najgirshogo. Vona znala, shcho za podibni di¿ rozstrilyuyut' abo
vishayut' i shcho ¿j nema chogo spodivatis' osoblivo¿ milosti u formi dovichno¿
katorgi... Gotuvala sebe do najgirshogo.
Prote sud raz u raz vidkladali. I til'ki naprikinci chervnya Nadiya
nareshti pochula v svo¿j kameri:
- Zagirna, vihod', po¿demo do sudu...
Napivtemna v'yaznichna kareta ne shvilyuvala ¿¿. Nadiya bula gotova do
vs'ogo. V sudi do ne¿ z'yavivsya oboronec' i znovu prosiv ¿¿ trimatisya na
sudi korektno. Ce oznachalo, shcho ¿j zalishalos' zviryatisya na milist' suddiv.
Golovoyu vijs'kovookruzhnogo sudu buv general-major Kublic'kij. Vin c'ogo
dnya proviv kil'ka sprav i z nud'guyuchim virazom oblichchya nagorodiv kil'koh
lyudej zaslannyam i katorgoyu. Divlyachis' na n'ogo, nud'guvali suddi i
avtomatichno vidstukuvav svo¿ promovi prokuror. V general-majora bula
zvichka zvertatisya do pidsudnih, divlyachis' ne na nih, a kudis' na zadni
osloni sudovo¿ zali. Vin umiv protyagom pivtoragodinnogo procesu ne glyanuti
j razu na pidsudnih, navit' todi, koli ¿h z jogo nakazu veli do zali sudu.
Inodi, promovlyayuchi, vin znevazhlivo sovav svo¿m pensne po "spravi" i
vichituvav zvidti kil'ka sliv, (ido mistilisya pid kruzhal'cem pensne.
- Prizvishche? - zapitav vin Nadiyu, yak zapituvav i inshih pered tim.
Nadiya vidpovila v ton jomu, ne divlyachis' na general-majora. Oblichchya
jogo zdivovano zastiglo v poglyadi, spryamovanomu kudis' upered. A ves' vin
zrobivsya nad miru uvazhnim. Pidsudna vidpovila ne takim tonom, yak vin togo
spodivavsya.
- Im'ya, po bat'kovi...
I znovu, odvernuvshis' vid n'ogo, suho, z yakimos' demonstrativnim
spokoºm, nemov mizh inshim, vidpovila Nadiya Zagirna. Golova generala
nespodivano rizko povernulasya do pidsudno¿. I sud i prisutni v zali
zaskripili stil'cyami, vpinayuchis' poglyadom u pidsudnu divchinu.
- M-da...a... - promoviv golova sudu, koli procedura formal'nogo
opituvannya zakinchilasya.
Sekretar pochav chitati obvinuval'nij akt. General-major nadiv pensne i
uvazhno rozglyadav pidsudnu. Ce bulo tim legshe, shcho vona divilas' ne na
n'ogo, ne na suddiv, a vpoperek zali, za vidchinene vikno, de svitilo
chervneve sonce i cvirin'chali gorobci...
"CHi treba zhdati vid nih poshchadi?" - dumala vona.- CHi zvazhat' voni na ¿¿
molodist'? Mozhlivo, ¿j poshchastilo b rozshukati Grigoriya, i voni pishli b
kriz' burhlive i grizne zhittya razom.
¯j raptom spalo na dumku, shcho Grigorij, znayuchi, zvichajno, pro ¿¿ aresht i
sud, pri¿hav do Kiºva i namagatimet'sya ¿¿ zvil'niti. Imovirnist' uspihu
mizerna. Jogo mozhut' znovu shopiti, i todi vijshlo b, shcho vona zovsim
daremno, bez bud'-yako¿ koristi, viddala svoº zhittya. Vona vraz
shvilyuvalasya. Adzhe j spravdi persha dumka, shcho opanuº Grigoriya, ce dumka pro
¿¿ zvil'nennya. Grigorij ne spinit'sya ni pered yakim bezumstvom. Ale vin
til'ki zagubit' sebe.
Vona bula pevna, shcho Grigorij diyatime same tak, i hvilyuvalas', bo ne
znala, yak poperediti jogo, ublagati, shchob vin ne robiv cih bozhevil'nih
krokiv, shchob zovsim vi¿hav zvidsi kudis', de nihto z vorogiv jogo ne znaº.
Zapitannya suddi vidirvalo ¿¿ vid cih dumok. Obidva unteri, shcho todi
vartuvali Grigoriya, vistupali teper za svidkiv. Voni tezh buli pid areshtom.
Pevne, ¿h chekala suvora kara. Nadiya shchiro shkoduvala oboh. Voni chasto shiroko
rozkritimi ochima divilis' na ne¿ i potim sheptalisya pomizh sebe. ¯j
zdavalos', shcho voni zacikavleno i z spivchuttyam oglyadayut' ¿¿. Nadiya pochuvala
sebe vinnoyu pered cimi lyud'mi. Z yakoyu radistyu rozpovila b vona ¿m, za shcho
vona gine...
Obidva voni korotko, bez zhodnogo zajvogo slova, stavshi "vo front" pered
golovoyu sudu, dali svo¿ svidchennya.
Tretim svidkom proti ne¿ buv odin z pasazhiriv, u yakomu Nadiya vpiznala
"kupcya bez gil'di¿". Vin dovgo rozpovidav svoyu biografiyu, pro svo¿
pidpriºmstva i navit' pro poglyadi na rizni gromads'ki techi¿, azh poki
golova sudu ne spiniv jogo i ne poprosiv vislovlyuvatis' po suti sudovo¿
spravi... Todi svidok metushlivo shchos' zabel'kotiv i pochav tikati pal'cem v
bik pidsudno¿. Nadiya Zagirna znevazhlivo odvernulas' vid n'ogo. Kupchis'ko
brehav, shcho pidsudna zdalasya jomu pidozriloyu shche todi, u vagoni, koli
lagidno rozmovlyala z pasazhirami.
Nadi¿ bulo gidko sluhati jogo. Ale vona primushena bula sluhati. I vse,
shcho chula vona teper, bulo ¿j gidke i tyazhke nesterpno. I koli prolunala
komanda "vstati" j suddi pishli raditis', vona nemov vidchula yakus'
polegkist'.
Na sud z storonnih lyudej i navit' rodichiv ne pustili nikogo. Poki Nadiyu
vivodili z zali do kimnati pidsudnih, vona vstigla shche raz oglyanuti
prisutnih; znajomih oblich ne bulo. Vona podumala, shcho ce j dobre, shcho tak i
treba, vse bude zrobleno spokijnishe i ¿¿ sprava ne zavdast' klopotu
tovarisham... Ta j rodicham bude legshe, koli voni ne budut' prisutni pid chas
chitannya viroku. I til'ki v cej moment, yakos' raptom, zrozumila vona vsyu
virishal'nist' momentu: adzhe oce zaraz, cherez yakihos' pivgodini, godinu chi
prosto kil'ka hvilin suddi u svo¿j kimnati za snidankom virechut' ¿¿
dolyu... ZHiti chi ne zhiti ¿j... "Malo prozhila na sviti i malo zrobila",-
dumala vona, ne pomichayuchi oboroncya, shcho, niyakoviyuchi, proponuvav ¿j hoch
trohi posnidati. Vidmovilas'.
Prosidila sama, ne rozmovlyayuchi ni z kim, yakihos' pivgodini, poki ne
poveli ¿¿ znovu do zali. Z zhahom vidchula, shcho ¿¿ nogi ledve peresuvayut'sya,
shcho vona ne mozhe primusiti ¿h stupati tverdo i vpevneno. Legke, holodne
tremtinnya v tili vona peremogla, napruzhivshi sili. Nogi tak i zalishilis'
vazhkimi i nepovorotkimi. Ale svidomist' bula naprochud yasna i dumki yakos'
divno spokijni. Vona ne povernula oblichchya do general-majora, koli vin,
sivshi na hvilinu v svoº krislo, vraz pidvivsya j pochav chitati virok. V zali
bula nadzvichajna tisha, yak kolis', v ditinstvi, - prigaduº vona, - v
cerkvi, koli hvilinami zavmirav narod, upoºnij spivami arhiºrejs'kogo
horu. Vona znovu divilas' poperek zali u vidchinene na volyu vikno.
"Ukazom jogo imperators'ko¿ velichnosti, 1910 roku, chervnya odinadcyatogo
dnya, ki¿vs'kij vijs'kovookruzhnij sud..." :
Za viknom na vulici progurkotiv vantazhnij viznik, i vona ledve chula ne
duzhe sil'nij i nesterpno spokijnij golos golovi sudu, shcho zvichajnim
zavchenim tonom vimovlyav, inodi navit' odrivayuchi poglyad vid paperu, formulu
viroku. Viznik viddalyavsya, gurkit shvidko zovsim zatih, i vona v raptovij,
nemov cerkovnij tishi, pochula cilkom virazno ostanni slova viroku: "...sud
uhvaliv: Zagirnu Nadiyu zasuditi do smertno¿ kari cherez povishennya..."
Vona pochula shche zuhvale shchebetannya sinici, shcho raptovo proletila pid
viknom, i cilkom real'no vidchula zapah neisnuyuchih tut fialok, yak u
travnevomu lisi nad Desnoyu...
V. KAMERA SMERTNIKIV
"YAk bagato muchenictva na zemli! Navit' u kalendari na kozhnij den'
zapisano kil'ka muchenikiv".
M. KOCYUBINSXKIJ. Z zapisno¿ knizhki.
Zalishalosya til'ki prositi pro pomiluvannya. Rodichi i tovarishi zrobili
vse. Zvichajno, ¿h prohannya ne malo uspihu. Podano bulo jogo na im'ya
komanduvacha vijs'kovo¿ okrugi, ale vin ne zvazhiv na materini sl'ozi. Druge
prohannya bulo povezene v stolicyu. ªdinim naslidkom usih cih prohan' buv
vigrash chasu. V chekanni vidpovidej minali misyaci.
Do Kiºva pri¿zdili Kocyubins'kij i CHizh. Radilisya z predstavnikami
advokats'kogo svitu. Ta znovu zh taki, okrim prohan' pro pomiluvannya, nihto
ne mig poraditi nichogo.
Nadiya teper sidila u viddili smertnikiv. Vona bula ºdinoyu zhinkoyu,
zasudzhenoyu do strati. Tomu sidila v kameri sama.
Drugogo dnya v dal'nij odinochci po koridoru opinivsya shche odin smertnik.
Koli tyuremniki vijshli z jogo kameri i za nimi lunko dzen'knuv zamok,
zasudzhenij raptom zaspivav. Vin shvil'ovano, pospishayuchi, poki jogo ne
spinili tyuremniki, spivav.
Do jogo kameri vvirvalisya doglyadachi. Spiv obirvavsya. Htos' iz
doglyadachiv vilayavsya v koridori i dodav: "Rozspivavsya tut, yak na vesilli...
sa-la-vej!.." Novogo zasudzhenogo vsi pochali prozivati "Solovej".
Uvecheri vin znovu zaspivav. Zasudzheni pripinili rozmovi i shvil'ovano
prisluhalis'. Potim do kameri buntivlivogo spivcya znovu vvirvalisya
doglyadachi. Spiv obirvavsya. I raptom, nemov po komandi, ves' koridor
smertnikiv zagrimiv: uv'yazneni bili v dveri, v stini, lunali viguki
protestu i pisni. CHerez kil'ka hvilin vsya tyurma gurkotila, protestuyuchi
proti pobittya zasudzhenogo. Doglyadachi buli bezporadni i dovgo ne mogli
vgamuvati tyurmu.
Ale ni togo dnya, ni v nastupni dni, yak ne prisluhalisya v'yazni,
golosistogo buntarya ne bulo chuti. Pevne, jogo zamknuli do karcera abo
tyazhko pobili i vidpravili do likarni.
Koli Nadiyu zasudili, vona bula povna muzhnosti i to¿ zhittºvo¿ snagi, shcho
dozvolila b ¿j znevazhlivo i bad'oro jti na shibenicyu. Sama divuvalasya z
sebe, shcho mogla trohi spati i navit' ¿sti. Kozhnogo razu, lyagayuchi v lizhko,
vona zapituvala sama sebe: chi ce ne ostannya ¿¿ nich... I navit' braviruvala
tim, shcho mozhe v taku nich spati i ne muchitisya uvi sni vid zvichajnih dlya ¿¿
stanovishcha koshmariv. Zdavalos', nichogo nespodivanogo dlya ne¿ vzhe ne
trapit'sya v zhitti: vse obmirkovano neyu, vse peredbacheno. Vorogi ne mogli b
zlyakati ¿¿ v ostannij moment niyakoyu nespodivankoyu. Smertnicya Nadiya Zagirna
doskonal'no uyavlyaº sobi kozhen svij krok - vid kameri do petli. Vona navit'
znaº, yakij kat zashmorgne na nij petlyu i vib'º chobotom z-pid ¿¿ nig oslona.
Z to¿ hvili vona, Nadiya Zagirna, bil'sh ne vidchuvatime zhittya.
Inodi shchastilo korotko perestuknutisya z tovarishami za stinoyu. Vona
shvidko opanuvala cyu tehniku. Tak dovidalas' vona, shcho kativs'kim remestvom
zajmavsya v ci chasi starij gorodovik Pechors'ko¿ policejs'ko¿ chasti Nichipir
Vasil'ovich Kruglyak. Za ¿¿ stratu vin distane p'yatdesyat karbovanciv. Otzhe,
¿¿ smert' dast' komus' material'nu korist'.
Vona zgadala prosluhanij rokiv dva tomu na literaturnomu vechori v
CHernigovi tvir. V c'omu tvori kat Lazar vishav divchinu, blidu, yak hmarina,
z zolotim volossyam, shcho syayalo navkolo loba... Ne boyalasya, ne opiralas'...
Navit' ne plakala. SHCHos' guknula pered smertyu, nache chajka. Ce opovidannya
napisav pis'mennik Kocyubins'kij... Vona dobre pam'yataº, yak vin chitav ¿m
cej svij tvir. SHkoda, shcho potim ne prochitala jogo sama shche raziv kil'ka.
Deyaki detali znikli v pam'yati.
Divchina kriknula, yak chajka... Ce, pevne, vona proklinala ¿h, svo¿h
vorogiv. Nedaremno voni stoyali pered neyu vinuvati... Cikavo - skil'ki
rokiv bulo tij divchini? E-e... ta chi ne vse odno skil'ki... SHvidshe b
til'ki, poki vona maº sili!..
Ta minav chas, dovgi, nudni tizhni i misyaci... Nihto ne trivozhiv ¿¿
vnochi. Nachal'stvo shchos' ne kvapilo svogo Nichipora Vasil'ovicha.
¯¿ muchilo til'ki te, shcho nikomu iz svo¿h bliz'kih vona ne mogla napisati
i ni pro kogo z nih vona ne mogla nichogo diznatis'. Pevne zh, do ne¿
prosilisya ¿¿ rodichi. Pevne, Marina blagala ne raz nachal'stvo pustiti ¿¿ do
sestri bodaj poproshchatisya. A chomu b i spravdi ne pustiti do ne¿ rodichiv?
Girki sceni, ale zh lyudyam bez c'ogo ne obijtisya.
Odnogo dnya dveri do ¿¿ kameri rozchinilisya. "SHCHo - vden'?.." - zdivovano
zapitala vona samu sebe. Ta vona pomililasya. Nihto ne dumav vesti ¿¿ na
stratu. Ce prijshov ¿¿ oboronec' razom ,z .vartovim i povidomiv, shcho
oderzhano vidpovid': pomiluvannya ¿j ne bude...
- Meni' ce vzhe bulo vidomo,- i vona bezturbotno usmihnulas'.
- Koli? Vid kogo?- zdivuvavsya nedotepnij advokat.
- SHCHe yak vi dumali pisati prohannya... Meni mstyat'sya za policaya. Tomu j
ne slid bulo chekati milosti...
Dozorchij vvichlivo pripiniv ¿h rozmovu.
CHerez kil'ka dniv ¿¿ vidvidav z podibnoyu zh metoyu pomichnik prokurora
ki¿vs'ko¿ sudovo¿ palati.
- Zdrastujte! - guknuv vin neprirodno pidnesenim golosom shche v dveryah.
- Moº vam shanuvannya! - v ton jomu vidpovila Nadiya.- Vi privezli meni
pomiluvannya? YA chuyu ce v vashomu golosi. CHi ne tak?
- Ni,skazav vin, zithnuvshi,- ne tak... nichogo horoshogo. Vam ne shchastit'.
Do rechi, a yak vashe zdorov'ya i samopochuttya?
- Nichogo, dobre... A yak vashe?- prodovzhuvala gluzuvati z n'ogo divchina.
Vik rozumiv, shcho vona glumit'sya, i niyak ne mig dati sobi radi...
- Ne rozumiyu ya vas, Zagirna; u vashomu stanovishchi treba prositi do sebe
svyashchenika, a vi zovsim ne v molitovnomu nastro¿... SHCHo ce - dityache
zuhval'stvo?
- Bachte, pane prokuror, dlya tugi j pechali ya mayu dosit' chasu, a
poveselitisya meni tut ne vipadalo shche nagodi. Za popa dyakuyu. Moya sovist'
chista i kayattya ne bude...
- Ta ya bachu,- rozdratovano skazav pomichnik prokurora i vijshov z kameri.
I bil'she ne zahodiv nihto. Vnochi do ne¿ stukali cherez stinu tovarishi.
Pitalisya, hto prihodiv do ne¿ vden' i chogo. Vona vidpovila i dovidalas'
vid nih, shcho z chotir'oh smertnikiv dvoh zabrali s'ogodni vden' do kontori i
tam zalishili do nochi.
Nadi¿ vzhe dovodilos' chuti, shcho robit'sya v viddili smertnikiv, koli vnochi
kogos' iz nih zabirayut' i jomu shchastit' viguknuti: "Proshchajte, tovarishi!"
Viguki, bryazkannya chim popadet'sya i v shcho popadet'sya, spiv zhalibnogo marshu,
pogrozi doglyadachiv i navit' pobittya... I til'ki vranci vgamovuºt'sya
viddil, shcho provodiv tak, yak mig, svogo tovarisha v ostannyu dorogu. Inodi,
shchob uniknuti burhlivih protestiv, administraciya tyurmi viklikala smertnikiv
do kontori vden' i vzhe ne vertala ¿h do kameri. Vnochi perevozili ¿h na
misce strati. Nadiya znala pro ce i virishila gukati do tovarishiv, yakshcho ¿¿
viklichut' navit' do kontori.
Vse zh vona ne rozumila, chomu zvolikayut' zi stratoyu. Adzhe minuli vzhe
misyaci. Pomiluvannya ¿j ne bulo - ce vzhe vidomo. CHogo zh voni zhdut'?..
Nikomu vona ne mogla povidati pro svo¿ sumnivi. Perestukuyuchis' unochi z
susidami, vona zapitala pro ce. Tam vidpovili, shcho zhertva, yaka zhde svoº¿
strati, muchit'sya tim bil'she, shcho dovshe ¿j dovodit'sya chekati. Ce zdivuvalo
Nadiyu: adzhe vona dobre volodila soboyu i ne dozvolyala sobi strazhdati. Ne
dozvolyala sobi mriyati, ne dozvolyala nichogo bazhati, krim odnogo - pokazati
katam, yak umiyut' umirati podibni do ne¿ lyudi.
Vranci, pislya progulyanki, v viddili smertnikiv poshirilas' chutka, shcho
"Solovej" znovu v svo¿j kameri. I spravdi, nezabarom z jogo kameri znovu
polinuli pisni. Ale golos jogo vraziv usih zasudzhenih: ce vzhe buv
nadirvanij, kvolij golos slabo¿ lyudini.
Tyuremniki stukali do jogo dverej, zagrozhuvali, ale lomitisya do kameri i
biti jogo ne zvazhilis': boyalisya novogo protestu tyurmi... Tim bil'she, shcho
pro poperednº pobittya "Solov'ya" pogoloska pishla daleko za mezhi tyurmi, i
nachal'stvo malo deyaki nepriºmnosti. Terpili... "Solovej" spivav teper
korotkimi porivami, chasto spinyavsya j vidpochivav. Potim pochinav znovu -
uperto, nevvazhayuchi na pogrozi.
Nadi¿ bulo bolyache jogo sluhati.
Odnogo razu vden' do ne¿ postukali cherez stinu. Ce zaboronyalos' i bulo
osoblivo nebezpechno same v cej chas, koli cherguvav odin z najlyutishih
vartovih. Ta koli vzhe ¿¿ viklikali na rozmovu, znachit', bulo shchos' vazhlive,
i vona pripala do stini.
Iz-za stini ¿¿ povidomlyali, shcho odnomu z zasudzhenih stratu nespodivano
zamineno katorgoyu. Pri c'omu jogo navit' poperedili, shcho cherez kil'ka godin
jogo perevedut' do peresil'no¿ tyurmi i cherez kil'ka dniv povezut' azh na
lens'ki beregi. Pomiluvanij tovarish proponuvav napisati lista tomu, do
kogo vona shoche. Nadiya vkazala jomu adresu sestri. Prosila til'ki ne
pisati bagato, shchob ne zavdavati ridnim zajvih muk. Prosila napisati pro ¿¿
bad'orij nastrij i nezlamnij namir gidno pomerti.
Potim podumala: "Mozhe, zovsim ne treba povidomlyati matir i sestru pro
sebe - haj bi vzhe potrohu zabuvali".
Timchasom nastala zima. Nadiyu ne zajmali. Nemov zabuli pro ne¿. Vzhe
lyagayuchi spati, vona ne zhdala, shcho ciº¿ nochi ¿¿ mozhut' zabrati.
Muchili dovgi nochi. Z tyuremno¿ biblioteki ¿j inodi na ¿¿ prohannya
prinosili knizhki, ale vazhko bulo nimi zacikavitis'. Vona upodobala
svoºridne zanyattya: na chitanih v'yaznyami storinkah doshukuvalas' ¿h slidiv.
V'yazni robili napisi. Zdebil'shogo ci napisi stiralisya abo zamazuvalis'
chornilom. Vse zh Nadiya namagalasya ¿h pro. chitati. Ni vden', ni vvecheri v
kameri ne bulo osoblivo vidno. Potribni buli volya i terpinnya, shchob
prochitati sterti chi zamazani napisi. CHasto napisi robili smertniki. Ne
odne znajome im'ya znahodila vona na polyah tyuremnih knizhok. Vona vivchala
taki napisi napam'yat'. Inodi cilimi godinami bilasya vona nad yakimis'
napivzniklimi ryadkami, napisanimi ledve pomitno olivcem abo j prosto
vidavlenimi nigtem. Po dvoh-tr'oh znajdenih literah treba bulo rozgadati
cile slovo.
Nadiya radila, koli ¿j shchastilo vidnoviti slova, v yakih v'yazen' posilav
proklyattya katam. Vona b i sama ohoche napisala podibni slova. CHasto
smertnik u napisi proshchavsya z tovarishami po parti¿. Odin raz vona prochitala
zovsim chitko napisanij i nezakreslenij ryadok z Kal'derona: "ZHittya - ce
son..." Prizvishche togo, hto pisav, bulo ¿j neznajome. Poryad z prizvishchem
stoyalo v duzhkah: "do strati na shibenici..." i data. Pisalosya shche minulogo
roku.
Nadiya ne spinilas' na c'omu napisi i, peregortayuchi storinki, shukala
inshih. V cih slovah vona vidchula, shcho moral'ni sili prirechenogo na smert'
pidupadali. Peregornula storinku z cim napisom i zabula pro n'ogo.
Girsh za vse bulo te, shcho ne mozhna bulo govoriti z lyud'mi. Za ves' chas ¿¿
perebuvannya u v'yaznici u viddili smertnikiv ne bulo zhinok. Vona zalishalasya
sama v kameri. Bula pevna, shcho, bez sumnivu, sestra i mati domagalisya
zustrichi z neyu, ale ¿m c'ogo ne dozvolyali. Nadiya napisala prohannya do
pomichnika prokurora, yakij uzhe znav ¿¿. Mozhlivo, vin zvazhit' na ¿¿
prohannya. Vona prosila dozvoliti ¿¿ materi i sestri pobachennya z neyu.
Prohannya bulo peredane prokurorovi cherez tyuremnu administraciyu.
Uvecheri, sidyachi na lizhku, kutayuchis' v shal', Nadiya dumala pro te, shcho
s'ogodni vona znovu zrobila pomilku: ne treba domagatis' pobachen', ne
treba piddavatisya nezdolannij spokusi. Krashche odvikati vid lyudej, shchob legshe
peremogti potyag do zhittya. Ta pizno vzhe bulo vipravlyati pomilku.
Za stinoyu morozna sichneva nich. Misyachna yasna nich. Zamerzle vikno
svitit'sya blidoyu plyamoyu. Takimi nochami svizhij snig ripit', nache stogne,
pid nogami.
Takimi nochami chudesno v CHernigovi. Davno pogasheni lihtari, ale misyac'
uzhe pidvodit'sya za Desnoyu. Zdaleku chuti kroki poodinokih lyudej, shcho jdut'
po snigu, i veselij taºmnichij smih zakohano¿ pari, i paruboc'ka pisnya z
okolici guberns'kogo mista. Voni blukayut' bez megi vulicyami okolic' - vona
i Grigorij, ¿¿ tut malo hto znaº. Ale Grigorij chasto zustrichaº znajomih
lyudej. Voni vitayut'sya, ne spinyayuchis'. Pid nogami ripit' snig, i hochet'sya
pobigti navviperedki, loviti odne odnogo, smiyatisya, yak smiyut'sya tam, v
gurti doroslih hlopciv i divchat, shcho vityagli zvidkis' sanki j metushat'sya
navkolo nih posered shiroko¿ vulici. Grigorij lovit' ¿¿ bazhannya...
Os' mchat' paroyu konej zvichajni grindzholi. Grigorij priglyadaºt'sya do nih
i raptom shchos' vigukuº; vin piznaº znajomogo pidvodchika. I os' voni vzhe na
nezruchnih grindzholah, roztrushuyut' na nih pihtir sina, potim sivi vid
pamorozi konyachki zrivayut'sya z miscya, z nizdriv u nih ide para, nache
konyachki gluzuyut' z parovoza. Os' voni vzhe mchat' okoliceyu, i vona dzvinko i
nestrimno smiºt'sya, yak i vsi divchata, koli sanki na povorotah za¿zdyat'
ubik i perehilyayut'sya na krilo... Trohi merznut' nogi i v pal'ci zajshli
zashpari. Hovaº nogi pid pal'to. ¿j ne hochet'sya pripinyati taku progulyanku.
Viznik, pevne, napidpitku. Vin sto¿t' u peredku navkolishkah, krichit' na
konej i krutit' u sebe nad golovoyu kincem vizhok. Voni podorozhuyut' z odniº¿
okolici na drugu, poki viznik ne pri¿zdit', nareshti, dodomu. Todi voni z
Grigoriºm, pishki, priºmno rozminayuchi nogi pislya dovgo¿ ¿zdi, povertayut'sya
do mista. Spovzaº misyac' na lisi za CHernigovom, i vona stukaº v shibku, do
kimnati sestri... Grigorij proshchaºt'sya i povoli jde. Vona sto¿t' bilya
hvirtki svogo dvoru i divit'sya jomu vslid. Potim ide do hati i dovgo shche ne
mozhe zasnuti...
I spravdi, vse ce nemov son... "ZHittya - ce son..." Mozhe, tak samo, yak
vona, mriyav i cej prirechenij na smert' cholovik i napisav potim ci slova na
knizi... I hiba vona, dvadcyatip'yatirichna smertnicya, ne mozhe tezh dumati pro
svoº korotke i, nezvazhayuchi na vse, privablive zhittya, yak pro chudovij son?
Dumati pro ce vzhe bilya stovpa shibenici...
Cikavo ¿j, shcho dumala na samoti, chekayuchi strati, opisana v znajomomu
opovidanni divchina, v yako¿ navkolo chola syayalo zolotom volossya, koli kat
natyagav na ne¿ bilij savan?.. SHCHo viguknula vona do kativ? Pevne,
proklyattya. I koli vishatimut' zasudzhenu Nadiyu Zagirnu, vona tezh kine v vichi
katam svoº proklyattya i ne zgan'bit', yak i ta divchina, svoº¿ chesti sliz'mi
i rozpachem.
Drugogo dnya z voli ¿j prinesli peredachu. Z dikoyu radistyu vona kinulas'
do pakunka, shukayuchi yako¿s' potajno¿ zapiski, hocha b odnogo slova, bodaj
pidpisu, shchob znati, hto pri¿hav syudi, shchob hoch u takij sposib dati ¿j znati
pro sebe. Daremno. Administraciya ne dozvolyala pri peredachah ni listiv, ani
usnih perekaziv... Ta j samu peredachu hto j zna yak dozvolili. I teper
til'ki, koli perestala shukati zapiski, zvernula vona uvagu na te, shcho bulo
¿j prineseno. Tistechka, solodkij pirig, cukerki... Lasoshchi!.. Zvidti...
z-za stin v'yaznici... I vona vpala na lizhko i vpershe pislya areshtu plakala,
tyazhko, z ridannyam, shcho pidkidalo ¿¿ na lizhku, yak u propasnici. Uperto
namagalas' zatamuvati svo¿ strazhdannya i sl'ozi. I vpershe v v'yaznici
nestalo ¿j sili strimati natisk rozburhanogo pochuttya.
Minav chas. ¿¿ ne zajmali. Zridka buvali peredachi - nimi, bez slova i
znaku privitu. Voni nagaduvali ¿j pro volyu j zhittya i til'ki zavdavali raz
u raz vazhkih strazhdan'. SHCHe perekonuvalas', yak pochinaº pidtochuvatisya ¿¿
zdorov'ya. CHastishe vidchuvala bil' u serci. Kololo v grudyah... Vechorami
vidchuvala v golovi zhar. Inodi cilimi dnyami tilo bulo bezsile. Vona
perelezhuvala na lizhku. Teper vona uzhe vidmahuvalasya vid dumok pro
shibenicyu.
V susidnij kameri odnogo z smertnikiv znovu obdaruvali katorgoyu i
negajno pereveli do inshogo korpusu. Vona dovidalas' pro ce pid chas
chergovo¿ rozmovi perestukuvannyam. Potim lezhala na lizhku j bezcil'no
divilas' na brudne nevelichke vikonce. Vono ryasnilo kraplinami doshchu.
Pochinalas' vesna.
Mozhe, j ¿j stratu zaminyat' katorgoyu?.. Bodaj dovichnoyu... Vona lovila
sebe na cij dumci, yak na zlochini, i den' u den' znovu povertalas' do ne¿.
Na progulyankah spinyalasya proti soncya, spraglo, do bolyu v grudyah, vdihala
vogke vesnyane povitrya i radisno tremtila, pochuvshi daleko v nebi kurlikannya
zhuravliv abo vesnyanu muziku zhajvoronka. Vona pomichala, shcho doglyadach, pevne,
navmisno zabuvaº glyanuti na godinnika i daruº ¿j kil'ka zajvih, nezakonnih
hvilin soncya, vitru, vesni.
Koli pislya progulyanki vona zahodit' do svoº¿ kameri, to spinyaºt'sya z
zhahu bilya dverej: kamera dishe na ne¿ vogkim holodom, v nij temno i tisno,
nemov u truni. I vona ne mozhe teper peremogti nezdolannogo pragnennya zhiti.
Lyagayuchi, vona boyalas', shcho ¿¿ zbudyat' ciº¿ nochi i povezut' na Lisu goru.
Nochami majzhe ne spala.
YAkos' pered rankom pochula v koridori legkij shum. Do ¿¿ dverej
nablizhalis' lyudi. Voni namagalis' robiti yaknajmenshe shumu Ale vona vzhe
skochila z lizhka i vmit' vdyaglasya. Raptom vidchula neperemozhnu vtomu i vagu
na serci. Vona vpala na lizhko, pal'ci vp'yalisya v kovdru i majzhe zaklyakli.
Vona hotila kriknuti tovarisham, poki ne vvijshli do ne¿ tyuremniki i ne
zatisli ¿j rota podushkoyu. Ale voni projshli povz ¿¿ dveri do susidn'o¿
kameri Vona pripala do vichka i chula, yak htos' iz doglyadachiv gluzlivo
promoviv, pevne, zazirnuvshi do kameri tovarishiv:
- Splyat' sobi snom pravednikiv. Vin pomilivsya: v tu zh mit' Nadiya pochula
duzhij viguk, shcho prolunav na ves' koridor:
- Tovarishi, nas zabirayut'... Proshchajte!
Todi, zabuvshi pro vse, Nadiya vhopila oslin i shchosili pochala gatiti v
dveri. Zagrimili vsi kameri. Zametushilis' doglyadachi. Protest perekinuvsya
na inshi viddili, de sidili politichni. Vsya tyurma klekotila.
Odin iz storozhiv uvirvavsya do kameri Nadi¿. Vona vidskochila vid dverej,
rozlyutovana, gotova oboronyatisya Polamanij oslin trimala v rukah. Storozh
shturhnuv ¿¿ v grudi i vona vpala na lizhko. Vbig shche htos' do kameri. Nadi¿
nakrili oblichchya podushkoyu. Odin daviv podushkoyu, drugij stribnuv na lizhko j
toptavsya na nij nogami, poki vona ne vtratila pritomnist'. Ale j bez ¿¿
uchasti v'yaznicya buntuvala.
Nadiya vzhe ne chula metushni v susidnij kameri, de vzyali dvoh smertnikiv.
Vesnyanij ranok zastav politichnu v'yaznicyu, shcho spivala svo¿h pisen', ne
zalyakana i ne vgamovana lyuttyu tyuremno¿ polici¿.
Vden' pobitu Nadiyu Zagirnu zabrali do karcera. Na shchastya, v n'omu bulo
hoch i temno, ale suho.
Nadiya boyalas', shcho pislya karcera ¿j pogirshat' umovi. Ale cherez shist'
dniv ¿¿ znovu povernuli v ¿¿ postijnu kameru. Rozlamanogo oslona zabrali,
ale novogo ne prinesli.
Teper Nadiya bula chomus' pevna, shcho nezabarom tudi povezut' i ¿¿.
Ostannij protest politichnih buv osoblivo mogutnij i pro n'ogo, pevne,
vidomo j prokuraturi. Znachit', uzhivut' zahodiv, shchob trohi rozvantazhiti
viddili... Vona ne boyalas' strati, ale zhittya shchodali duzhche nagaduvalo pro
sebe, i vona ne mogla legko vid n'ogo vidmovitis'.
Ale zabirali ne ¿¿. Nezabarom pislya togo znik "Solovej". Ostannimi
dnyami vin spivav bagato, z osoblivoyu upertistyu. Golos jogo shvidko slabshav.
"Solovej" buv hvorij, i hvoroba pislya katuvannya shvidko progresuvala.
Prospivavshi z pivgodini, vin uzhe ledve mig tyagnuti dal'shi pisni
slaben'kim, majzhe nechutnim u koridori golosom. Ale shcho slabshe spivav vin,
tim sil'nish hvilyuvavsya cilij korpus.
Jogo zabrali vden' do kontori i trimali tam do nochi. Tyuremnikam
poshchastilo obduriti korpus, i vnochi voni nepomitno vivezli jogo na stratu.
Teper uzhe vona zavdavala sobi muki samoyu dumkoyu pro neminuchu i,
napevne, skoru stratu. YAkos' unochi - vona j sama ne znala - uvi sni chi
prosto vona j ne spala - promajnula v ne¿ dumka pro vtechu. Vona pidvelas'
i sila na lizhku. Nevzhe ranishe ne spadalo ¿j ce na dumku? Prigaduº: ne raz
pochinala dumati pro ce j kidala - v ¿¿ umovah vtecha bula nezdijsnennoyu
mriºyu. Ale teper zdalasya ¿j dosit' real'noyu richchyu. Vona vzhe ne dumala pro
son. Nova ideya raptom opanuvala ¿¿ cilkom. Vona prigadala, yak htos'
rozpovidav ¿j pro vtechu z ciº¿ tyurmi kil'ka rokiv tomu cilo¿ grupi
politichnih. Vona navit' znala, yak voni ce pidgotuvali. Zreshtoyu, vona mozhe
poraditisya z tovarishami za stinoyu, virobiti plan i zdijsniti jogo. Hiba
malo tikayut' z v'yaznici?.. Nova ideya shvilyuvala ¿¿, hoch vona j do togo
bula nespokijna, nervuvalas'.
Uyavlyala, yak zavtra vona prostukaº tovarisham svoyu ideyu, yak usi
zahodyat'sya navkolo c'ogo... Ochevidno, ¿m poshchastit' pidkupiti abo namoviti
kogos' iz v'yaznichnih sluzhbovciv, vin zv'yazhe ¿h z zovnishnim svitom i
dopomozhe vtekti.
Lishe na svitanku vona zaspoko¿las' i zasnula.
Potim vranci prokinulas' z yakimos' polegshennyam na dushi. I koli
rozviyalas' ostatochno sonna vtoma, koli pobachila oblichchya pershogo zh
doglyadacha, vona raptom zbagnula, shcho ¿¿ nova ideya - prosto himera, odna z
nezdijsnennih mrij, yaki opanovuyut' lyudej inodi vnochi pid vplivom raptovih
pochuttiv i, mozhlivo, hvoroblivogo stanu.
Pid chas progulyanki pobachila travneve sonce, rozpukli brun'ki na derevah
i navit' kvitki... Pobachila vartovih, doglyadachiv, visoki stini
kam'yanici... A vona dumala peremogti stini i vartu... Progulyanka til'ki
roz'yatrila ¿¿ pochuttya. Vpershe vona zahotila pokinuti dvir i povernutisya do
kameri ranishe viznachenogo chasu... Doglyadach zdvignuv plechima i ne
zaperechuvav.
SHvidko vvijshla do kameri. Mit' postoyala na misci, poki ne pochula, yak za
neyu klacnuv zamok u dveryah. Todi rvuchko kinulas' na lizhko, nakrila golovu
podushkoyu, shchob nihto ne pochuv, ne pobachiv, shcho vona vzhe ne mozhe strimati
svo¿h pochuttiv.
Koli b htos' z ¿¿ znajomih z'yavivsya pered neyu, vin ne piznav bi v nij
suvoru, bez usmishki v ochah, zavzhdi zamknenu v sobi pidpil'nicyu.
Raptom pochula: htos' vidmikav dveri.
Nu, chogo shche vid ne¿ hochut'? Hiba ne dosit' togo chogo vzhe domoglisya vid
zlamano¿, ponivecheno¿ lyudini?
Vona privela sebe v poryadok. Pered neyu stoyav doglyadach, najmensh
zhorstokij z usih tyuremnih virodkiv i sadistiv.
- Na pobachennya...
- Na pobachennya?!. Z kim?... Hto prijshov do mene?
YA nikogo ne hochu bachiti.
Vona i spravdi dumala ne vihoditi ni do kogo. Nichogo ne moglo polegshiti
¿j pobachennya z lyud'mi...
- Ne znayu, hto zhde. Treba jti, Zagirna... Doglyadach vimoviv ce yakos'
mnogoznachno i po-svoºmu druzhn'o, z prihovanim spivchuttyam. Vona pishla za
nim.
- Kudi? Do zagal'no¿? - zapitala dorogoyu.
- Nachal'nik dozvoliv u kancelyari¿. Vona znala, shcho kimnata dlya pobachen'
remontuºt'sya i timchasovo v nij niyakih pobachen' ne dozvolyalos'.
Uvijshli do kancelyari¿. Doglyadach pokazav ¿j na dveri do porozhn'o¿
kimnati. V kimnati, nervuyuchis' i ne vmiyuchi prihovati sl'ozi, chekala na ne¿
Marina. Neznane dosi v zhitti pochuttya kinulo Nadiyu do ne¿. Koli sestri
pripali odna do odno¿, nemov hotili j pomerti razom, doglyadach odijshov u
dal'nij kutok i odvernuvsya do zagratovanogo vikna.
Minuli dovgi pershi hvilini zustrichi bez zhodnogo zapitannya, bez ºdinogo
slova - voni rozumili odna odnu bez sliv. Potim Marina rozpovila, yak
dovgo, cilij rik, ¿j vidmovlyali v pobachenni z sestroyu. I lishe vchora
pomichnik prokurora, nareshti, povidomiv u CHernigiv, shcho pobachennya
dozvolyaºt'sya. Vona zalishila hvoru matir i zrazu pri¿hala...
Vona ledve ne promovila: "poki ne pizno", ale vchasno strimalas'. Voni
stoyali poryad, i Marina ne vipuskala sestru z svo¿h obijmiv. Voni mogli
sheptati odna odnij use, bo doglyadach, yakomu Marina shche pered cim vstigla
peredati asignaciyu, navmisno vidijshov dali i ne prisluhavsya do nih.
Nadiya rozpituvala pro Grigoriya. Ale Marina znala til'ki te, shcho vin na
voli i shcho partijna organizaciya vidryadila jogo na robotu v daleku yakus'
guberniyu, de vin ne riskuvav zustritisya z lyud'mi, shcho mogli b jogo piznati.
Vin hotiv pri¿hati do Kiºva, ale organizaciya ne dozvolila jomu, bo ce bulo
b jomu til'ki na shkodu. Ta vin znaº, shcho druzi Nadi¿ i ridni ne pripinili
svo¿h klopotan' pro pomiluvannya.
Voni ne vstigli nagovoritisya. Doglyadach pochav viyavlyati svoº neterpinnya.
CHas pobachennya minuv. I boyachis', shcho doglyadach obirve ¿¿ na pivslovi, Nadiya
priznalasya sestri, til'ki ¿j, yak ne hochet'sya rozluchatisya z zhittyam, yak
zazdrit' vona svo¿m tovarisham na voli i muchit'sya, ne buduchi pevna, shcho maº
bodaj kil'ka dniv zhittya. Ale vorogi c'ogo ne pobachat'...
I koli vzhe sestri, primusheni doglyadachem, cherez silu vidirvalis' odna
vid odno¿, Nadiya hvilinu movchki divilasya v ochi Marini i lyubov do sestri
polegshila ¿j gore... Potim promovila:
- Bud' hoch ti shchasliva, lyuba moya... A yak vin - lyubit' tebe?
Marina zrozumila.
- Vin tezh pri¿hav syudi, zi mnoyu, shchob bachiti tebe. Jomu ne dozvolili:
mozhna til'ki ridnim. S'ogodni vin zhde, shcho ya rozpovim jomu pro tebe. Vin
nemalo zrobiv, shchob polegshiti nam nashi muki...
Doglyadach rishuche pidijshov do nih, i sestri vostannº upali odna odnij v
obijmi.
Svit uyavlyavsya ¿j shirokim, prostorim, z druzyami, z postijnim pragnennyam
i nadiyami.
V cej den', pislya zustrichi z sestroyu, vona vzhe ne mala spokoyu, ¿¿
vabilo zhittya, nehaj zhorstoke, vazhke, ale prinajmni ne v cij kam'yanij
truni, de povsyakdenno vona chekaº shibenici. Nespodivano z'yavilas' Marina, i
vidteper ¿¿ povsyakdenna tuga za zhittyam obernulas' na muku, peretvorilas'
na bozhevil'ne pragnennya zhiti, shcho b tam ne bulo, zhiti... V ne¿ tak bagato
druziv, ridnih, znajomih - nevzhe voni ne znajdut' ¿j poryatunku?
Vzhe davno zajshla nich, davno pogaslo svitlo v kameri. Ta hiba vona mozhe
spati v taku nich?.. Vona metalasya vid stini do stini v temnij kameri,
probuvala lyagti v lizhko i znovu shoplyuvalas'. Siditi na lizhku zdavalosya ¿j
mukoyu, i vona bozhevil'ne metalas' po kameri. Rozumila, shcho dovgo tak
trivati ne mozhe. ¿j ne-vistachit' sili, yako¿ stalo vzhe nabagato menshe, nizh
bulo ranish. I tut ¿¿ muka strashnisha, nizh u sliz'komu zashmorgu. V ne¿
promajnula dumka, shcho ¿¿ navmisno stil'ki trimayut' u v'yaznici, shchob
znesiliti, shchob domogtisya ¿¿ prinizhennya pered katami.
Pizno vnochi v yakomus' pivsni vona blukala bez vzuttya, v samih panchohah,
po kameri, natikalas' na lizhko, stil i nerozbirlivo sheptala: "Katorzhnicya,
ka-torzhnicya, katorzhnicya..." SHCHe divchinoyu tak ¿¿ layala mati. Teper ¿j
vvizhalosya, shcho sam nachal'nik v'yaznici prinis ¿j pomiluvannya vid golovnogo
vijs'kovogo sudu z zaminoyu strati na dovichnu katorgu, i vona, stiskuyuchi
oboma rukami golovu, yak snovida, sheptala: "Katorzhnicya... katorzhnicya..."
Neskoro pislya opivnochi vona zasnula trivozhnim snom z marennyam i
stogonom. Uvi sni marila vse tim zhe... Zdavalos', vona mriyala... pro
katorgu...
Nezadovgo do svitanku htos' oberezhno povernuv klyuch u dveryah. Zamok
dzen'knuv, i dveri vidchinilis'. Do kameri uvijshli lyudi. Vona rozplyushchila
ochi i vmit' pidhopilas'. Pered neyu stoyav toj zhe doglyadach, shcho vodiv ¿¿
vden' na pobachennya z sestroyu. Z nim bulo dvoº neznajomih cholovikiv. Odin z
nih oberezhno nablizhavsya do ne¿. Doglyadach spiniv jogo:
- Ne treba... Cya ne opiratimet'sya...
I spravdi, vona ne opiralas'. Odyaglas' i movchki pishla z kameri. V
dveryah oglyanulas' na stini svogo ostann'ogo holodnogo pritulku, na zaspani
bajduzhi oblichchya tyuremnikiv i raptom shchosili viguknula:
- Proshchajte, tovarishi!..
I nemov za komandoyu druzhno vibuhnula gurkotom i krikom v'yaznicya.
Zametushilis' doglyadachi. Protest perekinuvsya na inshi viddili. Vona znala:
nemaº sili, shcho zmogla b priborkati orlinij klekit zbureno¿ v'yaznici.
Povoli jshla shodami vniz. Gurkit i krik navkolo duzhchav. ¯¿ priveli do
kareti smertnikiv u dvori tyurmi. Vartovij vidchiniv v zadnij stini kareti
dveri z podvijnimi gratami. Vona ne pospishala. Sila protestu, yakim
provodili tovarishi Nadiyu na stratu, nemov pidijmala j nasnazhuvala ¿¿. Des'
u dalekomu korpusi zaspivali sumno¿ pisni, prisvyacheno¿ zagiblim borcyam.
Htos' pidshtovhnuv ¿¿, ale vona povernulas' do vikon v'yaznici i na proshchannya
vstigla mahnuti do vikon rukoyu. Potim rishuche povernulasya, pruzhno i legko
stala na zaliznu pristupku kareti.
¯¿ vphnuli v yakijs' tisnij yashchik, de ne mozhna bulo stoyati, a til'ki
siditi, ne povertayuchis'. Zamknuli za neyu dvercyata vseredini kareti.
Pereguknulis' pro shchos' vartovi z kinnimi strazhnikami. Ale kareta ne
rushala.
Nadiya chula. yak cherez kil'ka hvilin shche kogos' uphnuli v drugij takij zhe
yashchik. Potim kareta zagurkotila po bruku...
Mchali porozhnimi vulicyami ki¿vs'kih okolic', polem, znovu vulicyami.
Poperedu j pozadu ¿hali na konyah strazhniki. A v tisnomu yashchiku kareti -
arshin zavdovzhki, tri chetverti vpoperek - sidila neruhomo Nyadiya. Teper bulo
vse yasno. Ne hvilyuvali niyaki ilyuzi¿. Kinec'. Vona dumala pro te shcho vse zh
taki zhittya svoº vtratila vona ne marno. Vona vinna pered tovarishami, shcho
porushila zagal'nu disciplinu i virvalas' sama nazustrich svo¿j zagibeli: ta
nevzhe za ce v ¿hnim serci ne znajdet'sya dlya ne¿ teplogo pochuttya?..
Zgaduvala matir, sestru i... divchinu pered stratoyu, yaku opisano bulo v
prosluhanomu na vechori v CHernigovi opovidanni, divchinu z zolotim syayuchim
volossyam nad cholom.
Kareta pochala pidijmatis' na goru. Koni stishili trohi ris'.
"Lisa gora,podumala Nadiya.- Znachit', pri¿hali". Vona divuvalasya z sebe:
ni krihti strahu, ni slidu hvilyuvannya.
"Skil'ki pro¿halo cim shlyahom, u c'omu katafalku dlya zhivih!" - dumala
Nadiya.
Pershim zabrali z kareti nevidomogo ¿j v'yaznya. Majzhe instinktivno Nadiya
zatisla sobi vuha dolonyami. Vona boyalasya pochuti skiglinnya... Ale
zasudzhenij til'ki stognav. Minulo kil'ka hvilin. Voni zdavalisya ¿j
nejmovirno dovgimi. Dumala: "Til'ki b shvidshe"...
Nareshti viveli j ¿¿. Nedaleko vid sebe pobachila grupu lyudej, civil'nih
i vijs'kovih. Na ne¿ chekali. Sered nih pomitila popa, odnogo zhandarms'kogo
oficera i kil'koh unter-oficeriv. Pozad usih, nemov hovayuchis' vid ¿¿
poglyadu, stoyav znajomij pomichnik prokurora. Vona piznala jogo, ale ne
spinila na n'omu poglyadu. Vona shukala togo, pro kogo znala shche v v'yaznici,-
ki¿vs'kogo kata Kruglyaka. Vse bulo napogotovi. Bilya stola pid shibeniceyu
nahilivsya do zemli cholovik. Koli vin pidvivsya, vona dogadalasya: ce j buv
kat. Seredn'ogo rostu, z vusami i borodoyu, vin mav vijs'kovu vipravku i
zhorstoko-bajduzhe oblichchya. Ce vin maº torknutisya ¿¿, shchob nakinuti
zashmorg... I raptom vona pobachila postat' odnogo starogo v'yaznya, shcho
navkolishkah ciluvav prostyagnutij do n'ogo hrest, i pochula priglusheni,
odnomanitno vimovleni slova: "I az, nedostojnij iºrej, vlastiyu ego. mne
dannoj, proshchayu i rozrºshayu..."
Vona odvernulas' i pobachila kolo sebe komendanta. Vin pitav:
- Svyashchenika prijmete?
Vona ne vidpovila. Til'ki zrobila ledve pomitnij neterplyachij zhest
plechima. Pip, rozmahuyuchi rukoyu z hrestom, pospishav do ne¿.
- Mogli b spokijno sobi ¿hati spati panotche - skazav, odijshovshi vid
divchini, komendant. Potim, koli kat zrobiv ruh do ne¿, vona sama pidijshla
do stovpa, skochila na stil i dala zv'yazati sobi ruki na spini. SHCHos' chitav
prisutnij tut sekretar vijs'kovogo sudu.
Nadiya pochekala, poki vin zakinchiv, i potim golosno viguknula:
- Vishajte, boyaguzi!.. Skoro i vas budut' vishati na lihtaryah!..
Ogidlivo zdrignulas' vid dotiku katovo¿ ruki. Pered neyu nemov prolinuv
u povitri na odnu bliskavichnu mit' lagidnij obraz Grigoriya z vidkinutoyu
nazad bilyavoyu chuprinoyu, z imlistimi, vablyachimi ochima, promajnula vuzen'ka
smuzhka Desni i prolunav zvidkilyas' grudnij golos Marini...
CHekayuchi snidanku Kocyubins'kij perechituvav rankovi gazeti. Priyatel', u
yakogo vin spinivsya, uzhe znik z domu v svo¿h spravah, nezvazhayuchi na rannij
chas. Mihajlo Mihajlovich podivivsya na godinnik. Bula odinadcyata. O
dvanadcyatij vin mav zustritisya z Marinoyu. Vchora vona rozpovila jomu pro
svoyu zustrich z sestroyu v Luk'yanivs'kij v'yaznici, i voni virishili
domagatisya negajno dozvolu she na odne pobachennya z Nadiºyu. Vvecheri do Kiºva
pri¿hav CHizh i vzyav na sebe viklopotati dozvil. Pomichnikom prokurora
sudovo¿ palati buv kolishnij, shche z universitetu, jogo znajomij, i CHizh
poobicyav Marini rivno o desyatij ranku vzhe buti v jogo prijmal'nij.
Postukali v dveri. Nespodivano na porozi z'yavivsya CHizh.
- Nu, yak? - zapitav Kocyubins'kij. Vin chekav, shcho j na cej raz CHizh
vidpovist' yakimos' brutal'nim dotepom na adresu sudovo¿ palati. Ale toj
movchki porinuv u krislo, ne rozpravlyav svo¿h vusiv, ne nahmuryuvav briv.
Nizhnya shchelepa v n'ogo bezporadne odvisla, nache v hvorogo, a spidnya guba
tremtila.
- SHCHo trapilos'? - I Mihajlo Mihajlovich zvivsya z krisla.
- S'ogodni vranci ¿¿ povisheno...
CHizh viter hustkoyu vologi ochi. Mihajlo Mihajlovich zastig na misci. Vin
ne mig vimoviti j slova. Potim movchki pidijshov do stola i naliv z karafi
sklyanku vodi.
- Zvidki vi vznali?
- U pomichnika prokurora... Vin meni, yak znajomomu, navit' priznavsya, shcho
z obovyazku sam buv prisutnij pri strati. Zdaºt'sya, vin shche j sam pid
vrazhennyam...
- Vin rozpovidav vam pro stratu?
- Zanadto malo... Kazav, shcho z eshafota vona poobicyala, shcho za ne¿ ¿h usih
skoro vishatimut'.
Pershi hvilini Mihajlo Mihajlovich ne mig opanuvati sebe. Obidva sidili
prigolomsheni. Potim CHizh shopivsya z krisla.
- CHortovi sobaki!.. Voni hoch iz shibenici taki pochuli pravdu... Tak i
bude - zhivut', yak psi, i podohnut', yak psi...
Marina shche ne znala. Virishili privezti ¿¿ syudi. CHizh po¿hav po ne¿.
Mihajlo Mihajlovich zalishivsya sam. Sluzhnicya poklikala jogo snidati. Vin
z sumnim virazom mahnuv rukoyu i vidmovivsya. Hodiv po kimnati, zasunuvshi
ruki v kisheni, i ne znav, za shcho vzyatisya. Potim pochuv u peredpoko¿ shum.
Htos' golosno pitavsya pro n'ogo, i cherez mit' pered nim u kimnati stoyav
chernigivs'kij fabrikant Homenko. Bulo pomitno, shcho vin pered cim dobre i
veselo posnidav i buv u prekrasnomu gumori.
- A ya vas shukayu, Mihaile Mihajlovichu, ya shukayu... YAk ce do rechi, shcho vi v
Kiºvi... Nareshti dovidavsya i zrazu do vas... Hotiv i shuryaka z soboyu vzyati,
ale znayu, shcho vi jogo ne lyubite shche z chernigivs'ko¿ zustrichi... I spravdi,
vin takij... nu, prosto antigromads'kij burzhuj...
CHisto pogolenij, v novomu, zovsim nepripasovyanomu na n'ogo kostyumi, z
puchechkom konvalij u petel'ci, Homenko mav urochistij i upevnenij viglyad.
Vin bezceremonne vmostivsya za stil i prodovzhuvav:
- Pri¿hav do Kieva u spravah... Vijs'kovij okrug zdav meni velike
zamovlennya. Teper mo¿ fabriki pracyuvatimut' u dvi zmini. Soldatik bez
mahorochki kroku ne stupit'... Nehaj sobi Stamboli dlya paniv aromatni sorti
postachaº, a Homenko daº muzhikovi, narodovi kurivo... Hmelivka - pershij
sort!.. Tak os': chomu ne vikoristati nagodi?.. Zahopiv iz soboyu svij
rukopis.
Vin vijnyav i poklav na stil nevelichkogo zoshita.
- Dovgo pracyuvav... Skil'ki tut mogo potu i truda! YAk vam zagolovok do
vpodobi? Ce vzhe ostatochnij:
"Pro nevicherpni skarbi pestlivih form v ukra¿ns'komu yazici".
Ukra¿ns'komu suspil'stvu bude korisna taka pracya.- Vin pidviv golovu i
pobachiv pered soboyu oblichchya Kocyubins'kogo, rozpalene gnivom.
- Pane,govoriv, nache vidrubuvav slova, toj,- na bisa meni vashe
pisannya... Suspil'stvu legshe dihatimet'sya, koli vono pozbudet'sya vashih
poslug... Krashche bude, koli vi i meni i vs'omu suspil'stvu daste spokij.
Blidij, perelyakanij fabrikant pozadkuvav z kimnati, trimayuchi popered
sebe oboma tremtyachimi rukami svij zoshit.
VI. POLONINI
Z Kiºva vin povernuvsya, kondensuyuchi v svoºmu nastro¿ temni vrazhennya vid
rishuchih likars'kih diagnoziv, vid zhahlivo¿ zagibeli Nadi¿ Zagirno¿, vid
obivatel's'kih svarok i moral'nogo rozgardiyashu v tabori znajomih diyachiv.
Vin majzhe radiv, shcho prozhiv zhittya ne sered nih, a na odshibi, chernigivs'kim
zatvornikom. Do vs'ogo c'ogo domishuvalos' nepriºmne vrazhennya vid kritiki.
Deyaki ukra¿ns'ki kritiki, pishuchi pro n'ogo, svidomo perekruchuvali zmist
jogo tvoriv. Davno vijshli perekladi opovidan' rosijs'koyu movoyu, prote j
dosi kritika obmezhuvalas' hoch i shval'nimi, ale poverhovimi, zagal'nimi
zauvazhennyami. Lishe Gor'kij zahoplyuvavsya jogo tvorami i shchiro vislovlyuvav
svo¿ vrazhennya avtorovi osobisto pid chas perebuvannya jogo na Kapri ta v
listah. Vin radiv pospishati z dal'shim vidannyam jogo tvoriv u rosijs'kih
perekladah.
CHikalenko, prochitavshi rukopis drugo¿ chastini "Fata morgana", govoriv
avtorovi, shcho taki tipi, yak Marko Gushcha, spravlyat' tyazhke vrazhennya na ¿h
spil'nogo druga Volodimira Leontovicha, bo jogo maºtok v dev'yatsot p'yatomu
roci i piznishe selyani gromili ne raz i tomu kartina rozpravi selyan z
panami navryad chi bude jomu do vpodobi. Pro svoº vrazhennya vid drugo¿
chastini povisti vin ne skazav nichogo pevnogo, ta Mihajlo Mihajlovich
rozumiv. shcho j CHikalenkovi, vlasniku dvoh maºtkiv na Ukra¿ni, ne bude
priºmno vid jogo povisti. CHogo zh voni hochut' vid n'ogo? Mozhe, pisannya dlya
¿h dobrogo pans'kogo samopochuttya?
Treba bulo zabuti na yakijs' chas pro vse.
V Kiºvi vin zalishiv prohannya pro dopomogu v p'yatsot karbovanciv dlya
likuvannya. Treba bulo ¿hati na pivden', kudi napoleglivo vidryadzhali jogo
ki¿vs'ki likari. I, ne chekayuchi vidpovidi, vin virishiv uzyati trivalu
vidpustku i, hoch bi tam shcho, ¿hati. Inshogo vihodu ne bulo.
Ale primhliva dolya, zdavalos', raptom poklala zmiluvatis' nad nim.
Nezabarom vin oderzhav priºmnu novinu. Jogo povidomili, shcho ukra¿ns'ke
"Tovaristvo dopomogi nauci i shtuci" priznachilo jomu dvi tisyachi postijnogo
shchorichnogo utrimannya. Vin prochitav list pro ce, i girke pochuttya obrazi
pidkotilo jomu pid grudi: ce bula zapiznena dopomoga, zasluzhena davno, shche
todi, koli vin buv povnij snagi i zdorov'ya... Pevne, shamenulisya priyateli
z "Tovaristva", shcho vidomij vsij Rosi¿ pis'mennik primushenij prositi v nih
na likuvannya, primushenij vazhkoyu, zgubnoyu dlya n'ogo praceyu zaroblyati sobi
na hlib, pevne, voruhnulosya v nih sumlinnya...
Ta vse zh pochuttya obrazi nezabarom vzhe ne tak bolilo jomu, i v pohmurij
svidomosti jogo promajnuli radisni dumki. Ce zh teper, bodaj i pizno, zmozhe
vin pokinuti ostogidlu robotu, shcho za desyatki rokiv vissala z n'ogo silu, i
viddatisya til'ki svo¿m novelam i povistyam...
Treba bulo shvidshe rozpovisti novinu Marini. Voni pishli za okolicyu
mista, de kraj ryasnogo zanedbanogo kladovishcha, na galyavini, bulo ¿h
oblyubovane postijne misce. Nihto z storonnih tut ne zustrichavsya, nihto ne
zavazhav ¿h dovgim zahoplenim rozmovam. Za kladovishchem pochinilis' hliba, a
za nimi, na gori - Tro¿c'kij monastir. Tut bulo chudovo.
Mihajlo Mihajlovich rozpoviv svoyu novinu i vpershe pislya Kiºva ¿h oblichchya
v cej chudovij peredvechirnij chas buli radisni i bezhmarni.
- Pracyuvati stil'ki rokiv,- govoriv Mihajlo Mihajlovich,-i ne stvoriti
nichogo znachnogo, nichogo, shcho zadovol'nyalo b tebe, vidpovidalo b tvo¿m
hudozhnim vimogam i smakam - adzhe ce zhahlivo, adzhe v c'omu cila drama...
I vin ugolos mriyav pro te. shcho teper uves' porine v robotu i, mozhlivo,
jomu poshchastit' zdijsniti svo¿ davni tvorchi zadumi. U n'ogo bulo stil'ki
nezakinchenogo!. A hiba mig vin jogo zakinchiti?.. Teper, mozhe, teper...
koli b til'ki zdorov'ya... Vin rozpovidav pro zadum shchodo tret'o¿ chastini
"Fata morgana" i pro velikij roman, yakij vin kolis' napishe...
Marina sluhala uvazhno, radila razom z nim i sama radila jomu shvidshe
¿hati z CHernigova - des' likuvatis' i pracyuvati.
Vona rozpovila Kocyubins'komu, shcho j sama virishila zminiti teper svoº
zhittya. Ta j hiba mozhe vse zalishitisya po-staromu?.. Koli b mogla vona
znajti lyudinu, shcho navchila b ¿¿ mstitisya za svoyu sestru i za vsih nevidomih
¿j sester! Vona pokinula b zatishni chernigivs'ki vulici i pishla b za neyu.
Potim, uzhe doma, zgaduyuchi cyu zustrich z Marinoyu, vin dumav pro te, shcho
vona til'ki dlya n'ogo radila jogo novini i hovala svij sum, yakij ne
pokidav ¿¿ pislya smerti sestri. I jomu tezh bulo sumno.ya Vid togo, shcho vin z
primhi doli robivsya teper vil'nishij, neobtyazhenij zlidnyami, svit ne minyavsya
- vin zalishavsya takij zhe bezvidradnij, nudnij i nemov nepristosovanij dlya
lyudej.
Ce znov buv hvil'ovij napad zhurbi. Slid bulo shvidshe lagoditis' u dorogu
- do yasnogo pivdennogo morya, dikih vershin pid prozorim, nevimovne golubim
nebom.
... I os' vono, blagodijne, cilyushche more, do yakogo ne odin poet prihodiv
povidati pro svij bil' i znahodiv tut zabuttya vs'ogo, shcho vipovnyuvalo des'
tyazhkoyu suºtoyu jogo zhittya.
Na svitanku, shche z-za morya ne pidvodilos' sonce, stav paroplav bilya
Alupki. Dovkola stelivsya rankovij aromat sadiv. Nache pid odshlifovanim
sklom spokijno vidpochivalo more. Znajomi miscya radisno shvilyuvali
Kocyubins'kogo, i jomu zdalosya, shcho vin znajshov te, chogo shukav - pustel'ni
skeli, sonce i more.
Vzhe kil'ka den' vin z druzhinoyu j dit'mi v Sime¿zi. Selishche pricha¿los'
bilya samogo morya pid goroyu "Kishkoyu", shcho j spravdi po-kotyachomu rozkinula
svij viginistij hrebet, lyagla golovoyu do morya i nenache pil'nuº na zdobich.
A bilya samogo berega, nemov peresliduvana, vskochila v more skelya "Diva", v
rozpachi pidnyala golovu, vidkinula nazad volossya; v ostannyu hvilinu zhittya
vona shche blagaº pro ryatunok... Ta sto¿t' pozadu kam'yanij "Monah" i svo¿m
suvorim spokoºm nemov pozbavlyaº i¿ vsyako¿ nadi¿...
Mihajlo Mihajlovich zasmalivsya, pochorniv... Cilimi dnyami vin buvaº na
sonci. Vin ne buv tut davno, shche z dniv svoº¿ molodosti. Todi vin buv
molodoyu lyudinoyu, duzhoyu i povnoyu bazhannya pracyuvati dlya zagal'nogo dobra...
Tut vin znajshov todi take zh molode i zapal'ne tovaristvo, shcho, tak yak i
vin, keps'ko znalo zhittya, ne znalo, yakimi shlyahami vijdut' lyudi do c'ogo
zagal'nogo dobra. I todi zh, sered gurtu tako¿ zh molodi, til'ki ne tut, a
na Ukra¿ni, znajshov vin sobi druzhinu. Tak rozpochalosya ¿h rodinne buttya.
Z togo chasu nemovbi minulo cile zhittya. Uplivlo za vodoyu jogo zdorov'ya,
porozgublyuvalisya des' tovarishi. Minulo j rodinne shchastya.
Vin buv tut. Vona na Ukra¿ni, v Kiºvi. Vin pri¿zdiv u zimovi misyaci na
Ukra¿nu. P'yatnadcyat' rokiv tomu z'¿halis' u CHernigovi. Odruzhilisya.
Nezabarom po tomu vin zrobivsya "chernigivs'kim zatvornikom"... Minula
molodist'.
I os' vin znovu tut, z neyu, z dit'mi - ¿hnimi dit'mi. Voni hodyat' z
nim, nova miscevist' viklikaº v nih bagato zapitan'. Voni ne dayut' jomu
spokoyu, ne dozvolyayut' pobuti na samoti z svo¿mi dumami. A jomu º pro shcho
dumati...
Znovu postaº pered nim suvora i movchazna Nadiya Zagirna. Marina
rozpovila jomu vse pro sestru - vid pochatku ¿¿ uv'yaznennya j do ostann'ogo
dnya pered stratoyu. Rozpovila vse tak, yak chula vid samo¿ Nadi¿. I dolya ciº¿
divchini hvilyuº jogo. Vona vryatuvala Grigoriya, yakogo zaplutav Homenko... Ce
dobre, shcho vin nagnav todi Homenka vid sebe... YAk til'ki vin doderzhuvav z
nim stil'ki rokiv znajomstva? Spravdi - stil'ki rokiv!.. Vin uzhe zovsim
neyasno prigaduº, yak jogo poznajomili z Homenkom v Kiºvi na odnomu z
zasidan' "Bratstva tarasivciv"... Vin uzhe ne pam'yataº, buv Homenko v
"Bratstvi" chi ni... Ale groshi na agitaciyu "Bratstva" davav vin, Homenko...
Inodi, koli druzhina sama povede kudis' ditej, vin samotn'o lezhit' na
plyazhi i jomu spadaº na dumku inshe: shchos' z davn'ogo jogo minulogo - robota
na filokseri, abo spivrobitnictvo v gazeti "Volyn'" - i chomus' use, use
neminuche zakinchuºt'sya odnim - sumnimi spogadami pro Nadiyu Zagirnu, nemov
mizh usim najvazhlivishim, shcho perezhiv vin u zhitti, i Nadiºyu isnuvav yakijs'
nepomitnij zv'yazok.
Tut vin ne mig pracyuvati. Navit' jogo zapisna knizhka majzhe ne
rozkrivalas'. Nevzhe jogo perestala vzhe vabiti rozkishna dovkolishnya
priroda?.. Adzhe todi, v mo lodosti, vpershe potrapivshi syudi, vin napochatku
cili dni, zacharovanij morem i gorami, hodiv, yak uchadilij, ne mayuchi sili
primusiti sebe do roboti... Teper yakis' dumki viruyut' u jogo golovi - i v
nih vin uves'...
Todi vin znovu napisav do L'vova Volodimiru Gnatyukovi, shchob vin shvidshe
vi¿zdiv na Gucul'shchinu, kudi teper shche duzhche rvavsya j sam. Gnatyuk mav
najnyati dlya n'ogo v Krivorivni hatu. Timchasom, poki ne bulo vid priyatelya
vidpovidi, vin nudivsya tut majzhe tak samo, yak i v CHernigovi.
Odnogo razu, zabuvshi v primishchenni cigarki, Kocyubins'kij povernuvsya
ranishe, nizh zavzhdi. Diti des' gulyali. Druzhina bula za stinoyu v gospodarya
dachi - kupcya Tafurova. Beruchi zi stola cigarki, vin pobachiv svizho
nadpisanij konvert i mimovoli prochitav prizvishche adresata: druzhina pisala
do Vasilevs'kogo. Mizh nim i Kocyubins'kim buli daleko ne serdechni
vidnosini. Ale Vira Iustinivna povazhala Vasilevs'kogo i postijno
pidtrimuvala z nim druzhni stosunki.
Vona vvijshla do kimnati, i, pobachivshi nespodivano cholovika, nevdovoleno
zdivuvalas'. Vin zrozumiv: vona ne rozrahovuvala, shcho vin pobachit' list.
Vin til'ki mizh inshim zauvazhiv:
- YA b ne hotiv, shchob mizh nami i ciºyu lyudinoyu buli, yakis' bliz'ki
vzaºmini. Vin shil'nij do intriganstva... ta j vzagali nam z takimi lyud'mi
ne po dorozi.
Vira Iustinivna spalahnula, ale strimalas', yak zavzhdi. Zabirayuchi list,
vona kinula:
- Mi mozhemo zalishitis' kozhen pri svo'¿j dumci...
- Ale v danomu razi krashche doderzhuvatis' odniº¿...
- SHCHo zh, ti hochesh zaboroniti meni okreme listuvannya?
- Ni, ni, zovsim ni,- i Kocyubins'kij vistaviv upered dolonyu, nemov
boronivsya,- navpaki, kozhen z nas vil'nij vibirati sobi tovaristvo... Ta
vse zh cya lyudina meni ne do sercya...
Odyagnuvshi zhaket, Vira Iustinivna pishla na poshtu. Vona rozgnivano
gryuknula dverima, i v Kocyubins'kogo zipsuvavsya nastrij. Na jogo shchastya,
prijshov sam Tafu-rov i prinis poshtu. Vin uvazhav za osoblivu chemnist' shchodo
svo¿h dachnikiv zabirati v poshtarya listi i samomu prinositi do ¿h kimnati.
Kocyubins'kij vidrazu piznav na listi ruku Gnatyuka. C'ogo lista vin
chekav uzhe bil'she yak dva tizhni. Tut zhe, pri Tafurovu, zabuvshi navit'
zaprositi jogo sisti, Kocyubins'kij prochitav lista i vraz zasyayav: Gpatyuk
pisav, shcho negajno vi¿zdit' do Krivorivni, i zaproshuvav tudi Kocyubins'kogo.
Vin vraz poveselishav i navit' pochav zhartuvati z kupcem. A Tafurov radiv shche
bil'she, bo prinis povazhnomu panovi duzhe priºmnogo lista. Kocyubins'kij
distav vino i pochastuvav Tafurova. Rozmova z druzhinoyu bula vmit' zabuta.
Razom z hazya¿nom vin piv vino i smiyavsya. Zdavalosya, buv shchaslivij... cherez
kil'ka dniv mozhna bulo kidati Sime¿z.
Oj, chomu ti, leginiku, ta j ne spivaºsh?
De ti svo¿ spivanochki ta j pozadivaºsh?
Oj, znayu ya, tovarishu, de ya ¿h zadiyu:
Zanesu ¿h v CHornogoru ta tam i posiyu.
A tam budut' spivanochki po gorah spivati,
A ya budu, tovarishu, po svitu blukati.
Makij Gaborak povoli krutit' pozicheni v susidiv zhorna. Pan, shcho os' iz
samogo ranku sidit' u n'ogo na podvir'¿ i divit'sya, yak vin mele, pitaº,
chomu vin ne spivaº svo¿h spivanok... Vin i zaspivav jomu. A pan shchos' i
zapisav sobi v knizhku... vidno, gramotnij... Ale zh dobrij pan: prosit'
pisen' spivati abo prosto balakati... Pisni bozhi - voni lyudyam na vtihu. A
lihomu panovi ne do pisen'... A cej pan u dyaka, cherez hatu, zhive, to j dyak
kazav, shcho dobrij cholovik.
I mislivec' Makij znovu zaspivav dlya pana:
V poloninci na kedrinci vbiv cholovik soyu,
Klikala m'ya molodichka pid zelenu foyu;
Klikala m'ya molodichka, vijtova donechka,
SHCHobi vona ne vidila svitlogo sonechka!
SHCHobi ºgo ne vidila ta j i ne bachila,
SHCHo vna mene molodogo ta j rozvolochila!
Ne ya tebe volochila ta j ne moya nen'ka,
A chorni¿ mo¿ ochi, chivochka gladen'ka,
Ne ya tebe ta j volochu, sam zhe zh si volochish,
Zamist' iti v poloninku, gulyaºsh ponochi.
Makij Gaborak znaº ¿h bil'she, nizh umiº lichiti. Ale os' krosna v zhornah
rozhitalisya - treba ¿h tugishe zadovbati.
- Makiyu! - pitaº jogo chudnij pan.- Sam i zladiv zhorna?
- De tam!.. YA strilectvom zajmayusya... V mene j chengerici svoº¿ nemaº...
v misti kupuyu, shchobi kuleshu bulo ¿sti. A zhorna Ivanyukovi. Vin dobrij gazda.
Maº chorta,- des' u gorah jogo znajshov, ta j pid komoroyu trimaº. Daº jomu
cukru i moloka - ne shkoduº. CHorta, kazhut', vin u gorah kupiv za desyat'
leviv. A vid c'ogo jomu zisk velikij: hudoba ne gine, i sam duzhij, i diti
zdorovi....
- A Ivanyuk tezh na zhornah mele?
- Ni, vin na mlin vozit' .. A zhorna lyudyam daº... Potim za ce chogo
spitaº - zrobish...
I vin znovu krutit' zhorna. Ce ne legka robota, ta vin duzhij i pospishaº.
Navit' spivaº za robotoyu, shchopravda, ne golosno i z perervami.
Posered kolodi vizholoblenij krug, v yakij polozheno po jogo formi kamin'.
Na n'omu lezhit' i obertaºt'sya drugij - verhnik, yakij ne zsuvaºt'sya z
spidnika, bo vzyatij u zaliznu shinu, priklepanu do kolodi. Vseredini
verhnika dirka, v yaku potrohi nasipayut' kukurudzi. Verhnik obertaºt'sya
pogonichem, odin kinec' yakogo vlozhenij u yamku na verhniku, a drugij ugori
prosunutij kriz' dirku v krosnah. Makij obertaº pogonicha za verhnij kinec'
i tak mele kukurudzu.
Gaborak pristaº na cij roboti i sidaº bilya Kocyubins'kogo vidpochiti. Vin
nabivaº svoyu lyul'ku z midyanoyu protichkoyu, ozloblenu blyashkami, z dovgim
cibuhom. Mihajlo Mihajlovich proponuº jomu dobryachu cigarku. Makij oglyadaº
¿¿ uvazhno i oberezhno klade v kresanyu, shcho lezhit' bilya n'ogo. Kocyubins'kij
daº jomu sirniki. Vin divit'sya na nih i ne zapalyuº, pevne, dumaº, chi ne
mozhna poklasti j ¿h u kresanyu. Potim taki zapalyuº i povertaº sirniki.
Gaborak uzhe litnij cholovik. Vin zhive sam. Mav shestero ditej, i vsi
pomerli. A pislya nih i zhinku odnesli na cvintar. Poshest' toli blukala
gorami. A drugo¿ zhinki Makij ne hoche brati, bo na diti i "chelyadinku" jomu
ne veze - obov'yazkovo viginut'... A os' do strilectva vin maº vdachu... Bo
samo¿ dobro¿ pushki ne dosit'. Treba, shchob pid ne¿ zvir ishov, i treba vmiti
jogo pociliti. A c'ogo niyakim majsterstvom i uminnyam ne dosyagti, treba
znati chari. SHCHob kris dobre nacilyav, treba pijmati gadinu, vzyati vid ne¿
yazika, treba gadyachogo chasniku, ladanu i vershkiv iz dev'yati osik,
vidpraviti nad cim dev'yat' bozhih sluzhb... A shchob kris ne grimiv ta marno ne
lyakav zvira po gorah, treba v marti zabiti gadinu, visushiti ¿¿ golovu i
rozterti na poroh ta promovlyati do c'ogo: "Ostra-s bula, yak vogon'; kogo-s
zarazila, ne vryatuvavsi b, tak abi mij kris, kogo zakrasit, abi ne
vtik..." Proti tako¿ pushki uzhe nihto ne zavorozhit'...
Dovgo shche rozpovidav vin pro te, shcho treba, koli pushka roznosit' shrit,
abo vluchit' ne v zvira, a v psa, abo zakrivavit'sya, abo na stril'cya
zvirina ne jde chi pushka chomus' ne strilit'... I na vse isnuvav til'ki
vorozhbits'kij zasib, bo zhoden inshij ne zmig bi zaraditi... Kocyubins'kij
vglyadavsya v Makiya Gaboraka. Toj govoriv z takim zhe virazom oblichchya, yak
govoriv bi i pro rechi real'ni, cilkom perevireni shchodennim zhittyam. Ni v
golosi jogo, ani v oblichchi ne bulo j tini strahu chi taºmnichosti - niyakogo
vidtinku, yakim poznachayut' zvichajno lyudi rechi mistichni, zv'yazani z
viruvannyam chi zabobonami. Dlya mislivcya Gaboraka ne isnuvalo riznici mizh
real'nim i mistichnim - vse v odnakovij miri bulo real'ne, pravdive.
Za rozmovoyu voni j ne pomitili, yak u hmarah pohovalisya gori, yak
zakurilis' lisi hmarami i pochavsya nabridlivij doshch. Kocyubins'kij pidvivsya.
Starij mislivec' zaproshuvav jogo zahoditi, to vin jomu shche rozpovist', shcho
slid robiti, shchob kris ne rozirvalo vibuhom, shchob vistril ne lyakav zvira v
gorah, shchob vidrizniti slid zviryachij vid slidu bisyachoyu, abo lisno¿, abo
rogatogo shcheznika.
Obid dlya Mihajla Mihajlovicha gotuvali v Gnatyukiv. Syudi chasto zahodiv shche
dehto z pri¿zhdzhih dachnikiv, shcho provodili kil'ka litnih misyaciv u c'omu
chudovomu girs'komu seli. Na cej raz takim gostem buv dobre vidomij u
riznih kolah ukra¿ns'ko¿ inteligenci¿, bliz'kij do literaturi, ale ne
pis'mennik, bliz'kij i do politiki, ale ne politichnij diyach Grablyans'kij.
Nadvori vse shche shumiv doshch, i tomu ne pospishali obidati, a po obidi ne
pospishali rozhoditisya z privitno¿ hati vidomogo etnografa i prekrasnogo
znavcya Guculii Volodimira Gnatyuka. Govorili pro svitoglyad guculiv.
Mihajlo Mihajlovich, shcho ne vpershe vzhe buv u Karpatah i pil'no vivchav
zvicha¿ i svitoglyad tuteshnih lyudej, provodiv rizku gran' mizh poglyadami na
dijsnist' u guculiv i mistikoyu v svitoglyadi inteligenci¿.
- Simvolizm poeta Sologuba,- govoriv vin,- ce vitonchenij, rafinovanij
misticizm. Sam poet znaº, shcho vin mistik, svidomo namagaºt'sya obgruntuvati
svij svitoglyad i vistupaº proti materializmu, shcho porodzhuº v mistectvi
realizm. A gucul -yazichnik. Niyakogo uyavlennya pro misticizm vin ne maº. Z
poglyadu real'nosti v n'ogo nemaº riznici mizh vedmedem i chortom. Jogo
mistika - til'ki vid jogo nekul'turnosti, chogo ne mozhna skazati pro
rafinovanu mistiku inteligenga.
Tut Grablyans'kij zrobiv neterplyachij zhest azartnogo oponenta. Prote
strimavsya vid repliki, pevne, z povagi do Kocyubins'kogo, do yakogo vsi
znajomi, shcho buli v Krivorivni, stavilisya z vinyatkovoyu poshanoyu,
Gnatyuk z zacikavlennyam stezhiv za vsiºyu diskusiºyu z privodu rechej,
najbil'shim znavcem yakih buv, pevne, vin sam.
Kocyubins'kij, povoli obmirkovuyuchi kozhne rechennya, provadiv dali:
- CHort u poeta Sologuba zovsim ne toj, shcho v napivdikogo gucula. V
ostann'ogo vin mensh mistichnij. YA peven, yakbi gucul znav, shcho chorta nihto
nikoli ne bachiv, vin perestav bi viriti v jogo isnuvannya.
- YAki zh z c'ogo visnovki?- ne bez lukavstva zapitav Grablyans'kij. shcho
prozhiv sered dikih gir cilij tizhden' i, za micnoyu zvichkoyu, yazik jogo vzhe
zanud'guvavsya hoch po yakij-nebud' superechci...
- A visnovok takij,- prosto i rishuche vidpoviv Kocyubins'kij.- Tvorchist'
navit' takih nekul'turnih narodiv, yak guculi, lemki, bojki, realistichnisha,
znachit', i bil'sh postupova za tvorchist' yakihos' tam Sologubiv...
I Mihajlo Mihajlovich ironichno podivivsya na svogo nad miru zavzyatogo
oponenta. Vin navmisne zgadav pro c'ogo, vse shche modnogo poeta, bo znav, shcho
Grablyans'kij chomus' vozit' z soboyu "Melkogo besa".
Oponent Kocyubins'kogo radisno pidhopivsya, nemov jogo skinuli z stil'cya.
Tako¿ shchaslivo¿ nagodi kinutisya v slovesnu ataku vin ne mav cilij tizhden'.
- Aga-a!.. - viguknuv vin, pidhodyachi do Kocyubins'kogo, nemov na ringu,-
znachit', vi zovsim znecinyuºte Taki zrazki slovesnogo mistectva, yak...
- "Melkij bes"?
- Tak, avzhezh tak... "Melkij bes"... Vi vvazhaºte, shcho tvorchist', skazhimo,
Fedora Sologuba - ce ne postupove yavishche?..
- Avzhezh,spokijno vidpoviv Mihajlo Mihajlovich i, shchob zmicniti svoyu
poziciyu, poslavsya na svoyu rozmovu z Gor'kim pid chas ostann'ogo perebuvannya
na Kapri.
- Peshkov?! - raptom zajshovsya Grablyans'kij. - Pis'mennik, shcho dopisavsya
do takih tvoriv, yak "Mati"! Vi, mozhe, j cej tvir postavite poryad z "Melkim
besom"
v plani progresu?
- Nikoli!.. - skazav Kocyubins'kij, i krov prilila do jogo oblichchya.- Ne
til'ki cej tvir,prodovzhuvav vin, rozpalyuyuchis',- ale j usi tvori Sologuba,
vse pisannya podibnih do n'ogo poetiv nikoli ne stoyatimut' vrivni z
knizhkami Gor'kogo, yaki v nashi dni º najbil'shim dosyagnennyam veliko¿
rosijs'ko¿ literaturi.
- Vi perebil'shuºte... - vstaviv Grablyans'kij. Kocyubins'kij raptom
rozserdivsya.
- Pane,protyagnuv vin z takoyu zlistyu i rishuchistyu v golosi, shcho azh zlyakav
Gnatyuka,- chi vi vvazhaºte na te, shcho Gor'kij navit' u vignanni º vtilennyam
vs'ogo najperedovishogo, revolyucijnogo v suchasnij rosijs'kij kul'turi, shcho
pidnesennya, yake maºmo v literaturi pislya perezhitih nami chornih rokiv,
ocholyuºt'sya same Gor'kim?..
Grablyans'kij buv deshcho spantelichenij i spolohanij tonom Kocyubins'kogo.
Prote vin hotiv taki zaperechiti, ale gospodar, ne bazhayuchi mati v sebe v
hati svarku, vtrutivsya v rozmovu, vmilo pereviv ¿¿ na inshu temu, a potim
zaproponuvav progulya¿is' ponad burhlivim pislya zlivi CHeremoshem. I spravdi,
kriz' hmari prorvalosya sonce, i krugom zaparuvala zemlya.
CHeremosh grimiv i pinivsya. Inodi mchala na jogo hvilyah virvana z korenem
derevina, raz u raz hovayuchis' u kalamutnij vodi.
Znovu na kil'ka dniv perervalosya spoluchennya z bil'shoyu chastinoyu sela, shcho
lezhala po toj bik richki. Ta vzhe bula nadiya na dobru godinu i na podorozh
verhi konem u gori na polonini. Girs'kij kin' i providnik davno buli do
poslug Kocyubins'kogo i til'ki zhdali yasno¿ godini.
Vnochi znovu prijshlo bezsonnya, yake muchilo jogo ne odnu nich. V odnij
kimnati z nim zhiv student, i Kocyubins'kij zazdriv jomu, shcho toj rozkidavsya
na lizhku i micno spav.
Prote pered svitankom Mihajlovi Mihajlovichu poshchastilo zadrimati. Kil'ka
godin snu osvizhili jogo, i vranci, zalishivshis' v hati sam, vin distav
papir i z zapalom pochav pisati.
Vden' dovidavsya vid hazya¿na hati, dyaka, shcho ciº¿ nochi shchos' napalo bulo
na Makiya Gaboraka za selom. SHCHo same - Makij ne bachiv, a til'ki vlucheno
bulo jomu kamenem u pleche, shcho j rukoyu teper ne dviga... Hotiv buv ishche
rozpovisti shchos' dyak, ta Mihajlo Mihajlovich zrazu vijshov z hati j
perestupiv cherez perelaz do Gaboraka.
Toj lezhav pid porozhnim oborogom, pidmostivshi pid sebe staru svoyu gunyu,
i smaliv lyul'ku.
Mihajlo Mihajlovich spitav:
- CHi pravda, Makiyu, shcho vdareno vas?
- Avzhezh...
- A duzhe?
- Nich'o... Zazhiº... Krovi nema, a pleche bolit', praviceyu ne rushu...
- U fel'dshera ne buli?
- Ne mozhna... Ce ne cholovik kidavsya, a shcheznik. Uden', yak buv na
pol'ovanni ta striliv kozu v smerechchi. a potim, yak klav za pleche ¿¿, to
yakos' zakrivavilasya pushka, a ya j viter krov gunºyu, shchob ne zakipila... A
hiba mozhna? Treba civku krisa vertiti navidli i liti vodoyu dev'yat' raziv
ta shche j povisiti ¿¿ na suk... A koza bula shcheznikova, to vin mstivsya za
krov.
Vin buv takij upevnenij, shcho godi bulo dovoditi jomu shchos' inshe.
Drugogo dnya v seli bulo hramove svyato. Kocyubins'kij z Gnatyukom ta
inshimi priyatelyami hodili selom, gulyali ponad CHeremoshem, shcho vzhe vgamuvavsya
trohi pislya doshchiv, i selyani pereplivali jogo na malen'kij daryabi.
Rozcvitala narodom vulicya.
Zajshli gulyayuchi na kladovishche. Vono ryasnilo mal'ovnichim ubrannyam guculiv.
Bulo veselo i shumno, bo guculi ne sumuyut' navit' na mogilkah. Ryaz u raz
Mihajlo Mihajlovich zustrichav znajomih selyan. Vin bil'shu chastinu svogo chasu
buvav sered selyan, hodiv u gori, ¿zdiv na polonini, sidav bilya ribalok nad
CHeremoshem, stezhiv, yak lovili forel'. CHomus' trapilos' tak, shcho za vse svoº
perebuvannya tut vin i razu ne buv na kladovishchi. Teper priglyadavsya
zacikavleno do mogilok, lyudej, hrestiv i ozdob na pohovannyah. Os' jomu
vpalo v oko, shcho na vsih mogilkah buli zanadto mizerni hresti. Timchasom u
materiali na hrest gucul nikoli ne maº nestachi: treba lishe vijti za
okolicyu i v rozkishnomu lisi vibrati sobi yalinu do vpodobi... Pevne, v
c'omu tezh buv yakijs' narodnij zvichaj... Zrazu nihto iz znajomih ne mig
c'ogo poyasniti.
Mihajlo Mihajlovich ne zaspokoyuvavsya. Koli vzhe pered nim postalo yakes'
pitannya, vin musiv znajti vidpovid'. Odin iz znajomih Gna¿yukovi selyan
vidpoviv:
- A to nashcho jomu dobrij hrest?.. Hiba vono chogo hoche?..
Podumali, shcho pidpilij gucul zhartuº. V rozmovi z svyashchenikom Kocyubins'kij
zvernuv jogo uvagu na ce yavishche. I toj poyasniv.
- Gucul uvazhaº,- skazav vin,- shcho v lyudini til'ki zemne zhittya prekrasne,
til'ki ce zhittya mozhna lyubiti povnim pochuttyam. Plohij, nikchemnij hrest na
mogili - ce simvol mizeri¿ smerti, mizeri¿ kincya lyudini.
Mihajlo Mihajlovich nastorozhivsya.
Ale svyashchenik bil'sh nichogo ne mig poyasniti z c'ogo privodu ta j, pevne,
ne bazhav, bo v yavishchi, pro yake jogo zapitali, vin ubachav zalishki
pogans'kogo duhu. A Kocyubins'kij buv shvil'ovanij pochutim i pid chas
progulyanki ne raz povertavsya do ciº¿ temi. Jogo cikavilo stavlennya shche
nezipsutih civilizaciºyu guculiv do zhittya, i tut vin pochuv deshcho vazhlive dlya
c'ogo pitannya.
Htos' iz znajomih poobicyav povesti Kocyubins'kogo do "boga" - miscevogo
vorozhbita. Teper Mihajlo Mihajlovich zgadav pro ce, i voni pishli, ¿m ne
poshchastilo: v cej svyatkovij den' bilya dvoru vorozhbita bulo sila narodu i
pidvid. Lyudi pri¿zdili do n'ogo navit' z dal'nih sil, rozpryagali koni bilya
vorit i z ranku chekali svoº¿ chergi. Kocyubins'komu proponuvali zajti bez
chergi, ale vin vidmovivsya. Vij hotiv govoriti z vorozhbitom ne pospishayuchi,
na dozvilli, i kil'ka hvilin "prijomu" v ciº¿ povazhno¿ personi jogo ne
zadovol'nyali.
Potim, u budenni dni, vin ne raz zahodiv do ciº¿ lyudini, prosto¿, bez
niyakih zovnishnih oznak chakluna, ¿h rozmovi chasom buli dosit' trivali.
Kocyubins'komu ne poshasiilo perekonatisya - svidomo durit' vorozhbit lyudej chi
j sam virit' u te, shcho prorokuº lyudyam. Vin lishe dopevnivsya, shcho v zhiggi
guculiv vin buv ne yakoyus' osoblivoyu, divnoyu lyudinoyu, a budennoyu, postijnoyu
potreboyu, yak i kramar, yak i pip.
Kocyubins'kij znav shche silu yakihos' temnih lyudej - makleriv i agentiv, shcho
zhivilisya vse svoº zhittya bilya selyan. SHCHodo cih nabridlivih lyudej, riznih
spekulyantiv, perekupnikiv, prosgo zlodi¿v, to voni ne cikavili
Kocyubins'kogo, ale rol' ¿h u zhitti guculiv bula ostil'ki znachna, shcho vin
doviduvavsya pro nih bil'she, nizh hotiv. Voni obstupali gucula na kozhnomu
kroci. V nih vin distavav potribni jomu v skrugnu hvilinu groshi pid
velichezni procenti. Vidroblyav ¿m bez kincya svo¿ poziki i, zreshtoyu, tak
zaplutuvavsya, shcho vzhe ne mav mozhlivosti sam prodati vivci chi telya, a musiv
zbuvati vse cim lyudyam za pivcini. Bez nih gucul uzhe ne mig zrobiti zhodnogo
kroku. Voni obsidali jogo, yak muhi, goduvalisya z jogo praci i temryavi. A
koli hto j probuvav protestuvati proti nih, porushuvati vstanovlenij nimi
rezhim gucula, tomu ob'yavlyalasya vijna.
Kocyubins'kij sam yakos' sposterigav z svogo vikna, yak Makij Gaborak,
uhopivshi pistolya, gnav z svogo dvoru odnogo z takih sub'ºktiv. Toj utikav,
ale obertavsya j pogrozhuvav.
Kocyubins'kij vijshov z hati.
- Makiyu! - zapitav vin.- Za shcho ti cholovika lyakaºsh?
- Ah, ti zh, gaspids'ka tvoya dusha! - layavsya toj uslid svoºmu
suprotivnikovi, hoch togo i slidu vzhe ne bulo.- Naj bi tebe shcheznik uzyav!..
I, vzhe rozpalyuyuchi svoyu ozdoblenu bronzovimi prikrasami lyul'ku,
hvilyuyuchis', govoriv:
- Pronyuhav, shcho v Makiya º z desyatok lisiv. SHCHo Makij hoche v misti na
bazari prodati svo¿h lisiv i pripersya:
"Ne mozhna na byazar voziti, musish meni prodati... YA tobi cinu dam".
Diyavol!.. Znaºmo tvoyu cinu!.. Mo¿ lisi, sam naloviv u zazub, sam de shochu
j prodam. Gazda ¿h ne potrebuº. Gazda sam z usim uporaºt'sya. Tak ni zh, use
¿m zbuvaj, voni nashim trudom harchuyut'sya, a gazda, poki j zhive, na kuleshi
sidit'...
Uvecheri Makij prijshov do dyakovo¿ hati j siv na priz'bi pid viknom. Vin
dovgo smoktav, svoyu lyul'ku, kogos' layav pro sebe i navit' naspivuvav
yako¿s' pisni. Potim ne vtrimavsya.
- Pane, pane, ga? Vi º tut?..
Kocyubins'kij vijshov z hati i siv poryad Makiya.
- Adzhe, pane, na nih nema j sudu,- skazav Gaborak.
Kocyubins'kij dogadavsya, shcho vin govorit' vse shche pro svo¿h suprotivnikiv,
odnogo z yakih vin gnav uden' z dvoru.
- A to chomu? - zapitav vin.
- Bo voni vijta zalyakuyut', shchobi vin boyavsya proti nih suditi... A koli
ne zbo¿t'sya, to voni jogo strinut' u lisi ta na gillyaku j pidsmiknut'.
Vin dovgo sidiv na priz'bi, raz u raz zgaduyuchi pro vorogiv... Voni
roztrivozhili jogo, i vin dovgo ne mig ugamuvati svo¿h pochuttiv.
Nareshti pri¿hav Ivan Franko, jogo zhdali dovgo. Kil'ka dniv tomu
pri¿hali Frankovi sini i pidgotuvali dlya n'ogo primishchennya. Vin pri¿hav
uranci. Poki vidpochivav z dorogi, chutka pro n'ogo pishla selom, i znajomi
prijshli privitati starogo i hvorogo pis'mennika.
Mihajlo Mihajlovich u cej chas, ne znayuchi pro pri¿zd Franka, povoli
povertavsya verhi z providnikom z polonini. Strunkij i dosvidchenij
gucul's'kij kin' shvidko vidryapuvavsya na skeli, povoli j oberezhno shodiv
uniz, sam obhodiv nebezpechni miscya, ¿hati nim bulo zruchno i bezpechno.
Kocyubins'kij buv vdovolenij z svoº¿ podorozhi na poloninu. Vin prozhiv
tam tri dni, razom z vivcharami spav, ¿v, blukav z ¿h otarami, prisluhavsya
do ¿h rozmov i pisen', sluhav ¿h kazki i legendi. Uzhe yakij ryaz vin buvaº
na polonini i kozhnogo razu, sidyachi v sidli, radisno prisluhaºt'sya dovgimi
godinami, yak shumlyat' dovkola smereki i, nache obeliski, movchazno
protistoyat' vitram mogutni yalici.
Ledve pomitna stezhka m'yako postupaºt'sya pid kopitom konya, ale pruzhnij
grunt, vstelenij davn'oyu gliceyu, majzhe ne derzhit' slidu pislya verhivcya.
Koli spochivaº viter, u gorah taka tisha, shcho chuti, yak des' daleko-daleko
vipadkovo vigukne ridkij teper ptah gotur i nizhno vidguknet'sya do n'ogo
bilya svo¿h kurchat gotka.
I koli padaº zlamana bilkoyu suha galuzka, abo chichirkne bez dila yakijs'
ptashok, zvuki vmit' zavmirayut', priglusheni mogutn'oyu tisheyu. Des' u
gushchavini kradet'sya po m'yakij glici lis, kunicya, abo probizhit' hizha
lasicya,- i pid kigtyavoyu lapoyu ne lusne zhodna galuzka, zhoden zasherhlij list
ne zradit' zvirinu.
Tisha navivaº dumi, i zgaduyut'sya jomu opovidannya vivchars'kogo vataga
unochi bilya vatri na polonini pro davnih, zabutih oprishkiv. Vikami splyat'
voni, pohovani bratami-tovarishami na girs'kih shpilyah, u vkritih smerekovim
lisom ushchelinah, shchob lyuds'ke - pans'ke - oko ne znajshlo ¿h kam'yano¿
domovini i ne potrivozhilo davn'ogo spokoyu gero¿v. Tomu j tisha taka v
gorah, shchob ne zbuditi oprishka, bo shche ne chas, ne pora Dovbushevi vstavati j
gukati gucula do pushki j pistolya.
... Prijshovshi do Gnatyukiv obidati, vin dovidavsya pro pri¿zd Franka.
Hotilosya jomu shvidshe obnyati starogo tovarisha, ale Gnatyuk uzhe buv u Franka
i povidomiv, shcho vin vidpochivatime do vechora.
- Ale yak sya maº starij?
Gnatyuk sumno mahnuv rukoyu.
- Trohi nemov krashche, ta ce, pevne, til'ki korotkij perepochinok.
Hvorobi ne pokidali Franka. Strazhdannya, shcho zaznavav ¿h za molodih
rokiv, nagadali pro sebe j na shili jogo viku. Voni dovershuvali rujnuvannya
jogo kolis' mogutn'ogo organizmu.
Voni zustrilisya vvecheri za dosit' svoºridnih obstavin. Gospodar hati -
dyak, povernuvshis' z vechirn'o¿ vidpravi, povidomiv Kocyubins'kogo, shcho bilya
cerkvi ob'yavivsya "did", yakogo davno vzhe ne bulo v cij miscevosti.
Kocyubins'kij davno bazhav podivitis' i posluhati gucul's'kogo "dida", yakogo
ne chasto vzhe mozhna bulo zustriti. Vin nadyagnuv legke pal'to i pishov do
cerkvi.
SHCHe zdalya pobachiv vin gurt lyudej, shcho otochili "dida". Kocyubins'kij
pidijshov blizhche. Dehto z selyan poshtivo postupilisya jomu miscem, i vin
opinivsya v natovpi. Pered nim stoyav slipij gucul z velicheznoyu paliceyu v
ruci i spivav to cerkovnih, to svits'kih narodnih pisen'. Povodir poryad
n'ogo trimav nevelichku blyashanku, v yaku selyani kidali groshi. V jogo pisnyah
ne bulo nichogo cikavogo, vartogo osoblivo¿ uvagi, ta j golos "did" mav
hripkij. Ale narod sluhav uvazhno, i nihto ne rozhodivsya.
Kocyubins'kij z sumnim podivom divivsya na starogo. Vin znav, shcho "didi"
ne buvayut' slipimi z narodzhennya, shcho v "didivs'kij" rodini isnuº zvichaj
pozbavlyati zoru starshogo sina, yakij obov'yazkovo musit' posisti bat'kovu
profesiyu. I os' pered nim cya lyudina, shcho ohoche dala sebe oslipiti, shchob mati
tradicijne pravo na zhebractvo. Mozhlivo, povodir - ce sin "dida" i jogo
tezh, mozhlivo, pozbavlyat' zoru. I shchob cinoyu zrechennya svitu, charivno¿ krasi
svo¿h kazkovih gir, cinoyu zrechennya us'ogo, shcho º najkrashchogo v zhitti lyudej,
zdobuti sobi pravo na viblaganij pid cerkvoyu chi na cvintari shmat vivsyanogo
korzha abo cherstvogo hliba, lyudi jdut' na samokalichennya?..
Kocyubins'kij vidchuv, shcho pochinaº hvilyuvatis'. ZHebrak perejshov na veseli,
navit' deshcho masni pisni, i Kocyubins'komu vazhko bulo sluhati z ust lyudini,
shcho pozbavila sebe zoru, zharti i veseloshchi, yakimi hotiv toj rozvazhiti takij
zhe zlidennij, yak i sam spivec', narod. Vin proshtovhavsya mizh lyudej, vijshov
z natovpu i raptom pobachiv za kil'ka krokiv Franka, shcho stoyav samitno pozad
usih i, nemov bajduzhe, sluhav "dida". Vzhe ponochilo i Kocyubins'kij z
hvilinu priglyadavsya: vin us'ogo rik ne bachiv svogo druga i vse zh boyavsya
pomilitisya. Franko za rik bagato zminivsya. SHCHe bil'sh visnazhena zrobilasya
jogo postat'; neuvazhnij poglyad korotkozorih ochej, nervovij viglyad oblichchya
- ce slidi tyazhko¿ hvorobi. Ce buv vin, Franko. Kogyubins'kij, shche duzhche
hvilyuyuchis', shvidko pidijshov do starogo i micno obnyav jogo. Zustrich
shvilyuvala oboh, i voni odijshli dali vid natovpu i posidali na suhomu,
zlozhenomu na vigoni, derevi. Tak voni sidili kil'ka hvilin movchki, pid
vrazhennyam "didovogo" spivannya i svoº¿ zustrichi. Skil'ki dozvolyala temryava,
Kocyubins'kij vdivlyavsya v oblichchya svogo tovarisha i vchitelya. Toj pro shchos'
dumav. Zapaleni ochi jogo vperto divilisya v odnu tochku. Potim tiho
promoviv:
- CHi ne takij i ves' nash narod - temnij, ubogij, shcho pozbavlyaº sebe
vs'ogo, shchob til'ki zdobuti nasushchnij shmatok...
Oddalya hovavsya v temryavi narod, i viter prinosiv zvidti urivki
"didovih" pisen'.
Voni sidili poryad - obidva yak pidbiti v borni girs'kij i stepovij orli,
obidva tyazhko hvori, obidva z palkim nepobornim sercem, obidva z odnakovimi
mriyami i odnim shchastyam-doleyu.
- Druzhe mij, druzhe mij!.. - sheptav Franko Mihajlovi Mihajlovichu.
Ale toj ne mig zrazu zbagnuti, shcho stalosya z jogo tovarishem.
I til'ki todi, koli trohi vgamuvavsya u Franka poriv raptovogo
hvilyuvannya, vin skazav nespodivano tverdim, rishuchim golosom:
- Druzhe mij, brate... tak i treba pokazuvati, yak vi, pane mij, vse te
pokazali... SHCHe vernet'sya na selo Marko Gushcha, i strashnij Homa Gudz' tezh
prijde, i visitimut' na gillyakah, visolopivshi yaziki, yak psi, usi
Pidpari... Ta ya zh, pane mij, miscya sobi ne znahodiv od radosti j
hvilyuvannya, koli prochitav storinki vasho¿, dorogij mij, pravdi, spravzhn'o¿
lyuds'ko¿ pravdi!.. Ta chi znaºte vi, shcho dali vi nashomu narodovi? Vi dali
jomu zolotu muzhic'ku pravdu... Vi dali te, chogo ne spromoglisya mi zrobiti
za cilih p'yatdesyat lit!
Kocyubins'kij pochuvav sebe niyakovo. Vin ciniv kozhnu Frankovu dumku, ale
tut, shvil'ovanij takim shchirim emocijnim priznannyam, ne znav, shcho
vidpovisti.
Vzhe rozijshovsya narod, i "did" z povodirem znikli. Vechirnya vogkist'
pidkralasya do nih, ta voni ne vvazhali: ne tak chasto dovodilos' ¿m
zustrichatisya.
Zgodom prijshli Frankovi sini, shcho shukali bat'ka. I spravdi, jomu ne
mozhna bulo zalishatis' na vogkomu j holodnomu vzhe povitri.
Minali dni i nablizhavsya kinec' vidpochinku Kocyubins'kogo. I hoch vin buv
teper vil'nij vid usyakih sluzhbovih obov'yazkiv, ale poki shcho statbyuro v
CHernigovi shche zhdalo jogo. Vin mav zdati spravi svoºmu nastupnikovi i todi
bude nareshti vil'nij.
Zastav yakos' u sebe lista vid Marini, ¿j vin pisav majzhe regulyarno
dvichi na tizhden'. Rozpechatav konvert.
"Mij lyubij! - chitav vin shvil'ovano.- Ti, pevne, i ne uyavlyaºsh, yak meni
vazhko tut samij, kolo hvoro¿ materi. Use meni nagaduº Nadiyu. YA povinosila
vsi rechi, shcho mogli viklikati spogadi pro ne¿, a prote zabuti pro ne¿ hoch
na godinu - nemozhliva rich. Porozhnecha, shcho zalishilasya pislya ne¿ v hati i v
serci, neperemozhno nagaduº pro ne¿. YA bi prihililas' do tebe, obnyala tebe
shchiro, i napolovinu zmenshivsya b mij sum. Ta de zh tebe vzyati!.. Dorogij mij,
horoshij!"
List nespodivano nabliziv jogo do pokinutih timchasovo misc' i lyudej.
Dovgo ne zasinayuchi, vin dumav pro nih, dumav pro te, shcho teper menshe zhitime
doma i tomu, mozhe, bat'kivshchina zdavatimet'sya jomu privablivishoyu...
Vranci po selu prokotilas' novina: vnochi zabito Makiya Gaboraka.
Kocyubins'kij shche spav, koli pochuv nedaleko vid hati strivozhenij gomin yurbi.
Vmit' pidhopivsya, zbirayuchis' vijti j dovidatis' pro vse. Zajshov gospodar.
- CHuli? Makiya znajshli za selom zabitogo. Dopiru prinesli do hati.
Kocyubins'kij vibig z hati. Na Gaborakovomu dvorishchi pobachiv yurbu i pochav
proshtovhuvatis' napered YUrba shumila, sperechalis' guculi, rozmahuyuchi
palicyami z malen'kimi topircyami na kinci. Sil's'ka policiya poralas' bilya
trupa. Kocyubins'kij pidijshov blizhche. Hotilosya jomu vostannº glyanuti v
oblichchya shchiromu Makiºvi, z yakim chasto shodivsya i sluhav jogo pisen' i
rozmov. Ta na golovu Makiºvi htos' nakinuv jogo zakrivavlenu gunyu, i
policiya ne dozvolyala vidkrivati oblichchya vbitogo.
Sumnij i vrazhenij, povoli pishov Kocyubins'kij do sebe i lig, shchob hoch
trohi zaspoko¿tis'. Nezabarom prijshov Gnatyuk. Vin uzhe znav pro novinu, buv
u Gabora-kovij hati.
- Pane Volodimire,- zapitav, pidvivshis' na lizhku, Kocyubins'kij,-
poyasnit' meni, hto mig pidnyati ruku na mislivcya Makiya, lyudinu, shcho bula
prosto velikoyu ditinoyu, bo til'ki zh u ditej buvaº taka shchirist' i
beznevinnist', yak u n'ogo. Za shcho jogo bulo vbivati, koli vin ne mav
niyakogo bagatstva, shchob bulo shcho grabuvati, koli vin buv zanadto
spravedlivoyu lyudinoyu, shchob zavdati komus' liha...
- Lyudi kazhut',- vidpoviv pohmuro Gnatyuk,- shcho ce htos' pomstivsya jomu.
Kazhut', vin zavsigdi odverto govoriv proti lihvariv, yaki obplutali selo
svoºyu pyavu-tinoyu, zavsigdi namovlyav lyudej ne sluhati cih grabizhnikiv i ne
mati z nimi dila. Za ce voni ne lyubili jogo, ta j ne raz zagrozhuvali.
- Ale zh voni za ce vidpovidatimut'. Vlada ¿h mozhe vikriti. YA sam buv
svidkovi, yak odin z takih pidozrilih lyudej zagrozhuvav za shchos' Makiºvi na
jogo zh podvir'¿.
Gnatyuk pohitav skeptichno golovoyu.
- Mala nadiya na vladu. Lihvari terorizuvali vsi sela i ne vsyakij proti
nih zvazhit'sya suditi.
- Mi musimo proyaviti iniciativu...
- Mozhna, zvichajno, sprobuvati, hoch i nazhivemo sobi nebezpechnih vorogiv.
Gnatyuk dobre znav gucul's'ke selo. I nezabarom Mihajlo Mihajlovich
perekonavsya, shcho jogo priyatel' mav raciyu.
Susidi j rodichi oporyadili nebizhchika v toj zhe den'. Vvecheri Gnatyuk znovu
prijshov do Kocyubins'kogo i voni pishli do Gaborakovo¿ hati.
Pid obrazami na lavi stoyala truna z nebizhchikom. Posered hati na oslonah
sidili guculi, zdebil'shogo stari. Movchali. Kolo mercya na truni blimali
svichki. Teper nishcho ne zavazhalo divitisya v oblichchya mercevi. Kocyubins'kij
pidijshov do truni. Pered nim lezhav Makij, yak zhivij, til'ki zblidlij, nache
vin perevtomivsya, natrudivshis' bilya zhoren. Zahodili raz u raz lyudi, i
svichki v n'ogo v golovah to zaduvalis', to znovu zacvitali polum'yam, i na
oblichchi jogo tremtili tini, nenache nebizhchik to serdivsya, to odhodiv...
Buv-taki yak spravdi zhivij, navit' gub ne stisnuv.. Zgadalisya Kocyubins'komu
jogo spivanki:
Oj, chomu ti, leginiku, ta j ne spivaºsh?
De ti svo¿ spivanochki ta j pozadivaºsh?
U n'ogo zablishchali vologoyu ochi. I raptom, nache na vidpovid' jogo dumkam,
des' u prisinku zagurkotilo, zagomonilo shchos', i vraz rozitnuvsya
zhartivlivij, veselij spiv. Kocyubins'kij rozdratovano oglyanuvsya na Gnatyuka,
toj pomaniv jogo poglyadom.
Voni vijshli do hizhi. Tut bulo temno i povno lyudej. Stoyav tyakij gamir,
nemov spravlyalosya vesillya, a ne pohoron. Pisni, regit, shtovhanina...
Gnatyuk vityagnuv svogo priyatelya z hati.
- SHo vi na ce skazhete? - zapitav vin.
- Divno, vse divno,- priznavsya Kocyubins'kij.- Divuyusya nim lyudyam: adzhe v
hati nebizhchik.
- Takij zvichaj... Pevne, voni hochut' dovesti smerti, shcho legini ¿¿ ne
boyat'sya i znevazhayut'.
- Vse te zh - mizeriya smerti,- sheptav Kocyubins'kij, iduchi dodomu.
Slidstvo zakinchilosya za kil'ka dniv pislya pohoronu i nespodivano
prijshlo do visnovku, shcho mislivec' Makij Gaborak sam naklav na sebe ruki
Advokat, z yakim potim bachivsya Kocyubins'kij, zdvignuv plechima i vidmovivsya
provaditi spravu pro nepravil'ne slidstvo.
Do Gnatyukiv zijshlis' tovarishi, shchob poproshchatisya z Kocyubins'kim. Nastav
chas pokinuti gostinnu Krivorivnyu i horoshe, shchire tovaristvo. Krim
gospodariv, bula shche odna vchitel'ka, shcho lito prozhila v Krivorivni, buv
znovu zh taki trohi nabridlij usim Grablyans'kij, yakij uzhe ne vidvazhuvavsya
sperechatisya z Kocyubins'kim;
prijshov takozh student z CHernigova ta inshi. Rozmova bula v rozpali, koli
prijshov razom z sinom Franko, Kocyubins'kij pidvivsya, obnyav i vdyachno vitav
jogo. Vin rozumiv, shcho ce same zaradi n'ogo Franko prijshov poproshchatisya, hoch
i pochuvav sebe v ci dni zle. Vin siv sobi trohi ostoron' inshih i majzhe ne
vstryavav do rozmovi.
Kocyubins'kij divivsya na cyu tyazhko i beznadijno hvoru lyudinu, i nevesela
dumka nepoko¿la jogo: chi dovedet'sya jomu shche raz, u nastupnomu roci,
zustritisya z Frankom tut, u L'vovi, chi v inshomu misci? Zanadto vzhe kvolim
zdavavsya znamenitij ukra¿ns'kij poet, beletrist. uchenij, publicist...
U Kocyubins'kogo bula dlya n'ogo novina. Vin ne vterpiv i, koli gosti
sili piti kavu, pidsiv do Franka i pokazav jomu pereslanij druzhinoyu z
CHernigova list vid Lesi Ukra¿nki z Kavkazu. Korotkij buv list, ale teplij,
shchirij. Vona pisala Kocyubins'komu, sho pochuvaº sebe zle i to vzhe ne mozhe
zalishatisya vzimku na bat'kivshchini. Otzhe gotuºt'sya vi¿hati z oseni do
ªgiptu. Zaraz vivchaº ªgipet, navit' zahopilasya jogo starovinoyu.. Povesni
znovu povernet'sya na Kavkaz, a mozhe j na Ukra¿nu... A na zimu znovu
dovedet'sya na pivden', u ªgipet... I tak kozhnogo roku. Potim zagine i,
mozhe, sama peretvorit'sya na legendu. Vona pisala, shcho pospishaº tvoriti, bo
hto znaº, skil'ki ¿j dano dniv na ce... A ¿j treba bagato chogo skazati
svoºmu narodovi.
"Bazhayu Vam zdorov'ya i dal'shogo rozkvitu Vashogo charivnogo talantu. Vasha
tovarishka - Lesya Ukra¿nka".
Divlyachisya v odnu tochku, Franko movchav. I lishe koli Kocyubins'kij zahovav
lista do kisheni, vin zamisleno promoviv:
- Lesya na zimu do ªgiptu, vi - na Kapri... Perelitni ptahi... Ridna
zima nam uzhe ne po silah. Lishe odin ya ne zduzhayu stripnuti kril'mi... A
zima i u Franca-Iosifa i v Mikoli II - vazhka, studena...
Kocyubins'kij z bolem u serci zgadav, yak dovelosya jomu zbirati pozhertvi
sered zemlyakiv na dopomogu hvoromu Frankovi, i zibrana suma vijshla taka
mizerna, shcho ¿¿ soromno bulo vidsilati...
U Franka v ochah raptom mignuli vogniki.
- Ta ya ne ptah,- rishuche, z pidnesennyam promoviv vin,- yakij narodivsya v
klitci i zvik do ne¿ ta pomirivsya z neyu... YA ne raz uzhe pochuvav volyu i
znayu, yakim vitrom dme vona...
Htos' iz prisutnih galichan pochav spivchuvati Kocyubins'komu, yakij
povertaºt'sya do svogo CHernigova, dº jomu tak vazhko zhiti.
Franko raptom povernuv oblichchya do Kocyubins'kogo i tiho, hoch i inshi
pochuli, prokazav:
- Narodovi odnakovo vazhko: shcho v Mikoli II, shcho v cisarya... Mi,
inteligenti, ne vmiºmo i ne hochemo viddati sebe narodovi cilkom i, kinec'
kincem, narod zrechet'sya nas i prozhene vid sebe.
Vin znovu zamovk i vzhe zovsim ne vstryavav do rozmovi.
V CHernigovi Kocyubins'kogo zhdala rodina, pro yaku vin nikoli ne zabuvav,
zhdali priyateli, znajomi... Ale jomu bulo c'ogo razu vazhko pokidati chudovu
Krivorivnyu i tuteshnih druziv, jogo tut shchiro vvazhali za dorogogo gostya,
godili jomu, turbuvalisya, shchob vin ne terpiv tut yakihos' nevigod.
Vranci Kocyubins'kogo zbudiv krik zhinki. Vich pidijshov do vidkritogo
vikna. Na podvir'¿ Makiya Gaboraka, kudi vzhe vstigla perebratisya sim'ya jogo
rodichiv, zhinka bila ganchirkoyu nemovlya, yakomu ne minulo, pevne, j tr'oh
misyaciv, i primovlyala: "Viz'mi svoº, viddaj moº, viz'mi svoº, viddaj
moº!.." Ditina zahodilasya vid hripkogo, slabogo kriku...
Z sercem Mihajlo Mihajlovich zachiniv vikno i zapnuv jogo firankoyu. Vin
znav cej dikij zvichaj guculiv: koli mati gadaº, shcho ¿¿ ditinu bisicya
pidminila na svoyu, vona b'º ditinu nadvori, spodivayuchis', shcho bisici stane
zhalko svoº¿ ditini i vona poverne materi vkradene.
YAk hotilosya jomu, shchob cej ostannij ranok tut buv yasnij i ne zahmarenij
zhodnoyu prikristyu. Vin hotiv povezti zvidsi dobrij nastrij. Ta cej dribnij
epizod zipsuvav jomu ranok. Gucul'shchina nemov zalishila jomu na dorogu po
sobi pam'yatku. I spravdi, nikoli potim vin uzhe ne mig zabuti ditini, shcho ne
spromozhna bula shche j krichati, a til'ki siplim pishchannyam protestuvala proti
dikunstva bat'kiv.
Viz i para dobrih konej uzhe chekali jogo na podvir'¿. Rechi spakovani.
Vin shche vstig piti do pinistogo nespokijnogo CHeremoshu, kinuti ostannij
poglyad na jogo skuti kam'yanimi beregami hvili. Vin lyubiv divitis' cilimi
godinami na riku pislya strashnih karpats'kih groz, koli CHeremosh, nemov
nabravshi sili v bliskavic' i gromiv, budit' dikim revom gucul's'ki sela i
zapinyuºt'sya, lyutij i bezporadnij.
I Kocyubins'kij dumaº, shcho gucul podibnij vdacheyu do CHeremoshu.
Gnatyuk z druzhinoyu i odin iz siniv Franka, prislanij bat'kom, proveli
jogo viz za okolicyu sela. Dovgo i garyache proshchalisya, potim dovgo shche
divilis' uslid zvorushenomu Kocyubins'komu, azh poki viz ne zahovavsya za
derevami.
Koli pozadu znikla Krivorivnya i druzi za okoliceyu sela, Kocyubins'kogo
ogornuv sumnij nastrij. Vin porinuv u svo¿ davni dumki. CHi zh poshchastit'
jomu vidtvoriti samobutni, zvorushlivi obrazi cih gir, stolittyami polivanih
krov'yu i potom jogo beztalannogo narodu?.. I vin shche ne znav, chi znajde na
ce v sobi sili...
"Tini" nezabarom mali buti skincheni. Nebagato zalishilos', shchob postaviti
ostannyu krapku. Ale hiba ce hotiv bi vin skazati pro ci polonini,
smerekovi lisi, CHeremosh i rozkidani lyuds'ki zhitla? Gucul'shchina nazavzhdi
zalishila v jogo pam'yati obraz zagiblogo mislivcya Makiya, veliko¿ ditini
gir, bezporadnij pisk neshchasno¿ ditini, yaku mati vvazhaº pidminenoyu, tanki j
piyatiku bilya truni nebizhchika, mizerni hresti na mogilah... A ci chudovi
topirci gucul's'kih parubkiv, nenache simvol ¿h majbutn'ogo vizvolennya!..
I novij obraz Guculi¿, shcho davno postav u jogo uyavi, zacharuvav jogo, yak
u narodnij kazci privorozhila charivnicya do sebe fajnogo leginya.
VII. VILLA SERAFINA
Mandrivnik prihilivsya do ogorozhi. Vazhka doroga v cij gorishnij chastini
ostrova. Vin vazhko dihav i prisluhavsya do sercya. Kil'ka hvilin brakuvalo
sili vijnyati hustku z kisheni chesuchovogo pidzhaka, znyati bilogo kaprijs'kogo
brilya i vterti ryasno vkritu potom golovu... Gliboki temni ochi blishchali i
pozhadlivo divilisya vpered, na strimki shpili gir, na rozsipane vgori mizh
skelyami selo i pokruchenu stezhku - taki prinadni i nedosyazhni dlya n'ogo.
Na bat'kivshchini v cyu poru, pevne, viyut' pershi viholi i lyutuyut' ranni
morozi, a tut sto¿t' sonce nad golovoyu i kazkova blakit' mliº nad goluboyu
zatokoyu.
Z blizhn'o¿ dachi vijshla lyudina. Legkoyu hodoyu nablizilas' do
podorozhn'ogo. Ce buv znajomij, zemlyak.
- Mihaile Mihajlovichu,- zapitav vin,- kudi pryamuºte?
V poglyadi Kocyubins'kogo promajnula yakas' dumka. Slovo "pryamuºte"
prityagalo jogo uvagu. Des' na Ukra¿ni, v stepu, vono bulo dorechne, a
tut... ni, ne pidhodilo...
- Ne pryamuyu, zemlyache, a petlyuyu... Podumav i shche dodav:
- Vtomivsya...
Zemlyak dokirlivo pohitav golovoyu.
- Hiba mozhna vam hoditi takimi dorogam"?.. Tut i duzhomu duh zabivaº...
Mihajlo Mihajlovich pozhvavishav. Vin uzhe pereviv duh i pochuvav sebe
krashche.
- Ne moya na te volya, koli vabit' pohoditi skriz'. Sebe ne peremozhesh.
Vin pokazav ochima dovkola sebe.
- Ce bezdonnij kelih - p'ºsh z n'ogo, ne napivaºshsya... SHCHo pishut' z
Ukra¿ni?
Vin distav, nareshti, hustku i znyav svogo velicheznogo brilya.
- Nichogo vtishnogo. ª chutka, shcho car gotuº karal'nu ekspediciyu proti
pers'kih revolyucioneriv.
- SHibenicya,vidpoviv Kocyubins'kij,- ce oznaka epohi Mikoli II. Malo jomu
povishenih u Rosi¿, hoche proslaviti sebe shche j na Shodi...
- Os' taki novini z ridnih kra¿v, - promoviv zemlyak; podav ruku j
poproshchavsya.
- Do pobachennya, zemlyache. Za spivchuttya vdyachnij, a vse zh yak ne vazhko, a
hoditimu syudi. Hto znaº, skil'ki shche nositimut' nogi... Treba zhiti...
I voni rozijshlisya. Zemlyak pishov do mista v svo¿h spravah, a
Kocyubins'kij pomalu podersya stezhkami vishche na goru. Tam, za skelyami,
hovalos' nevelichke selo i zhili znajomi jomu shche z minulih rokiv selyani.
Lishe tretij den' yak vin na ostrovi. Vstig obijti znajomih u misti,
vstig prichepuriti kvitami i portretami svoyu kimnatu na villi Gor'kogo, a v
gostini v svoº¿ znajomo¿ shche z minulih lit - kaprijs'ko¿ prirodi - majzhe ne
buv...
Togo dnya v rodini Gor'kih ne mogli dochekatisya Kocyubins'kogo do obidu.
Krim svo¿h, zalishilis' obidati shche dvoº peterburz'kih znajomih, shcho
gostyuvali na Kapri. Rozmovi ne pripinyalisya. Ta Oleksij Maksimovich vse
poglyadav kriz' vikno v sadok - chi ne povertaºt'sya z progulyanki Mihajlo
Mihajlovich. Voni ne zustrichalis' bil'she roku. A teper, u pershi dni po
pri¿zdi Kocyubins'kogo, jogo shchorazu zabirav z soboyu gulyati po ostrovu
ki¿vs'kij znajomij Leontovich. I dlya rozmovi brakuvalo chasu.
V sadu cvili fruktovi dereva, i kriz' vidchineni vikna do veliko¿
¿dal'ni donosiv teplij vitrec' ledve chutni pahoshchi. Nemovbi pochinalas'
zima, a na polyah shodila kvasolya j zelenili svizhi vruna pshenici.
- Mihajla Mihajlovicha, - promoviv raptom poza temoyu zagal'no¿ rozmovi
Gor'kij, - u taki dni ne zamanish na villu... U n'ogo v CHernigovi zaraz
moroz, snig jogo dim zamitaº, a tut vin sam dlya sebe vlasnimi rukami
mandarini zrivaº z dereva... YA jogo znayu - jomu abi sonce ta kviti... Ta
os' vin i sam, zdaºt'sya... Nareshti...
I spravdi, cherez hvilinu povz vidchineni dveri ¿dal'ni do svoº¿ kimnati
namagavsya nepomitno projti z oberemkom kvitiv Mihajlo Mihajlovich. Ale v
¿dal'ni zashumili, i pid zagal'nij gomin i druzhnij smih vin primushenij buv
uvijti. Spinivsya nerishuche, ta Oleksij Maksimovich uzhe obnyav jogo za plechi,
pidvodiv blizhche do stola.
Kocyubins'kij niyakovo usmihnuvsya, vibliskuyuchi svo¿mi glibokimi ochima.
Vin zaraz skidavsya na molodu: v rukah kviti, v petel'kah i kishenyah kviti i
buketi yakogos' nevidomogo listya. A cherez pleche girlyanda osoblivo
ridkisnogo vidu plyushcha, zirvanogo des' sered skel'.
- CHudovih kvitiv prinis nam Mihajlo Mihajlovich, - zhartuvav Oleksij
Maksimovich. Ta Kocyubins'kij sturbovano divivsya na prisutnih. Vin rozumiv:
Gor'kij zhartuº, ale vse zh teper dovedet'sya daruvati chastinu kvitiv, a jomu
shkoda ¿h... Tut na kozhnomu kroci jogo otochuvali kviti, a jomu vse
zdavalosya ¿h malo.
Zate j znavec' kvitiv i vzagali botaniki buv neabiyakij.
Vin raptom i sobi zahopivsya zagal'nimi veseloshchami. I, zhartuyuchi z svoº¿
skuposti, chastinu kvitiv rozkladav na stoli, a najridkisnishi vidkladav dlya
sebe.
- Divit'sya, Mihaile Mihajlovichu, vas tut, na ostrovi, vvazhatimut' za
roznoshchika kvitiv... - zhartuvav Gor'kij.
Kocyubins'kij na odnu mit' zrobivsya serjoznim. pil'no podivivsya na
Gor'kogo j vidpoviv:
- Ce bulo b chudesno...
Potim znovu perejshov na zharti i rozsmishiv usih, rozpovivshi pro incident
na seli, shcho trapivsya z nim kil'ka godin tomu, koli yakas' stara selyanka
prijnyala jogo za pri¿zhdzhogo ks'ondza i vse namagalasya pociluvati ruku.
Kocyubins'kij buv zdivovanij:
- Golovne, prijnyala za ks'ondza...
- I ne bez pidstavi, - znovu zhartuvav Oleksij Maksimovich, natyakayuchi na
zanadto suvorij dlya kaprijs'ko¿ speki odyag z komircem ta galstukom i
tonzuru Kocyubins'kogo.
- CHekajte zh teper, - zagrozhuvav Kocyubins'kij,- ya poshlyu ¿¿ do vas, vona
j vas prijme za duhovnu osobu, propovidnika aboshcho...
Gor'kij posvarivsya na svogo druga za jogo zhart pal'cem.
A Kocyubins'kij timchasom rozpovidav shchos' inshe. Vin umiv, koli bazhav,
primusiti prisutnih sluhati i veselitisya. Til'ki druzhina Gor'kogo Mariya
Fedorivna dokirlivo hitala golovoyu.
- Os' napishu ya, Mihaile Mihajlovichu, lista Viri Iustinivni pro vsi vashi
shtuki i pro te, yak vi tut dryapaºtes' po gorah zamist' likuvannya i
vidpochinku... Budete mati vid ne¿ paternoster... Zreshtoyu, chomu ne sidaºte
obidati?..
Kocyubins'kij zabrav vidkladeni dlya sebe kviti i pishov pereodyagatisya do
obidu.
Gor'kij chekav jogo sam. Inshi rozijshlisya. V c'omu budinochku zhiv til'ki
Kocyubins'kij, ta shche bula tut ¿dal'nya, kudi prihodila obidati vsya rodina
Gor'kih. V sadku buv shche odin, bil'shij, budinok, de j zhili velikoyu rodinoyu
Pºshkovi. Pered dvanadcyatim listopada Kocyubins'kij pri¿hav na ostriv, i
Oleksij Maksimovich, shcho davno zaproshuvav jogo na Kapri, ne pustiv jogo
nikudi vid sebe.
Teper u Mihajla Mihajlovicha bula garna, navit' rozkishna kimnata z
sklyanimi dverima i balkonom na more. Sonce cilimi dnyami ne pokidalo jogo
veselo¿ kimnati, obstavleno¿ bilimi meblyami, z kartinami, farforom i
tr'oma elektrichnimi lampami, shcho dobre zabezpechuvali nichnu robotu. Navit'
telefon buv. SHCHopravda, Mihajlo Mihajlovich jogo ignoruvav, navit' ne
divkvsya na n'ogo, shchob nishcho ne nagaduvalo jomu metushlivogo sluzhbovogo
zhittya.
Vin ryasno zakvitchuvav svoyu kimnatu, dbayuchi, shchob zavzhdi buli svizhi i
garni kviti, jomu dopomagav sadivnik, shcho kozhnogo dnya prinosiv zo dva
buketi chudesnih irisiv i groyand, a Mihajlo Mihajlovich distavav u misti abo
j sam dobuvav u okolicyah dikih narcisiv, al'pijs'kih fialok chi j cilu
gilochku rozkvitlogo des' u zatishku mirta.
Buvayuchi v svitlij kimnati Kocyubins'kogo, Oleksij Maksimovich zavzhdi
zhartuvav, nazivav ¿¿ kimnatoyu molodo¿, shcho vzhe zovsim zibralasya do shlyubu.
Zvichajno po obidi chitali gazeti. Kocyubins'kij zaproponuvav perejti na
verandu. Teplij viter z ªgiptu ledve torkavsya tonen'kih gilok na derevah.
Bulo ponad dvadcyat' gradusiv tepla. SHCHe kvitnuv zolotom ponad morem bujnij
drok, a bilya samo¿ verandi strumuvala solodkim duhom raptom rozkvitla
yablunya. Priroda tiho-triumfuvala: bula zima, a vona ne ziv'yala i nemov
borolasya z svo¿m zaginom.
- Vchora v Parizhi,- promoviv Gor'kij,- vidbuvsya pohoron Polya Lafarga i
druzhini jogo Lauri - dochki Marksa.
- YA shche ne chitav,- vidpoviv Kocyubins'kij i prostyagnuv ruku do stola z
gazetami.
Oleksij Maksimovich hvilinu podumav, nenache vrazhenij svo¿mi zh slovami.
Oblichchya jogo pohmurnilo. Slova zrobilisya shche povil'nishimi j vazhchimi.
- Tak pomirati lyudi ne zvikli... ª v cij zagibeli shchos' prekrasne,
gorde, spravdi lyuds'ke, a ne rabs'ke... - shvil'ovano promoviv vin.
Kocyubins'kij prochitav povidomlennya pro pohoron i zamislivsya.
- Os', Mihaile Mihajlovichu, lyudina prozhila simdesyat rokiv - vik, yakij
vona vvazhala mezheyu lyuds'ko¿ diyal'nosti. Lyudina ne zvikla, shchob htos' inshij,
a ne vona sama, vidav ¿¿ zhittyam. Lyudina mala za svo¿mi plechima bil'sh yak
pivstolittya borot'bi. Vona mogla sterpiti. bagato, ale ne mogla i ne
hotila vidchuvati, yak padayut' ¿¿ sili i v'yane zhittya. Ne dolya, ne fatum, a
vona sama rozporyadilasya soboyu.
- Smert' treba peremogti, - nemov prodovzhuyuchi svo¿ dumki, govoriv
Kocyubins'kij. - Pomre bagato mil'joniv lyudej, zminit'sya ne odne pokolinnya,
ale, zreshtoyu, sila lyuds'kogo rozumu peremozhe smert'. Smert' zrobit'sya
nashim vol'ovim aktom. Mi jtimemo v nebuttya tak zhe svidomo, yak lyagaºmo
spati. Ce j bude peremogoyu nad smeotyu. Meni zdaºt'sya, same takoyu smertyu
zakinchili Lafargi. Koli lyudi usvidomlyat' cinu zhittya, zbagnut' jogo krasu j
vidchuyut' nasolodu vid roboti j borot'bi, todi bude peremozhena smert'.
- Dumayu, Mihaile Mihajlovichu, shcho pariz'kij komunar Pol' Lafarg chudesno
rozumiv krasu i cinu zhittya...
- O! - til'ki j zmig viguknuti Kocyubins'kij.
- Torik, cherez kil'ka dniv pislya vashogo vid'¿zdu z Kapri, mi vitali v
sebe nespodivanogo gostya - Lenina. Vin gosiyuvav tut kil'ka dniv. Volodimir
Illich buv osobisto davno znajomij z Polem Lafargom i dochkoyu Marksa. Todi zh
vin bagato rozpovidav meni pro n'ogo. Adzhe Ldfarg buv najstarishij i odin z
najvidatnishih borciv za demokratiyu u Franci¿. Z ideyami demokrati¿ vin
zv'yazav use svoº zhittya. YA pam'yatayu, Volodimir Illich nadzvichajno zahopleno
rozpovidav pro n'ogo. Adzhe Lafarg ne til'ki bivsya na barikadah Komuni, ale
j pislya peremogi kontrrevolyuci¿ ponad tridcyat' rokiv borovsya za ide¿
socializmu. I pomer romantichno, yak spravzhnij borec' i geroj...
Kocyubins'kij raptom pozhvavishav, ochi jogo zablishchali, nemov yakas'
nespodivana dumka zapalila ¿h.
- YA dumayu, Oleksiyu Maksimovichu, pro te, shcho demokratiya zavzhdi
romantichna. Adzhe romantizm - najbil'sh lyuds'kij nastrij. Vin zvelichuº dobri
nachala i cim svidchit', yak garyache lyudstvo pragne dobra. Dobre bulo b
vidavati takij litopis, zapisuvati v n'omu vse, shcho zrobleno dlya lyuds'kogo
dobra. Hiba ne korisna bula b cya rich dlya demokrati?.. A osoblivo potribno
ce na nashij, Oleksiyu Maksimovichu, bag'kivshchini.
- E-e... Mihaile Mihajlovichu, mij dorogij, na bat'kivshchini nashij mozhna z
bil'shim uspihom vidavati litopis svincevih merzot... Do rechi, ce bulo b
duzhe korisno... A z dobrimi dilami treba hovatisya, shchob vas ne pijmali ta
ne poveli na progulyanku po Volodimirs'komu traktu... Os' vidavali
bil'shoviki "Mysl'", legal'no, dlya shirokih mas pristupno. Horoshi lyudi
keruvali zhurnalom. Og' vam i pravda i dobri dila znajshli svij litopis. Nu,
a na p'yatomu nomeri kil'ka misyaciv tomu ministr vnutrishnih sprav i
prihlopnuv usyu cyu dobru spravu.. Budemo zamist' c'ogo novij zhurnal
vidavati "Prosveshchenie", z literaturno-hudozhnim viddilom. Lenin meni cej
viddil doruchiv redaguvati. ª u vas, Mihaile Mihajlovichu, prekrasni rechi...
Os' omirkujte i, yakshcho zabazhaºte drukuvatisya v nas, davajte... Vas
drukuvatimemo ohoche.
Kocyubins'kij vidrazu zahodivsya mirkuvati vgolos. shcho vin mig bi dati dlya
druku v novomu zhurnali.
V cyu hvilinu Gor'kogo poklikali: prijshov yakijs' gist'.
Mihajlo Mihajlovich zalishivsya sam z svo¿mi dumkami. Vzhe yakij raz Oleksij
Maksimovich rozpovidaº jomu pro Lenina, ta j vid inshih, yaki otochuvali tut
Gor'kogo, vin ne raz chuv pro cyu lyudinu. Koli b torik vin vi¿hav z Kapri
hoch bi na dva dni piznishe, vin pobachiv bi tut, na villi Gor'kogo, samogo
Lenina, mozhe, zustrivsya b z nim, rozmovlyav, jomu º pro shcho govoriti z ciºyu
lyudinoyu, tvori yako¿ dopomagayut' jomu pisati pravdivo. Ni, vin nikoli ne
zabude, yak knizhka Lenina, zvernena do sil's'ko¿ bidnoti, dijshla j do sercya
ukra¿ns'kogo pis'mennika.
Vranci znovu prijshov Leontovich, shchob zabrati jogo na progulyanku. Sisti
za robotu znovu ne shchastilo.
Leontovich buv znajomij Kocyubins'kogo z Kiºva. Til'ki dlya rozvagi vin
po¿hav u zakordonnu podorozh. Buduchi nebozhem mil'jonera Simirenka i mayuchi
vlasni maºtki i sejf z akciyami, vin ne dumav pro te, shcho lyudi, podibni
vidomomu pis'mennikovi Kocyubins'komu, i na kurorti musyat' ne zabuvati pro
robotu. Bliz'kij cherez rid svoº¿ druzhini YUli¿ Lesevich do kil gromads'kih
diyachiv, Leontovich buv ne vid togo, shchob i sobi zazhiti glavi sered
kul'turnogo svitu. Vin potrohu u vil'nij chas brav uchast' u gromads'komu
zhitti, golovne svo¿mi groshima, probuvav svo¿ sili u literaturi i plekav
mriyu spokijno prozhiti vse svoº zhittya liberal'nim panom.
Pri¿havshi na Kapri, Leontovich shturmuvav Kocyubins'kogo listami, shchob toj
shvidshe pri¿zdiv tudi, bo samomu, movlyav, ne duzhe veselo. Mihajlo
Mihajlovich ne pospishav. Vin zbiravsya tikati na pivden' vid suvoro¿
chernigivs'ko¿ zimi i tomu til'ki naprikinci listopada vibravsya z domu Vse
zh zastav shche na Kapri Leontovicha i perekonavsya, shcho dovedet'sya kil'ka dniv
zmarnuvati na progulyanki z svo¿m znajomim, yakomu vin v silu obstavin buv
dechim zobov'yazanij na Ukra¿ni. A prote pershi dni j ne slid bulo sidati za
robotu.
Koli prohodili po sadku, u vikni villi z'yavilasya shirokoplecha postat'
Oleksiya Maksimovicha. Roztyaguyuchi slova, nezadovoleno i povchal'no vin
promoviv:
- Ne hodili b po gorah... Zovsim zipsuºte sobi serce. Mihajlo
Mihajlovich zasmiyavsya.
- Ne budu, Oleksiyu Maksimovichu, ne budu... Hocha vtoma moya vzhe znikaº i
meni hochet'sya v Anakapri. A s'ogodni pogulyaºmo trohi nad morem, chovna
viz'memo.
Po dorozi, daleko poperedu, voni pobachili dvoh zhinok, tezh pri¿zhdzhih, shcho
buli znajomi Leontovichu i bazhali poznajomitisya z Kocyubins'kim. Voni buli
zajvi, i choloviki zvernuli na inshu dorogu, shchob ne zustritisya z nimi, hocha
zhinki vzhe j bachili ¿h. Leontovich drugogo dnya vranci vi¿zdiv na bat'kivshchinu
i v n'ogo buli spravi do Kocyubins'kogo.
V rozmovah z Leontovichem Kocyubins'komu dovodilos' buti majzhe
diplomatom, stezhiti za kozhnim svo¿m slovom, napered jogo obmirkovuvati,
unikati zajvo¿ shchirosti i vodnochas buti cilkom pravdivim. Vin priznavavsya
sobi, shcho ne zvik trimati sebe v takomu rezhimi.
Kil'ka rokiv tomu, koli Kocyubins'kij povernuvsya z maºtku CHikalenka, de
vidpochivav na zaproshennya hazya¿na, Leontovich nastirlivo zaproshuvav jogo do
sebe v maºtok na Poltavshchini. Ale vin poklav sobi za princip ne
pogodzhuvatisya bil'she nikoli na podibnu gostinu i vidmovivsya. Vidmovlyatis'
dovelosya listovno, i vin zipsuvav sobi den', mirkuyuchi nad diplomatichnoyu
frazoyu vidpovidi i posilayuchi sam sebe do bisa za svoyu nadmirnu
delikatnist'. Privodu dlya rizko¿ rozmovi ne traplyalosya. I navit', navpaki,
Leontovich uzhivav usih zahodiv, shchob zasluzhiti prihil'nist' Kocyubins'kogo, i
zavzhdi, koli gurt druziv Mihajla Mihajlovicha robiv jomu yakus' vazhlivu
poslugu, Leontovich umiv zavzhdi doklasti do c'ogo j svo¿h ruk...
Veslyar - borodatij kapriºc', z bronzovim suhim oblichchyam, v panami i
bosij - nalyagaº na vesla. Zatoka zlegka brizhit'sya vid teplogo pivdennogo
vitru. Sonce peche v oblichchya, ale speki nemaº.
- Oleksij Maksimovich vlashtovuº dlya mene veliku peskaru... Ce bude
chudovo! Mi, z Ukra¿ni, ne bachili nichogo podibnogo.
Veslyar duzhche nalyagaº na vesla, i na jogo ogolenih litkah nadimayut'sya
vuzluvati zhili. Leontovich movchit'. S'ogodni v n'ogo poganij nastrij.
Oblichchya jogo napruzhene i zoseredzhene. Hvilya hl'oskaº v choven, i vin
skovzaºt'sya po nij legko i graciozno. V kaprijcya - spokijne, suvore
oblichchya, a postat', ruki i nogi napruzheni, zibrani dlya pruzhnogo j duzhogo
ruhu. Mihajlo Mihajlovich raz u raz kidaº na n'ogo poglyad, nemov vivchaº
jogo ruhi.
Nareshti Leontovich zvazhuºt'sya:
- YA tak i ne mayu,- govorit' vin, nemov prodovzhuº vchorashni i
pozavchorashni rozmovi, - vidpovidi vid vas, Mihaile Mihajlovichu: shcho zh
robiti meni - pisati chi kinuti?..
Vin spodivaºt'sya, shcho Kocyubins'kij vidrazu zh oburit'sya z jogo vagan' i
garyache pochne jogo vmovlyati prodovzhuvati robotu. Koli zh Mihajlo Mihajlovich
ostatochno rozcharovanij v jogo tvorchih perspektivah, to vin, zvichajno,
zrobit' pauzu, podumaº i stiha pochne govoriti, shcho, movlyav, zvichajno,
Ukra¿ni brakuº pis'mennikiv i t. d. Postavivshi svoº zapitannya, Leontovich
chekaº mit', drugu, ale teper pochuvaº, sebe legshe.
Kocyubins'kij movchki divit'sya na veslyara. Teper choven ledve ruhaºt'sya za
hvileyu. Kapriºc' smalit' lyul'ku i mugiche sobi yakijs' motiv. Nemaº j slidu
jogo chudovogo napruzhennya. Leontovich chekaº. Mihajlo Mihajlovich vitrimuº
dostatnyu pauzu i pochinaº govoriti pro te, shcho ukra¿ns'komu narodovi brakuº
pis'mennikiv...
A vtim, voni zovsim ne posvarilis' i navit' ne sperechalisya. Leontovich
buv bagach i spadkoºmec' mil'jonera. Ale tut mova jshla ne pro kapital, a
pro hudozhnyu yakist', a vin buv na ostrovi dosit', shchob pobachiti, yakoyu
povagoyu j avtoritetom koristuºt'sya navit' mizh chuzhimi lyud'mi, sered yakih º
literatori z svitovim im'yam, jogo chernigivs'kij zemlyak. Diskutuvati vin ne
hotiv shche j tomu, shcho boyavsya, shchob Kocyubins'kij ne pochav raditi jomu pisati
pro revolyucijnij ruh, yak ce robit' vin sam. Vin zhe zaperechuvati podibnih
porad ne mig bi, ale ne mig bi j pristati na nih, bo zh vnaslidok
zavorushen' na seli vin uzhe ne raz mav velichezni zbitki, ta j vid
strajkariv na cukrovarni zisk buv ne krashchij... Bog z nim, z tim
revolyucijnim ruhom... dast' bog, vin shiritimet'sya til'ki v mezhah
literaturi...
Potim, uzhe na berezi, v kav'yarni nad samim morem, prigubivshi kelih z
proholodnim napoºm, Leontovich skazav:
- V CHernigovi zaraz, pevne, zaviryuha... A potim podumav i dodav:
- Davno vam slid pokinuti CHernigiv... Mi b dopomogli vam vlashtuvatisya
dobre v Kiºvi...
Mihajlo Mihajlovich dumav, shcho vidpovisti, jogo vryatuvali dami, znajomi
Leontovicha. Voni z'yavilisya bilya ¿h stola, i Leontovich musiv zaprositi ¿h
do kompani¿. Rozmova vmit' pishla v inshomu napryami. Dami skarzhilisya, shcho
¿hni choloviki vse chastuyut' ¿h telegramami z Rosi¿ i vidkladayut' cherez
rizni spravi svij pri¿zd.
Potim hvalilisya svo¿m uspihom: vsesvitn'ovidomij ribalka-krasun'
Spadaro s'ogodni katav ¿h na chovni i voni navit' matimut' jogo
fotografi¿...
Dovidavshis', shcho Kocyubins'kij lyubit' kviti, voni golosno zradili i
poobicyali prinesti jomu najkrashchih kaprijs'kih kvitiv, chim malo ne
perelyakali Mihajla Mihajlovicha. Vin spodivavsya pislya zavtrashn'ogo vid'¿zdu
Leontovicha pochati napivzatvornic'ke zhittya v svo¿j kimnati. Ale vse zh
Kocyubins'kij buv zadovolenij z progulyanki. Buv chudovij den', dami bez
ugavu cokotili i nemov stanovili bar'ºr mizh nim i Leoptovichem, yakij bagato
pro shcho hotiv bi govoriti z Kocyubins'kim, ale pri storonnih lyudyah ne mig. A
krim togo j bezperestanku musiv vidpovidati na zapitannya dam. Vin trohi
nervuvavsya, i odna z dam zauvazhila:
- Volodimir Mikolajovich s'ogodni ne v gumori.
Z progulyanki Mihajlo Mihajlovich povertavsya v pidnesenomu nastro¿. Vin
ne mig bez smihu zgadati znajomih dam Leontovicha, yakomu voni, sami pro te
ne znayuchi, psuvali ostanni godini perebuvannya na ostrovi.
"Tak tobi j treba,- dumav sobi Kocyubins'kij,- pil'nuj svo¿h akcij ta
maºtkiv i ne pnisya v gromads'ki diyachi i mitci..."
V toj zhe den' Kocyubins'kij napisav lista druzhini i prosiv yaknajshvidshe
nadislati zakladnu Leontovichu. V n'ogo buli davni borgi, yakih vin i dosi
ne spromigsya povernuti.
CHasto vechorami zbiralisya v Gor'kogo. Prihodili Prahovi, Bunin z svoºyu
vrodlivoyu druzhinoyu, Gannejzer, zridka P'yatnic'kij. Zvichajno, buvali j
inshi, shcho chasto pri¿zdili syudi, shchob pobachitisya z Gor'kim, Odnogo razu
pri¿hala navit' cila velika delegaciya vchiteliv. Mihajlo Mihajlovich znajshov
sered nih lyudej z Ukra¿ni. Ci lyudi dobre znali jogo tvori, ale osobisto
nikoli jogo ne bachili i ne spodivalis' zustriti svogo ulyublenogo
pis'mennika na Kapri.
Pribula novina - "Sashka ZHigulev", roman Leonida Andreeva, modnogo i
vinyatkovo populyarnogo pis'mennika v ti roki. Virishili chitati razom.
Shodilisya v Gor'kogo u vital'ni i chitali po cherzi. Ale roman nikomu ne
spodobavsya.
- Slabko... Pogano, naspih zrobleno... - visloviv dumku Kocyubins'kij, -
Andreev prodovzhuº davati nedonoski.
Z nim pogodilisya. Tut andrººvshchina nikoli ne bula v poshani. Novi
opovidannya Bunina, prochitani avtorom, buli priºmni. Spodobalasya "Horoshaya
zhizn'".
CHasto shodilos' cikave kolo literatoriv i chitalisya svizhi hudozhni tvori.
Dva vechori chitav Oleksij Maksimovich, i Kocyubins'kij pisav do druzhini
zahopleni vidguki pro ci vechori. Na ostriv pri¿zdila i literaturna molod'.
Sluhali j ¿¿. Pri¿zdili vidatni literatori, nadhodili gazeti, zhurnali i
vsi knizhkovi novini. CHasto pizn'o¿ nochi, koli nebagato zalishalosya vzhe j do
svitanku, Mihajlo Mihajlovich, hoch perezhivav chasto bezsonni "nichnici",
vihodiv u sadok i bachiv u viknah kabinetu Gor'kogo t'myane zelenave svitlo.
Oleksij Maksimovich perechituvav gori gazet, knizhok i tvoriv, nadislanih
jomu molodimi avtorami z usiº¿ daleko¿ Rosi¿.
Ostriv zbiravsya svyatkuvati rizdvo. Znajomi posilali odin odnomu
podarunki, kviti. V Gor'kogo, yakogo dobre znali kaprijci, vsi stoli buli
zastavleni podarunkami - vinom u velikih i malih plyashkah, fruktami,
kvitami, oksamitom miscevogo gaptuvannya, vishivanimi lyal'kami, persnyami,
pidsvichnikami, servetkami i t. p. Kocyubins'kij zasumuvav za rizdvyanimi
ukra¿ns'kimi nochami. Vin tezh oderzhav vid yakihos' nevidomih lyudej chudovij
buket troyand i fialok. Nevidomi lyudi pozdorovlyali jogo. Naperedodni rizdva
vnochi na villi zijshovsya postijnij gurtok znajomih. Pishli gulyati po mistu.
Mihajlo Mihajlovich pisav pro cyu progulyanku svo¿m bliz'kim do CHernigova:
"Nich tiha, zoryana, tepla, svyatochna nich. V kost'oli povno lyudej, shist'
ks'ondziv revut', organi grayut' operni motivi, a sered bogomol'no¿ publiki
v cerkvi bigayut' malen'ki sobachki ta vichisuyut' blih. Vzhe yak. mi jshli do
cerkvi, gori trishchali vid petard, yaki shchohvilini vibuhali vognem. Teper na
samomu porozi cerkvi strilyali petardi, i dim od nih vlitav do cerkvi i
mishavsya z dimom kadil'nic'. Po dvanadcyatij sluzhba v cerkvi skinchilas', i
publika visipala na ploshchu... I tut til'ki pochavsya spravzhnij parad. Hlopci
pochali puskati petardi i vsyaki triskuchi vogni. Letit' taka petarda v
povitri, triskaº nad golovoyu i, okruzhivshis' vognem, nache zolotimi
kucheryami, padaº na zemlyu, krutit'sya i strilyaº, nache z rushnici. Diti bizhat'
na vogon', topchut' jogo nogami, lizut' u same peklo - a nad nimi letyat'
uzhe sotni petard i strilyayut' mizh publikoyu tak, shcho lyakayut' zhinok, ta j
choloviki tikayut'. Dim ustilaº ploshchu, vona vsya v vognyah, dihati nichim i
gvalt sto¿t' nemozhlivij. Vzhe ne sotni, a tisyachi, mozhe, petard vibuhayut' u
povitri. A pid nogami, sered vognyu i dimu, mel'kayut' til'ki chorni silueti
ditej - zdaºt'sya, shcho to ne zabava, a spravzhnya vijna. Usi veseli, shchaslivi,
u muzhchin v petel'kah kvitki, a dami z buketami. Zboku chuºsh sered
nemozhlivogo gvaltu yakijs' bezporadnij golos rosijs'kogo obivatelya; "Ah,
bozhe moj! i ni odnogo gorodovogo".
Taka zabava trivaº cilu godinu. Trishchit' ploshcha, strilyayut' gori, a zori
nad nimi taki veliki, nache raketi. Vreshti z vuzen'ko¿ vulichki, z
sklepinnya, yak z katakombi, pokazalasya procesiya: cilij ryad lihtaren' na
dovgih palkah, za nimi jdut' "dzampan'yari" (pastuhi z Abrucci) i grayut'
staru, yak hristiyanstvo, pastoral'-novenu na svo¿h starovinnih instrumentah
- kozi i derev'yanih dudah. Na nogah postoli, visoko po nozi perev'yazani
reminnyam, chorni plashchi, golovi bez briliv i suhi, suvori oblichchya. Za nimi
malen'kij kucheryavij hlopchik nese povnij kvitok koshichok, a v n'omu lezhit'
gola ditinka - Hristos, zvichajna lyal'ka. Nad hlopchikom nesut' kruglij
ºgipets'kij parasol' z dovgoyu bahromoyu, a dali z spivom ide publika.
Perehodyat' cherez ploshchu, sered dimu i trisku petard, i shchezayut' u cerkvi.
Za pivgodini z drugo¿ vulichki vihodit' shche odna, bil'sha, procesiya, z
lihtaryami, svichkami, muzikoyu j spivom - i til'ki ta riznicya, shcho Hrista
nese ne hlopchik, a najstarishij na Kapri stolyar, shcho graº rol' Iosifa. Nu,
dumayu, dobri poryadki: tut ciº¿ nochi diva Mariya narodila dvijnyu. Ale hodzhu
za procesiºyu po vulicyah, i meni veselo. Dumaºsh: yaka ce vse starovina,
starisha shche za samogo Hrista... Kolis' lyudi nosili otak idoliv, potim
Hrista. I pochuvaºsh sebe odnoyu z lanok velikogo kil'cya lyuds'kogo zhittya".
Vden' na villu z'yavilisya muzikanti: visokij, suhij perukar, kramar,
ribalka j odnookij viznik. Voni prijshli v gosti do Gor'kogo. Melodi¿ ¿h
kvartetu dobru godinu nevgavali na villi. Pili vino, spivali, potim grali
j spivali.
Novij rik zustrichali v Gor'kogo. CHitali novi tvori. O dvanadcyatij
godini pili shipuche vino j pozdorovlyali odin odnogo. Oleksij Maksimovich
obijmav Kocyubins'kogo j bazhav jomu novogo roku, povnogo shchastya po vincya.
Mihajlo Mihajlovich buv zvorushenij. Vin bazhav bodaj shche odin raz pri¿hati
syudi, na cyu gostinnu villu, i ne buv peven, shcho jomu poshchastit'... Raz u raz
bil'shogo remontu vimagalo jogo serce, po-staromu ne rozv'yazani zalishalisya
zhitt'ovi vuzli i nemov nichogo ne yasnilo v jogo chernigivs'kij samotnosti...
V kisheni lezhav svizhij list vid Marini z takimi zh pobazhannyami, yaki chuv
vin dopiru za stolom. Vid lista nemov strumuvalo teplo i nevidne dlya inshih
prominnya.
Vranci vin pisav ¿j:
"Dobrogo ranku, moya lyuba. Ciluyu. YA zaraz pobachiv tebe tak yaskravo, do
ilyuzi¿. Ranok. Ti dopiru vstala i jdesh do ¿dal'ni v bilij rankovij bluzi.
Ti taka svizha, rozheva vid snu. Divishsya na mene tim osoblivim tvo¿m
poglyadom, shcho tak charuº mene, i pidstavlyaºsh oblichchya dlya pocilunku. Nam
veselo. V meni tak i spivaº shchastya.
YAk ya tebe lyublyu, yakij ya shchaslivij, shcho ti moya, dovgozhdana, ºdina, sil'na
i horosha lyubov moya".
Takoyu vona bula uvi sni. Potim vin dumav pro ¿¿ listi, to bad'ori,
povni nadij, to projnyati sumom I bezporadnistyu. I rozumiv odno: v ne¿
bagato bazhan' i pochuttiv, ta malo sili i zhitt'ovo¿ nauki.
CHasto Oleksij Maksimovich zahodiv do Kocyubins'kogo, i voni razom ishli
gulyati po ostrovu. Vidviduvali znajomih, progulyuvalis' chovnom po zatoci,
hodili beregom i zbirali kviti. Inodi v slovah Mihajla Mihajlovicha, shcho buv
zdebil'shogo veselij. Gor'kij loviv vidtinok sumu i prignichenosti.
YAkos', gulyayuchi na berezi, voni divilis' na ribalok. shcho metushilisya bilya
volokiv. Mihajlo Mihajlovich buv veselij i balakuchij. Vin navit' viglyadav
zdorovishim i. zdavalosya, ne mav na shcho skarzhitisya. Pidijshli blizhche do
ribalok, shcho golosno gomonili mizh soboyu. Zdaleku, z drugogo gurtu ribalok,
prolunav odinokij viguk, shcho povtorivsya kil'ka raziv. Kocyubins'kij perestav
rozmovlyati i pochav prisluhatisya. Viguki pripinilisya, a vin vse shche stoyav na
misci i chogos' chekav. Potim voni pishli dali, ale Kocyubins'kij movchav i
shchos' obmirko vuvav.
- YA znayu, Mihajle Mihajlovichu,- promoviv Gor'kij,- vi pochuli v movi
ribalok slovo, shcho nagadalo vam podibne zh ukra¿ns'ke slovo, i teper vi nad
cim dumaºte...
- Tak,vidpoviv toj,- ya ce pochuv... CHudno... Vono nagadalo meni pro
ukra¿ns'kij step...
Potim usyu dorogu vin bil'she movchav i buv zoseredzhenij ta zamknenij.
Oleksij Maksimovich rozumiv: jogo drug raptom zasumuvav za svoºyu
Ukra¿noyu...
Teper Oleksij Maksimovich shche chastishe zahodiv do kimnati Kocyubins'kogo,
zaproshuvav jogo do sebe. Voni rozpovidali odin odnomu dokladni plani svo¿h
tvoriv, nad yakimi pochali pracyuvati.
SHCHob rozvazhiti priyatelya, Oleksij Maksimovich vlashtuvav dlya n'ogo veliku
peskaru - ribnu lovlyu na mori.
Vnochi ribalki vivezli v zatoku dovgu - kilometriv: na shist' - linvu z
gachkami i zakinuli ¿¿ gliboko v vodu. Rannim rankom tri velichezni barkasi
j z desyatero ribalok uzhe chekali bilya berega na Gor'kogo j Kocyubins'kogo. Z
nimi prijshov shche dehto iz znajomih cholovikiv, zaproshenih na peskaru.
Vidplivli na more do zakinuto¿ linvi. Mihajlo Mihajlovich, yakogo Gor'kij she
v poperednij jogo pri¿zd na Kapri navchiv loviti ribu, polyubiv ribal'stvo,
i teper zahopleno i neterplyache metushivsya bilya kincya linvi, bazhayuchi shvidshe
¿¿ pidijmati.
Lishe rozvidnyalos', i sonce shche ne vstavalo z-za gir
More lezhalo spokijne j pokirne. Rankova proholoda bad'orila tilo.
Oleksij Maksimovich pidijshov do linvi, torknuvsya ¿¿ rukoyu i, glyanuvshi na
Kocyubins'kogo i duzhih ribalok, zasmiyavsya. Vsim stalo veselo. Ribalki
pochali perekidatisya zhartami.
Rushili, i zharti vraz pripinilis'. Ne legkoyu spravoyu bulo tyagnuti tovstu
namoklu linvu. Kocyubins'kij i Gor'kij ta vse ¿h tovaristvo dopomagali
ribalkam tyagnuti. Spochatku zdijmali z gachkiv letyuchih rib, ¿zhakiv, mors'kih
zirok. Ta os' vityagli velicheznogo, dovshogo za lyudinu, mors'kogo vugra. Vin
viginaºt'sya gadyukoyu, niyak ne daºt'sya v ruki. jogo b'yut' po golovi zaliznim
shvornem, vin vmit' v'yane j potraplyaº na kupu ribi v chovni. Dedali
riznomanitnisha j bagatsha na formi i kolir z'yavlyaºt'sya na gachkah riba,
Kocyubins'kij vrazhenij bagatstvom i divovizhnistyu ¿¿ form. Vin shvidshe
vtomlyuºt'sya, nizh ustigaº ¿¿ rozglyaditi. I navit' uzhe dosvidchenij na
peskari Oleksij Maksimovich z komichnoyu serjoznistyu kopaºt'sya v rib'yachij
kupi i zadumlivo hitaº golovoyu.
Cilimi godinami pidijmayut' z dna dovzheleznu linvu - i na poverhnyu
virinayug' z mors'ko¿ bezodni nevelichki odchajdushni akuli, spalahuº divnim
vognem svoº¿ luski riba-chort, vugri, letyucha riba i sila insho¿, nevidomo¿
bagat'om prisutnim ribi. Minaº godina za godinoyu, a linvi nemaº kincya.
Mihajlo Mihajlovich i Oleksij Maksimovich postupayut'sya miscem ribalkam I
stayut' ostoron', shchob trohi vidpochiti. I vchasno. V cyu mit' linva rvet'sya, i
sered ribalok zchinyaºt'sya metushnya. Pijmalos' shchos' take velike, shcho porvalo j
snast'. SHvidko snovigaº po vodi choven i sprava nalagodzhuºt'sya. Z velikim
trudom na poverhnyu morya vityagayut' veliku, ponad dva metri, akulu. Vona
virivaºt'sya, yak skazhena, i namagaºt'sya perekinuti choven. Pochinaºt'sya
borot'ba. Ribalki smilivo nakidayut'sya na ne¿, b'yut' ¿¿ obuhom i zalizom.
Prigolomshiti ¿¿ ne shchastit'. Vona b'ºt'sya v vodi, i brizki spinenogo morya
letyat' na lyudej u chovni. Akula vazhko dihaº shirocheznoyu pashchekoyu z tr'oma
ryadami zubiv, a ¿¿ yaskravozeleni ochi svityat'sya nenavistyu do lyudej. Ochi
privertayut' uvagu Kocyubins'kogo. Voni bez zinic', gliboki, svityat'sya yak
samocviti. Jomu spadaº na dumku, shcho zhahlivim syajvom ochej hizhak primushuº
svoyu zhertvu v temnih glibinah morya zastigati na misci. Pevne, vona vazhit'
pudiv z desyat', i sila ¿¿ velichezna. Desyatero ribalok ne mozhut' z neyu
vporatisya. Vse zh ¿¿ obplutuyut' kanatom, priv'yazuyut' do chovna, i znesilenij
hizhak plive za chovnom.
Kocyubins'kij zboku divit'sya na Gor'kogo. V Oleksiya Maksimovicha zbudzhene
oblichchya, vin oglyadaºt'sya na Kocyubins'kogo i yakos' polegsheno bezzvuchno
smiºt'sya. I lishe teper pomichaº Mihajlo Mihajlovich, shcho vsya cya korotka i
napruzhena borot'ba projshla sered cilkovitogo movchannya, vlastivogo til'ki
bezmezhnij nenavisti.
Zakinchili vityagati linvu til'ki cherez shist' godin. Za¿hali do pecheri v
skelyah nad morem. Vtomi ne vidchuvalosya. Snidanok u pecheri, z vinom i
pisnyami, z zhartami i tancyami ribalok. Oleksij Maksimovich zhartoma nazivav
s'ogodnishnyu peskaru voºnnim pohodom, shcho zakinchivsya shchaslivo, i vorog
zv'yazanij plive za kormoyu peremozhciv.
Til'ki nadvechir povernulis' dodomu.
Den' zalishiv po sobi v Mihajla Mihajlovicha yaskravi, nezabutni vrazhennya.
Vvecheri za obidom ¿li m'yaso akuli i vugriv. Prijshli shche znajomi. Znovu
zgaduvali peskaru i chudesnij den' na mori. Rozhodilis' o dvanadcyatij,
Mihajlo Mihajlovich dyakuvav Gor'komu, a Oleksij Maksimovich, obijmayuchi
priyatelya za plechi, svo¿m privablyuyuchim laskavim baskom govoriv:
- Akulu ne zabuli, Mihaile Mihajlovichu... YAk vivertalasya, proklyata...
Vityagli, zv'yazali...
Neskazanno gliboke nebo rozkinulosya nad zatokoyu i strumuvalo nad neyu
samocvitne, zoryane syajvo. Nakinuvshi naopashki pal'to, Mihajlo Mihajlovich
dovgo j samitno hodiv po sadku villi. Cviv migdal'. Kocyubins'kij nahiliv
do oblichchya vsiyani kvitami gilki i dovgo ne mig vidirvatisya vid nih.
Potim kil'ka godin z nasolodoyu pracyuvav za svo¿m stolom.
A z domu jomu nadhodili listi, korotki i nedogovoreni. Ditej
Kocyubins'kij lyubiv i zavzhdi pikluvavsya za nih, za slipu nepracezdatnyu
matir i kvolu ulyublenu sestru Lidiyu. Ridko buvalo, shchob u rodini htos' ne
zahvoriv, osoblivo zimoyu. Vin prosiv pisati chastishe i dokladnishe pro vsih.
Z pedantichnoyu retel'nistyu vin vchituvavsya v listi druzhini. SHCHos' bulo v nih
neyasne, nache prihovane. Nespodivano vin vidkriv, shcho napisani do n'ogo
listi po kil'ka dniv ne zdavalisya na poshtu. Nervuvalo jogo j te, shcho
druzhina v listah domagalasya vid n'ogo dokladnogo zvitu pro jogo znajomih i
pro jogo rozporyadok chasu. Z jogo listiv druzhina bula neza-dovolena, chasto
vvazhala ¿h kumednimi i, ne vagayuchis', gluzuvala z nih u svo¿h listah.
Mihajlo Mihajlovich buv strimanij. Vin znav, shcho Vira Iustinivna chasto pishe
svoºmu davn'omu priyatelevi Vasilevs'komu, ale z delikatnosti v listah ne
vislovlyuvav svogo nevdovolennya z c'ogo. Vid'¿zhdzhayuchi na Kapri, prosiv
til'ki, shchob ne vozila ditej u svyata v gosti na hutir Vasilevs'kogo. Vin ne
hotiv, shchob voni buli z nim znajomi.
Vin znav, shcho jogo druzhina bula znajoma z Vasilevs'kim bil'sh yak dvadcyat'
rokiv tomu. Znav, shcho Vasilevs'kij shche todi buv beziyamno zakohanij u Viru
Iustinivnu, ale ne mav sili i zmogi porvati svij nevdalij shlyub z dochkoyu
odnogo svogo priyatelya. Pislya odruzhennya Viri Iustinivni Vasilevs'kij
nemovbi nichim uzhe ne viyavlyav svo¿h pochuttiv do ne¿. V n'ogo buli diti,
maºtki, klopoti. Potim shchos' zminilosya v ¿h stosunkah.
Kocyubins'kij ne pam'yataº, koli same vpershe vin dovidavsya pro ¿h vzaºmne
listuvannya. Vin znevazhav c'ogo panka i zhodnogo razu ne pocikavivsya zmistom
jogo listiv. Vasilevs'kij mav maºtok nedaleko vid CHernigova i, koli
pri¿zdiv do mista, vidviduvav rodinu Kocyubins'kih. Mihajlo Mihajlovich
majzhe nikoli ne vihodiv pid chas vizitu ciº¿ lyudini z svogo kabinetu. Teper
- vin buv peven - Vasilevs'kij chastishe buvaº v CHernigovi i vil'nishe
pochuvaº sebe v gostini na Siveryans'kij, 3.
Neveseli dumki. Prikro i zhalko ditej. Posilayuchi listi, vin pochinav i
zakinchuvav ¿h zvichajno trafaretom budennih listiv cholovika do druzhini.
Zate neshchodavno vin distav lista vid gurtka chernigivs'kih
yunakiv-seminaristiv i vidpochivav, chitayuchi ryadki, spovneni lyubovi do n'ogo.
Adzhe ne zabuli!.. Ce buli ti, shcho zavzhdi prihodili do n'ogo na jogo
literaturni "ponedilki". Ale buli j neznajomi pidpisi - ce jogo novi, shche
neznajomi druzi.
Ivan Bunin poobicyav chitati svoyu novu povist' "Suhodol". V kimnati
Kocyubins'kogo zijshovsya postijnij gor'kovs'kij gurtok. Bunin chitav dovgo,
majzhe bez pererv. ZHahliva povist' vimirannya j degeneraci¿ cilogo klasu,
kolis' povnovladnogo i kvituchogo, postavala v uyavi vsih.
Potim zasperechalisya. Ne pogodzhuvalis', shcho dlya muzhika pans'ka sadiba -
zrujnovana chi kvitucha - ridna, shcho lyubit' vin ¿¿, hoch vona j bula jogo
beztalannyam.
- Ne pogodzhuyus' ya, Ivane Oleksijovichu,- promovlyav Gor'kij, shcho buv na
dva roki starshij za Bunina,- ne buvalo togo, shchob muzhikovi bula solodka
pans'ka nevolya. U vas use ce Rus', a vona ne odna, ne ºdina i ne
idilichna... Ta j zaginula dvoryans'ka Rus' zovsim ne tomu, shcho v lyudyah krov
bula zipsuta, virodzhuvalasya... Ce til'ki bulo naslidkom, a ne prichinoyu...
Ne pogodzhuvavsya z avtorom i Kocyubins'kij, hoch i buv pid vrazhennyam
hudozhn'o napisano¿ rechi. Vin i vislovivsya tak, yak dumav, i navit' dlya
pidtverdzhennya svo¿h dumok zgadav pro selyans'ki povstannya, skerovani
nasampered proti paniv.
Bunin ne mig nichogo zaperechuvati, ale dvoryans'ka sadiba bula jogo
pokinutim bat'kivs'kim vognishchem, i vin ne mig i ne hotiv peremagati svogo
pochuttya do ne¿.
Drugogo dnya na progulyanci Oleksij Maksimovich zapitav Kocyubins'kogo:
- Ne hvalivsya Ivan Oleksijovich - znajomij vin z vashoyu "Fata morgana"?
- Ne znayu.
- Treba jomu obov'yazkovo poraditi prochitati.
- Nashcho?
- A shchob primusiti jogo vidchuti svij "Suhodol" principial'no inakshe,
zovsim z insho¿ tochki zoru...
- U n'ogo zovsim insha doba. Nashi povisti rozdilyaº cilih pivstolittya.
- E-e... Mihaile Mihajlovichu, ce ne mae znacheniya... Adzhe Bunin virit' v
isnuvannya yakogos' rus'kogo duhu, vlastivogo i pomishchiku, i holopu... A duhi
- bezsmertni. Konche treba porekomenduvati Ivanovi Oleksijovichu - nehaj
prochitaº... Do rechi, tam u vas º j panich - L'ol'o, zovsim nesuhodol's'kij
tip, hocha krov u n'ogo ta sama, dvoryans'ka... Korisno bulo b dlya n'ogo
oznajomitisya.
Gor'kij yakos' nezadovoleno mahnuv rukoyu, pohitav golovoyu, pricmoknuv
sam do sebe i dovgo movchav.
Jshli kam'yanistoyu stezhkoyu nad samim morem. Vid soncya azh do ¿h nig
prostyagsya merehtlivij sonyachnij shlyah. Vin peresuvavsya razom z nimi, nemov
sonce klikalo do sebe.
Potim vidpochivali sered kupi rozkidanogo kaminnya. Tiho govoriv Gor'kij.
Mihajlo Mihajlovich movchki divivsya na pivden'. Zvidti, z sonyachno¿ Afriki,
siroko prinosiv speku i dumki pro kra¿nu bilih piskiv i chornih lyudej.
Hvilya pleshche v skeli Pikola Marina[1] i lashchit'sya bilya jogo nig. Vin dumaº
pro te, shcho, mozhe, cya hvilya mila nogi araba i teper shumit' tut, vitayuchi
jogo.
VIII. VIRIJ
V takij tisnoti Kocyubins'komu shche ne dovodilos' buvati. Sadivnik
ulashtuvav svoº vesillya v kav'yarni Do dvoh nevelikih, z visokim, u
starovinnomu dusi. sklepinnyam kimnat natovpilosya sila narodu. U sadivnika
bulo bagato znajomih i rodichiv. Stini i steli ozdobleni praporcyami i
klechannyam. Prekrasni kviti, yakih dlya svogo vesillya ne poshkoduvav sadivnik,
v'yali vid zaduhi j dimu. Za stolami ne na vsih vistachalo miscya, i bagato
lyudej stoyalo za spinami inshih. Prachka poruch Mihajla Mihajlovicha ne
vitrimala tisnoti i sila jomu na kolino. Vin zasharivsya, zniyakoviv i
sprobuvav buv povoruhnutis', shchob postupitisya miscem, ale prachka ne pustila
jogo.
- Nichogo, nichogo, - umovlyala vona, - hoch i tisno, zate veselo...
Kocyubins'kij, ne znayuchi, shcho robiti, podivivsya na Oleksiya Maksimovicha,
shcho sidiv proti n'ogo ne v krashchih umovah, i zrobiv bezporadnij zhest.
A dovkola j spravdi bulo veselo. Spivav solo lakej iz sinematografa,
potim spivali gurtom - i ne pogano. Za spinoyu Kocyubins'kogo starij viznik
tancyuvav z druzhinoyu. Dlya tanciv ne bulo miscya. Ale zavzyatij tancyurist
zvil'niv dlya sebe klaptik, shchob mozhna bulo zrobiti bodaj tri kroki, i
pokazuvav svoº mistectvo. Narod pidbad'oryuvav jogo vigukami j opleskami.
Dvi mandolini i skripka nevgavali.
Starij selyanin obnosiv gostej vermutom. Na pidnosi povni charki. Za nim
hodila divchina z povnoyu suliºyu. Najpershe selyanin pidijshov do Gor'kogo.
Oleksij Maksimovich ne vidmovivsya, hocha vzagali nikoli ne piv c'ogo vina.
A prachka na kolini v Kocyubins'kogo, dalebi, pochuvala sebe ne keps'ko j
shchebetala sobi pro molodogo ta molodu, ¿¿ chervoni ruki migotili pered ochima
Mihajla Mihajlovicha. Susidi zhvavo reaguvali na ¿¿ movu, i spochatku
Kocyubins'kij sidiv prigolomshenij pid perehresnim vognem balachok. Potim
pochav prisluhatisya. Italijs'ku movu vin rozumiv, a lyudi jogo cikavili. Vin
glyanuv na Gor'kogo: togo tezh obsili kaprijci, i vin, zahoplenij rozmovoyu,
vidpovidayuchi susidam, nahilyavsya to v odin, to v drugij bik.
YAkas' stara - ne menshe yak dev'yanosto lit - zhinka raz u raz porivalasya
tancyuvati tarantelu. Povoli perebirala nogami v starih kapcyah, pleskala v
doloni i vse viklikala tancyuristiv. ¯¿ ne sluhali, ale stara mala vpertu
vdachu i taki, nareshti, vityagla v kolo suhogo-presuhogo kravcya j perekupku
pomaranchiv. Potim do nih priºdnalisya shche, i pochalasya, nareshti, tarantela. I
vsi raptom pokidali svo¿ balachki j otochili tancyuristiv. Navit' prachka ne
vtrimalasya i purhnula z kolina Kocyubins'kogo do tancyu, vid chogo vin
neabiyak zradiv. Poboyuyuchis' ¿¿ nal'otu znovu, vin ustav z-za stola j
zahovavsya v natovpi.
Stara zhinka ne perestavala pritanc'ovuvati j smishila vsih. Ta j usi, shcho
tancyuvali, buli trohi kumedni v svo¿h ºvropejs'kih kostyumah, yaki zovsim ne
lichili do ¿h tancyu.
Htos' zlegka pidshtovhnuv Kocyubins'kogo. Vin oglyanuvsya. Oleksij
Maksimovich stoyav za nim i pokazuvav na dvoh hlopciv v nacional'nih
kaprijs'kih kostyumah, shcho vvijshli v kolo i prigotuvalis' tancyuvati. Oleksij
Maksimovich zahopleno miluvavsya z visokih, strunkih yunakiv. Ta sama stara
zhinka, shcho viklikala lyudej tancyuvati, teper povigonila ¿h z kola. V kolo shche
vvijshli kaprijci v svoºmu mal'ovnichomu vbranni, i pochalasya spravzhnya
starovinna tarantela, yaku Kocyubins'komu dovelosya bachiti pid chas svogo
vidviduvannya ostrova vs'ogo raz chi dva.
I muzika nemov zminilasya, i ekzal'tovanij natovp nenache zastig.
Migotili pered ochima to v bliskavichnomu, to v spokijnomu ritmi plomenisti
pivdenni shovki, i to zavmirav, to klekotav narod. Zvorushenij cim spravzhnim
mistectvom, Kocyubins'kij oglyanuvsya, shchob podilitisya radistyu, na Gor'kogo.
Oleksij Maksimovich zabuv pro vse i, vrazhenij, divivsya na tanok, jogo ochi
blishchali i u visoko pidnesenij ruci ledve kurilasya zabuta cigarka v
mundshtuci.
Potim, koli pislya tanku voni vdvoh pokinuli kav'yarnyu i ponochi blukali
stezhkami, povoli spuskayuchis' do villi, to dovgo ne mogli rozpochati
rozmovi. Syayalo nichne pivdenne nebo, ledve chutno pahli rozkvitli dereva, i
vse ce nache obminalo ¿h zir i chuttya. Obidva movchki sumuvali za svoºyu
bat'kivshchinoyu.
Prodovzhuyuchi svo¿ dumki, Oleksij Maksimovich promoviv:
- Ne znayu, chi skoro meni mozhna bude povernutisya... Vam ya zazdryu,
Mihaile Mihajlovichu... Vi yak perelitnij ptah - vam skriz' mozhna.
Vin shvilyuvavsya, i Mihajlo Mihajlovich ne vmiv jogo zaspoko¿ti. Vin
radiv Gor'komu napisati do znajomih: mozhe, voni zumiyut' domogtisya u
vplivovih osib, shcho jomu garantuyut' bezpeku v Rosi¿.
Oleksij Maksimovich beznadijno mahnuv rukoyu, vglyadayuchis' kudis' daleko v
temryavu.
- Nichogo ne vijde... Adzhe ya sam za sebe nikomu ne dam garanti¿. YA
derzhavnij zlochinec'... Borovsya proti vsyako¿ merzoti na Rusi i budu
borotisya. YA neprimirennij. Kudi meni povertatisya! Til'ki druziv svo¿h
pidvedu... YA pidlyagayu areshtovi i sudovi - znachit', odsidzhujsya, de mozhesh...
A vazhko, dorogij Mihaile Mihajlovichu, zhahlivo prozhivati svoº zhittya u
vignanni, koli lyubish nad use svoyu kra¿nu i svij narod...
Na c'omu Kocyubins'kij poproshchavsya z Gor'kim u sadu bilya villi. YAk
zavzhdi, pishov trohi pohoditi chishchenimi stezhkami. Bulo nedosit' teplo, shchob
hoditi v pidzhaku, bez pal'ta. Vin tremtiv. Pochinavsya viter - tramontana.
Mozhna bulo zastuditis'. Vin ne dumav pro ce.
V budinku Gor'kogo na drugomu poversi zasvitilosya velichezne vikno. Vin
znav: Oleksij Maksimovich chitaº v svoºmu kabineti. Vin tezh ne spatime do
ranku, ale chi pracyuvatime vin, yak zavzhdi?.. Pevne, tezh miryaº kimnatu z
kutka v kutok.
Odyag bil'she ne zahishchav vid pronizlivo¿ tramontani. Ale vin uperto hodiv
pid derevami, pospishayuchi, nemov boyavsya kudis' zapiznitisya. Zdavalos' jomu,
shcho vzhe rik chi j bil'she vin ne bachiv druziv, ne dihav povitryam ukra¿ns'kogo
stepu. V cyu hvilinu sama dumka pro likuvannya v dalekim chuzhim krayu
zdavalas' mizernoyu. Vse ridne, doroge sercevi - daleko, a vin bi prigornuv
jogo do sebe i... jomu b polegshalo... A yak radiyut' vorogi, shcho vin des'
zaletiv sobi u virij...
Potim Kocyubins'kij zajshov do svoº¿ kimnati i shche na porozi v temryavi
vidchuv znajomij duh chebrecyu Ce vin uden' znajshov za okoliceyu odin kushchik,
pripav do n'ogo z radosti, potim oberezhno zrizav nozhem, prinis i poklav na
stil. Zvidki, kim zanesenij syudi buv cej chebrec' z jogo Ukra¿ni?
Vin zasvitiv svitlo, shopiv uzhe ziv'yale, ale shche bil'she zapashne zillya i
pripav do n'ogo.
Drugogo dnya paroplavom z Neapolya pri¿hav chernigivec' YAkubovich. Vin
spinivsya v goteli i nezabarom z'yavivsya do Kocyubins'kogo. Vin ne buv
bazhanim gostem. Voni buli til'ki znajomi. Z Viroyu Iustinivnoyu YAkubovich buv
blizhche znajomij shche z chasiv ¿¿ molodosti.
Znajomi, shcho pri¿zdili na ostriv rozvazhatis', til'ki zavazhali
Kocyubins'komu pracyuvati, vidrivali jogo vid robochogo stola i dumok. I
nareshti jogo neabiyak dratuvala prisutnist' tut, na Kapri, jogo zemlyakiv -
pomishchikiv ta bagachiv. Voni ne dayut' jomu spokoyu svo¿mi listami, shche til'ki
virushayuchi v podorozh. Potim pri¿zdyat' syudi i domagayut'sya zustrichej i
progulyanok z nim. Voni ne znayut', de divati svo¿ mil'joni, a vin tut
zaoshchadzhuº navit' na listah, boyachis' perevishchiti vstanovlenu vagu konverta,
shchob ne kle¿ti zajvo¿ marki...
Ale druzhina v listah prosila prijnyati YAkubovicha i pridiliti jomu uvagu.
Vin i z soboyu priviz podibnogo zh lista vid ne¿.
I znovu dovelosya voditi zemlyaka po ostrovu, brati chovna, oglyadati
znameniti groti. YAkubovich usim shchiro zahoplyuvavsya. A sposterigayuchi zahid
soncya, zvorushenij nebachenoyu krasoyu, malo ne plakav. Kocyubins'kij
divuvavsya: vin znav YAkubovicha yak nadto dilovu, zaklopotanu svo¿mi spravami
lyudinu, daleku vid bud'-yakogo zahoplennya estetichnim. I nespodivano taki
sentimenti...
Svo¿ trivali monologi YAkubovich neminuche kinchav prohannyam poznajomiti
jogo z Gor'kim, na tij, movlyav, pidstavi, shcho vin bez krayu zahoplenij
tvorami velikogo pis'mennika.
Mihajlo Mihajlovich zaperechuvav proti c'ogo znajomstva. Vin znav, shcho,
prijmayuchi bagato lyudej uden', Gor'kij chasto primushenij buv nad silu
pracyuvati nochami. Ta j ne bachiv u c'omu znajomstvi niyako¿ potrebi.
YAkubovich nastoyuvav. Rozv'yazalosya prosto j majzhe mimo ¿h voli.
Gulyayuchi po sadku. Gor'kij pobachiv na balkoni oboh chernigivciv i prijshov
do nih. YAkubovich buv zahoplenij. Rozmovlyali pro CHernigiv, yakim Gor'kij
cikavivsya davno. CHerez pivgodini Oleksij Maksimovich pishov i zaprosiv
YAkubovicha zahoditi.
Vse zh deyaki godini zalishalisya Kocyubins'komu j dlya roboti. Kil'ka dniv
tomu zakinchiv "Podarunok na imenini". Teper privablyuvali jogo obrazi
Karmelyuka, Dovbusha, ale poki shcho brakuvalo materialu. Virishiv ulitku shche raz
po¿hati do Krivorivni i potim zasisti za narodnu gero¿ku. Podilivsya planom
z Oleksiºm Maksimovichem i znajshov u n'ogo garyachu pidtrimku.
- Ce gero¿chna istoriya ukra¿ns'kogo narodu. Os' vi, Mihaile Mihajlovichu,
i nagadajte pro ne¿ narodovi... Adzhe gero¿ majzhe zabuti.
CHudovo¿ vesnyano¿ dnini rozkishnoyu yahtoyu raptom pribuv SHalyapin. Razom z
nim pribuv mil'joner Tereshchenko - direktor peterburz'ko¿ imperators'ko¿
operi. Vin buv kiyanin i davnij znajomij YAkubovicha.
Ves' gurt znajomih z Rosi¿, shcho buli na ostrovi, shvidko zijshovsya v
Gor'kogo posluhati SHalyapina, shcho buv todi same v rozkvigi svogo talantu i
slavi. Vin pri¿hav vs'ogo na odin den' - pobachitisya z Gor'kim, yakij buv z
nim u bliz'kih vidnosinah.
Tereshchenko zhvavo pro shchos' rozmovlyav z YAkubovichem, i Kocyubins'kij ne bez
ironi¿ podumav:
"SHCHe odin zemlyak z Ukra¿ni i, zvichajno, tezh mil'joner..."
Gurt lyudej zijshovsya chimalij. SHalyapin znajomiv Gor'kogo z "Hovanshchinoyu",
shcho ¿¿ sam probuvav staviti. Postava cya potim ne koristalasya osoblivim
uspihom. Ale spivav svo¿ ari¿ SHalya¿pin chudesno. Ne rozhodilis' do shosto¿
godini ranku.O s'omij SHalyapin poproshchavsya. Vin spivav v Monte-Karlo i musiv
pospishati.
Mihajlo Mihajlovich pizno vijshov na progulyanku. Vin umovivsya zustritisya
z YAkubovichem, yakij uzhe pevne, chekav jogo na znajomij okolici mista, bilya
kav'yarni Morgano. Ta nedaleko od villi jogo raptom perestrili znajomi
dami. Vidno, voni chekali vzhe na n'ogo, ne navazhivshis' chomus' c'ogo razu
zavitati do jogo primishchennya.
- YAk vam ne soromno, pane Kocyubins'kij... - zalepetali obidvi.- Ne
udavajte, shcho vi neznaete, v chomu rich, i shcho vi ne vinni... Mi tak
spodivalisya na vas i...
Voni j spravdi buli obrazheni, shcho ¿h ne bulo zaprosheno posluhati
SHalyapina.
- Ale zh vin pri¿zdiv ne do mene... Mi buli zovsim ne znajomi. - Raptom
u n'ogo promajnula shchasliva dumka.
- SHalyapin - ce ne mij gist', a os' na ostrovi zaraz º odin priyatel',
chudovij muzhchina,z nim mozhu vas poznajomiti v minimal'nij termin.
- Mozhe, vin tezh shchos' na manir emigranta z Rosi¿, - sumno i napered
rozcharovano promovila odna z zhinok.
Z emigrantiv i spravdi buli dlya nih daleko ne povnocinni kompan'joni.
- Ni, navpaki... Vin - kapitalist, mij zemlyak... Ne znaº, kudi divati
chas i groshi, to j shukaº til'ki rozvagi.
Dam ce zacikavilo. ¯h legendarni choloviki vse shche ne pri¿zdili i zamist'
groshej nadsilali ¿m telegrami. Perspektiva podibnogo znajomstva bula
privabliva.
Nevelichka hitrist' Kocyubinskogo vdalasya jomu cilkom. YAkubovich zovsim
nespodivano zradiv svoyu chernigivs'ku vitrimanist' i cilimi dnyami
rozvazhavsya z novimi znajomimi na veliku radist' svogo zemlyaka, shcho
zachinivsya v svo¿j; kimnati i, nemov zdijsnyuyuchi pomstu bagatim zemlyakam za
zipsovani jomu dni, zahopleno pisav "Koni ne vinni". Teper jomu chastishe
shchastilo robiti, yak i ranish, progulyanki vdvoh z Oleksiºm Maksimovichem.
Pislya vid'¿zdu SHalyapina Gor'kij buv neveselij, i vidrazu, yak til'ki
Mihajlo Mihajlovich vislovivsya zahopleno pro znamenitogo spivaka, Oleksij
Maksimovich, pihkayuchi v zadumi cigarkoyu v dovgomu mundshtuci, promoviv:
- Ridko mi z nim, z SHalyapinim, zustrichaºmos'. Ostanni roki priglyadayusya
ya do n'ogo pil'no, pil'no... i, priznayusya, Mihajle Mihajlovichu, z deyakoyu
trivogoyu... Ne dogadaºtes': boyusya, chi ne zaberut' u nas nash narodnij
talant; za groshi, za pans'ku lasku mozhut' zabrati jogo, kupiti. Pidnyali
jogo, prigrili... os' vin i mozhe zabuti za pans'koyu laskoyu pro te, hto
vin... Po naturi vin buntar, i v mistectvi takij, a divis' - SHalyapina
lihij ponis spivati riznim projdisvitam u Monte-Karlo. A hiba ne spivav
vin uzhe navkolishkah "Bozhe, carya hrani"... A yakij mitec'!.. YAkij buntar vin
proti gnili i rutini v svoºmu mistectvi!.. Ot i dumaºsh pro te, yaka zh
natura v n'omu peremozhe...
Inodi do bilo¿ kimnati fligelya prihodili j sumnivi. Kocyubins'kij pisav
listi druzhini pro chudovi kazki Gor'kogo, pro novi jogo opovidannya, gidni
visoko¿ ocinki, pro svoº bezsillya j nespromozhnist' pidnyatisya na taku zh
visochin'.
Oleksij Maksimovich yakos' shval'no vidguknuvsya pro jogo tvir "Samotnij".
Ale Kocyubins'kij uzhe perezhiv nastro¿ svo¿h virshiv u prozi. Vin ne
pogodivsya z dobroyu ocinkoyu ¿h.
Prijshla persha kniga "Sovremennika". Koli Mihajlo Mihajlovich zajshov do
Gor'kogo, vin poviv jogo do svogo kabinetu i peredav jomu zhurnal.
Kocyubins'kij pobachiv pereklad "SHCHo zapisano v knigu zhittya?" i recenziyu na
drugij tom svo¿h opovidan' u rosijs'komu perekladi. Hvalili.
- A Mariya Fedorivna vzhe prochitala ce vashe opovidannya j ne nahvalit'sya.
I meni spodobalos'. Dobre, duzhe dobre, Mihaile Mihajlovichu. Ukra¿ncyam º
chogo u vas vchitisya, i treba vchitisya na vashih opovidannyah... Bo dehto z
vashih zemlyakiv-literatoriv zanadto vzhe zahopilisya modnoyu mizeriºyu na
zrazok arcibashevshchini abo andrººvshchini.
Oleksij Maksimovich ne nazvav imen. Pevne, ne hotiv pro nih zgaduvati.
Ale Kocyubins'kij pam'yatav svoyu davnyu rozmovu z Gor'kim pro Vinnichenkovi
tvori i jogo vistup proti Gor'kogo v presi. Vin buv zgoden. Ne slid bulo
vidavati v perekladah Vinnichenkovu roztlinnu bul'varshchinu, shcho zvodila
naklep na revolyucijnij ruh i lyudej, yaki viddavali jomu zhittya. Ale avtor za
vidmovlennya Gor'kogo vidavati ¿¿ zdijnyav u presi shum. Ce buli prikri i shche
ne zabuti spogadi.
Vin visluhav ocinku svogo opovidannya i hvilinu dumav. Potim vidpoviv:
- Vse ce, Oleksiyu Maksimovichu, ne te, pro shcho mriºsh... ª bagato chogo
rozpovisti lyudyam, º sila obraziv, yaki treba pustiti v lyudi, veliki zadumi
º, a sili nemaº, i tomu nichogo ne vihodit'. Mo¿ zadumi - ce til'ki
bul'bashki na vodi. Ne vdaºt'sya, ne shchastit' meni... A mizh tim chasto pochuvayu
ya, shcho, pevne, ne dovgo meni hoditi po zemli z svo¿mi dumkami j obrazami...
Kocyubins'kij shvilyuvavsya.
- E-e... ne garazd ce, Mihaile Mihajlovichu, nu, hto z nas mozhe
pohvalitisya svo¿m sercem, legenyami i podibnimi dribnicyami? A os' zhe,
divit'sya, zhivemo, pishemo i dovgo shche zhiti budemo z vami, lyubij Mihaile
Mihajlovichu.
YAkis' sumni dumki opanuvali Kocyubins'kogo, i Gor'kij z vlastivoyu jomu
proniklivistyu vgaduvav ¿h po ochah svogo druga. Treba bulo rozvazhitisya.
Prijshov Mirolyubov, shcho ci dni gostyuvav na Kapri. Vsi troº pishli
progulyatisya.
V kafe, de raz u raz nadvechir shodilisya inozemni turisti, miscevij hor
spivav svo¿h nacional'nih pisen'. Bagato forestieri, zalishivshi des' u
Londoni chi v N'yu-Jorku svij etiket, rozvazhalisya tut shumno i povodilisya
vil'no.
- Smak, smak yakij u cih lyudej,- promoviv do priyateliv Gor'kij, pochuvshi,
yak odna detikatna dama zamovlyala spivcyam davno nabridlu legku pisnyu, yaka.
prote, bula v modi.
Gospodar kafe sam znajshov dlya Gor'kogo ta jogo tovarishiv zatishnij
kutochok.
Hor zaspivav zamovleno¿ jomu pisni. Turisti buli zahopleni. Oleksij
Maksimovich zapraviv cigarku v mundshtuk i, koli stihli opleski zahopleno¿
publiki. prodovzhuvav svoyu dumku:
- Ci kukishi[2] pri¿zdyat' syudi po ekzotiku i prosyat' ekzotichnih pisen'.
A pisnya cya zovsim ne misceva, ¿¿ napisav yakijs' projdisvit des' u Parizhi
chi v Londoni. A miscevij hor musit' pidroblyatisya pid smak ciº¿ publiki.
Proanalizujte slova pisni i vi perekonaºtesya. shcho moya pravda.
Ale ni Kocyubins'kij, ni Mirolyubov ne pam'yatali sliv.
- Os' ya poproshu povtoriti, vi posluhaºte shche raz.- I Oleksij Maksimovich
skazav shchos' oficiantovi. Za hvilinu toj povernuvsya z vidpoviddyu: spivaki,
shcho dobre znali Gor'kogo, prosili jogo zalishitisya pislya oficial'nogo
zakinchennya koncertu - voni prospivayut' jomu kil'ka pisen' po-spravzhn'omu,
a ci pisen'ki voni spivayut' dlya forest'ºriv i prosyat' dozvoliti ¿m ne
povtoryati ¿h.
Gor'kij pidnis palec' i povchal'no promoviv:
- Bachite, ¿m navit' soromno povtoryati ¿¿ pered nami.
Mihajlo Mihajlovich rozpoviv, shcho vin zustrivsya z podibnim yavishchem navit'
u Konstantinopoli, de spivaki-turki spivali special'nij repertuar dlya
turistiv, a svo¿ narodni skarbi beregli dlya sebe... Ta j hto z turistiv
mig bi ¿h zrozumiti!
- Kozhen z narodiv,prodovzhuvav vin,- navit' toj, u yakogo zabrali svobodu
j obernuli jogo na raba, bagatij svoºyu poeziºyu. V nij jogo mri¿, z ne¿ vin
bude rozdmuhuvati polum'ya svogo vizvolennya. Mistectvo bude pershim narizhnim
kamenem jogo veliko¿ majbutn'o¿ kul'turi. Ce jogo svyatoshchi. I koli
pri¿zdyat' chuzhinci, shchob obernuti dushu narodu na svoyu rozvagu, shchob kupiti
jogo svyatoshchi, - narod maº moral'ne pravo prihovati vid nih svo¿ skarbi i
cim zberegti vid prinizhennya svoyu dushu. I koli v im'ya c'ogo dovodit'sya
pokazuvati chuzhincyam ne spravzhnij diamant, a til'ki imitaciyu, to hto zh mozhe
zasuditi ce?..
Na stil podali holodne shipuche vino j frukti.
Nevvazhayuchi na te, shcho do turists'kogo sezonu zalishalisya shche cili misyaci,
na Kapri turistiv bulo vzhe nemalo. Vi¿zdili odni, z'yavlyalisya inshi, i
zavzhdi mozhna bulo bachiti na vulicyah, v okolicyah bilya pam'yatok starovini,
des' na gori Tiberiya z ru¿nami jogo velichnogo palacu, v chudovih kutkah
ostrova grupi pri¿zhdzhih lyudej, shcho shukali vrazhen'. Skil'ki energi¿
vitrachali voni na oznajomlennya z nevidomimi dosi dlya nih miscyami i rechami!
A vvecheri, koli bil'shist' z nih prihodila rozvazhatisya do kafe, dlya
sposterezhlivo¿ storonn'o¿ lyudini stavalo yasno, shcho vse ce lyudi bez
bud'-yako¿ meti v zhitti, nerobi, shcho tikali za desyatki tisyach kilometriv vid
nudoti svogo nikchemnogo isnuvannya. Kaprijci nazivali ¿h forest'ºrami.
Gor'kij imenuvav ¿h "kukishami".
Koli pislya koncertu voni rozijshlisya j kafe majzhe sporozhnilo, hor
prospivav dlya Gor'kogo kil'ka krashchih svo¿h pisen'. Pisni buli chudesni, i
vikonavciv nemov hto pidminiv za kil'ka hvilin. Nihto z nih tr'oh ne
shkoduvav, shcho dovelosya dovgo chekati. Oleksij Maksimovich, zvorushenij, tisnuv
ruki spivakam i dyakuvav.
Spivci obicyali vidvidati Gor'kogo na villi i pospivati jomu v inshij
obstanovci.
Z pochuttyam velikogo vdovolennya gosti vijshli z kafe. YAsnij i ne holodnij
vechir bad'oriv i vidsvizhav oblichchya. Nad mistom zrinali i rozsipalisya vgori
fejerverki. Ce "kukishi" vse shche rozvazhalisya.
Znovu korotkij suhij list vid druzhini. Zdavalosya, vona bil'she
turbuºt'sya ne cholovikovim zdorov'yam, a prijomom, yakij znajshov na ostrovi
YAkubovich. YAkij uzhe raz vona prosit' viddavati jomu yaknajbil'she uvagi,
vvesti jogo v kolo svo¿h znajomih! Adzhe, movlyav, na YAkubovicha mozhna
poklastisya. Ne rozumiº c'ogo Mihajlo Mihajlovich. I chomu ce vsi zemlyaki, shcho
pri¿zdyat' na Kapri, neminuche z'yavlyayut'sya do n'ogo j pretenduyut' na jogo
chas i uvagu? A jogo delikatnist' zavazhaº jomu rishuche vidmoviti lyudyam u
svo¿h poslugah.
Do togo zh YAkubovich shchos' osoblivo staranno breshe vsim na ostrovi, shcho vin
najblizhchij priyatel' Kocyubins'kogo i shcho pis'mennik, movlyav, postijno
vdaºt'sya do n'ogo za poradami toshcho... Mihajlo Mihajlovich nichogo ne
rozumiv: adzhe vin u CHernigovi zhodnogo razu ne prijmav u sebe YAkubovicha i
vzagali nikoli z nim popriyatel's'komu ne rozmovlyav.
Ale ne vstigaº vin zakinchiti svoº¿ dumki, yak guchnij stukit u dveri
pidijmaº jogo z krisla.
Do kimnati zahodyat' - v kotrij uzhe raz - vse ti zh sami dvi dami, shcho
niyak ne navazhat'sya pokinuti ostriv bez cholovikiv, a choloviki niyak ne
zberut'sya pri¿hati.
SHCHopravda, dami simpatichni i vinyatkovo lagidni. Odna zanadto movchazna,
lyubit' chitati virshi. Druga - shchebetuha j dobryachka. Voni prinesli
Kocyubins'komu original'nij buket z pershih rozkvitlih gilochok persikiv i
moreliv i zaklikayut' jogo jti gulyati. Za kviti Mihajlo Mihajlovich dyakuº, a
vid progulyanki vidmovlyaºt'sya.
- Nema chasu, treba pracyuvati... Ale zhinki ne zvazhayut': voni chuyut' vid
n'ogo podibnu vidpovid' shchorazu.
- Mihaile Mihajlovichu, - umovlyaº odna z dam,- mi zh dlya vasho¿ koristi, a
ne dlya svoº¿ rozvagi. Pan YAkubovich nas chekatime po dorozi, pidemo blukati,
mozhe, zahochemo po¿hati na Anakapri... Budemo shukati zvidti v sivij
dalechini zatkanij imloyu Vezuvij. Pan YAkubovich navit' uzhe znajshov cholovika,
shcho nas v Anakapri dostavit', odnogo ºvreya. Hoch vin i ne lyubit' ¿h, ale zh
deshevo...
Zdivovanij Kocyubins'kij shiroko rozkriv ochi.
- CHomu vi divuºtesya?
- Ce tak vam, - vidpoviv Kocyubins'kij, - pan YAkubovich rozpovidav pro
svo¿ poglyadi?
- Ale shcho vam ne do vpodobi?
- Nespodivane dlya mene yudofobstvo YAkubovicha... Balakucha dama pidhodila
do spravi po-svoºmu.
- A pan YAkubovich lyudina smiliva j odverta, vin nam bagato govoriv na cyu
temu.
- Pro shcho?
- Ta vse pro te zh... Vin vvazhaº korisnim obmezhennya ºvre¿v u pravah shchodo
kul'turi, zhitla, pridbannya neruhomo¿ vlasnosti i tomu podibnogo. Vin
rozpovidav, shcho govoriv pro ce j z panom Pºshkovim... Prosto visloviv jomu
shchiro svij poglyad na rechi... A vi z nim ne zgodni?
Kocyubins'kij sidiv movchki, nache vrazhenij vazhkoyu zvistkoyu, pidpershi
rukoyu golovu.
- Ta shcho z vami? Ot bachite, a vi ne shkoduºte samogo sebe... Bo¿tesya j na
godinu pokinuti svij kabinet.
- Meni treba buti nezabarom u Gor'kogo...
- Nu, to vi b zrazu j skazali... Hiba mi ne rozumiºmo... Ale obicyajte
pislya togo yakos' prisvyatiti j nam pevnij chas... zadlya svoº¿ zh koristi.
Mihajlo Mihajlovich ne zaperechuvav. Dami, milo vsmihayuchis', z shumnimi
obicyankami ne zabuvati pro n'ogo, pishli.
Kocyubins'kij dovgo shche sidiv u zadumi. Vin znav YAkubovicha i buv peven,
shcho vin daremno ne bude rozpatyakuvati. Koli j spravdi vin demonstruvav u
Gor'kogo svo¿ chornosotenni perekonannya, to z yakoyu metoyu vin ce robiv? Adzhe
vin napevne znav, shcho za ce do n'ogo ne postavlyat'sya tut prihil'no.
Temne vse bulo, nezrozumile... Mozhlivo, navkolo n'ogo provadilis' yakis'
intrigi, shcho ¿h cupki shchupal'ci dosyagali azh syudi, za morya...
Po obidi znovu chitali na balkoni gazeti. Mihajlo Mihajlovich zhdav, shcho
Gor'kij obov'yazkovo rozpovist' jomu pro durni rozmovi YAkubovicha. Ta vin,
yak i zavzhdi, dilivsya vrazhennyami vid svizhih gazet z Rosi¿ i nichogo ne kazav
pro YAkubovicha. Koli Kocyubins'kij pohvalivsya, shcho distav z domu lista z
rodinnoyu fotografiºyu, Oleksij Maksimovich poprosiv pokazati, potim zahovav
kartku do kisheni pidzhaka i rishuche skazav:
- I ne dumajte vimagati - nazad ne povernu... I spravdi ne povernuv,
zalishiv dlya sebe, a dityam Mihajla Mihajlovicha pochav gotuvati podarunok do
dnya vi¿zdu Kocyubins'kogo z Kapri. A takij den' shvidko nablizhavsya.
Hotilos' Mihajlovi Mihajlovichu bodaj ostannij misyac' pobuvati na
samoti, bez gostej. Hotilos' popracyuvati. I spravdi, odin po odnomu gosti
na vesnu pokidali Kapri. YAkubovich, yakij, mabut', vidchuv holodne stavlennya
do n'ogo Kocyubins'kogo, tezh virishiv ¿hati ranishe, nizh peredbachav. I,
nareshti, na veliku radist' Mihajla Mihajlovicha, po¿hav, holodno
podyakuvavshi za prijom. Odnogo vechora navit' obidvi znajomi dami z sl'ozami
na svo¿h chudesnih, lagidnih i shchirih ochah prijshli proshchatisya. Voni prinesli
v jogo kimnatu ostannij buket i ostannyu skargu na svo¿h mifichnih
cholovikiv, shcho tak i ne pri¿hali, ¿h paroplav vidhodiv rano-vranci.
A vesna bula v bujnomu rozkviti. Cvili moreli, abrikosi, chereshni. Na
ostriv nastupala, yak kazkovo-barvista vulkanichna lava, neperemozhna sila
kvitiv. Ostriv potopav u nevidimij lyuds'komu oku hmari pahoshchiv. Bulo
nemozhlivo zalishatisya v kimnagi. Mihajlo Mihajlovich cilimi dnyami blukav po
ostrovu, chasto razom z Oleksiºm Maksimovichem chi j ciloyu rodinoyu Pºshkovih.
Vin zasmalivsya, pozdorovshav. Mav prekrasnij sonyachnij nastrij, til'ki
sumuvav za Ukra¿noyu. Zustrivshi rozkvitli rozhi, shcho viglyadali z-za kam'yano¿
stini odnogo selyans'kogo dvoru, vin golosno, ale z sumnoyu notoyu v golosi,
privitavsya:
- Zdoroven'ki buli! I navit' znyav brilya. Mal'vi buli ukra¿ns'ki.
- Zazdryu, bagato raziv vam zazdryu, Mihaile Mihajlovichu,- promovlyav
Gor'kij,- nezabarom budete v sebe, na Ukra¿ni... Kolis' ya ¿¿ tezh vihodiv
po vsih vitrah... Zalyubki i teper bi hodiv po poltavs'kih hutorah abo v
stepah katerinoslavs'kih, hersons'kih, v Priazov'¿... CHudesna vasha
Ukra¿na, ya ¿¿ lyublyu.
Kocyubins'kij raptom virishiv rozpitatisya, z'yasuvati, nareshti,
nez'yasovane vchasno pitannya.
- Oleksiyu Maksimovichu, hochu u vas pryamo spitati: yako¿ vi dumki pro pana
YAkubovicha, mogo zemlyaka?
- A shcho tam govoriti, - odmahnuvsya rukoyu Oleksij Maksimovich,- ya sam
cholovik poganij, pogano j pro lyudej dumayu... Ne do sercya meni cej
YAkubovich. Z samogo pershogo razu, til'ki pobachiv - tak i virishiv: lyudina
mizernih yakostej. Spravdilosya. Vin meni pro ºvre¿v nisenitnicyu verz, potim
pro rosijs'ku inteligenciyu... Movlyav, kozhen rosijs'kij inteligent, hoch
troshki, hoch v minimal'nij dozi shovinist... CHort znaº, shcho rozpatyakuvav.
Priyatelem vashim rekomenduºt'sya, a spitav ya deshcho pro vashi knizhki, to j
viyavilosya, to vin ne til'ki nichogo vashogo ne chitav, ale j do ladu ne znaº,
shcho same vi napisali .. Rozpovidaº meni pro yakus' vashu povist' i - chuyu -
durnici... "SHCHo za povist'?" - pitayu. Vin daº nazvu, yako¿ u vas zrodu ne
bulo, a povist' napisav Franko i davno vzhe... Ot tobi, dumayu, i
priyatel'... Ne daj bozhe ¿h mati... U mene tezh podibni º...
I Oleksij Maksimovich, zlegka vsmihayuchis', rozpoviv pro bagat'oh vidomih
jomu lyudej, shcho nazivali sebe poklonnikami jogo talantu, a jogo tvoriv
zovsim ne chitali.
- Smishni, Mihaile Mihajlovichu, i porozhni lyudi... I voni jshli dali,
rozglyadayuchi znajomi, nemov vidrodzheni vesnoyu miscya.
Bulo chudesno na ostrovi. I pracyuvalosya legko, i sil nabiralosya chimalo.
Teper uzhe menshe turbuvali znajomi turisti zemlyaki. Sezon shche ne
rozpochinavsya. A prote gosti ne pribuvali. YAkijs' ukra¿nec', z Kiºva,
raptom z'yavivsya na ostrovi i, zvichajno, zavitav do Kocyubins'kogo. Dovelosya
navit' zrobiti z nim kil'ka progulyanok po ostrovu.
Oleksij Maksimovich pid chas obidu zhartuvav:
- Napevne, j cej vash zemlyak, Mihaile Mihajlovichu, abo velikij pomishchik,
abo yakijs' akcioner, abo prosto bagach. Skil'ki ¿h u vas, na Ukra¿ni...
- Mozhlivo, - vidpoviv Mihajlo Mihajlovich. Vin posoromivsya chomus'
priznatisya, shcho novij gist' buv i spravdi mil'joner, yakij perebuvav zimu v
ªgipti i teper, ne pospishayuchi, povertavsya do Rosi¿.
Teper Mihajlo Mihajlovich shchodnya bagato gulyav. Ci progulyanki jogo
visnazhuvali.
Inodi jogo opanovuvav yakijs' osoblivij nastrij. Vin porivavsya vpered i
jogo nemozhlivo bulo spiniti. V taki dni vin robiv pishki vazhki podorozhi
vgoru na Anakapri, Monte-Tiberio, na Punta Tragara, do Taraglioniv...
Vuzen'kimi krutimi stradetami vidryapuvavsya vgoru na kil'ka sot metriv z
yunac'koyu vpravnistyu, hoch i hapavsya potim za grudi.
CHasto vijmav nevelichkij al'bom i zmal'ovuvav listki yako¿s' roslini, shcho
pravili kolis' za zrazki dlya vizerunkiv antichnogo ionijs'kogo kapitelya,
abo yakijs' pejzazh.
Gosti roz'¿halis'. Lagodivsya v dorogu j Kocyubins'kij. Groshi z domu vse
ne nadhodili. Vin turbuvavsya j ne znav, yak ulashtuº spravu.
Oleksij Maksimovich vi¿zdiv na kil'ka dniv do sina.
Naperedodni voni vdvoh bagato hodili po ostrovu. Za obidom ne bulo, yak
ranishe, nikogo z chuzhih.Gosti z Rosi¿, shcho buli na ostrovi, davno
roz'¿halis'.
- Vi, os', ¿dete,- govoriv Kocyubins'kij Oleksiºvi Maksimovichu, - cherez
kil'ka dniv i ya... Ne viryu ya v peredchuttya, a prosto mayu sumniv - chi
dovedet'sya nam zustritisya shche?
I vvecheri, koli voni znovu vdvoh blukali stezhkami ponad morem, jogo ne
pokidala ta zh sama dumka:
- Serce, Oleksiyu Maksimovichu, vse zhittya derzhit' mene v poloni... YA jogo
rab. Koli ya buntuyu, vono zhorstoko mene karaº. Ta ne mozhu ya ne buntuvati.
Malo meni togo prostoru, shcho daº vono. Budu j nadali buntuvati, hoch i peven
- mij gospodar vicherpaº svoº terpinnya i skaraº svogo raba...
- U vas, Mihaile Mihajlovichu, prosto timchasovo pidupav nastrij... Pid
vplivom yakih-nebud' obstavin... Skazhu ya vam po-druzhn'omu: ne viryu ya v
podibnu zhorstokist' vashogo sercya, ¿d'te dodomu, perebudete lito, a na zimu
pri¿zdit' znovu syudi, v svoyu bilu, vesnyanu kimnatu, i budemo z vami, yak i
teper, blukati po ostrovu ta rozpovidati odin odnomu svo¿ syuzheti.
- Hotilos' bi, ne mozhna j visloviti, yak hotilos' bi,- vidpovidav
Kocyubins'kij.- CHotiri misyaci kaprijs'kogo isnuvannya, zvichajno, pidnyali
mene... Zaraz meni hoch u soldati - ne zabrakuyut'. A povernusya do CHernigova
- i hto znaº, yak vono tam bude. Zavzhdi traplyalos' girshe, nizh
peredchuvalosya. Vstignuti b zakinchiti novu knigu... Tri roki gotuyusya,
material, yak skarb, berezhu... Hochu narodnih gero¿v vidtvoriti. Ne mozhe zh
togo buti, shchob i c'ogo meni ne dano zrobiti...
Bulo pizno. Voni povernuli na villu.
Vranci Mihajlo Mihajlovich provodiv Gor'kogo do paroplava.
Peregukuvalis' bilya berega ribalki. Kil'ka pasazhiriv, ne pospishayuchi,
nesli chemodani. Zadimiv paroplav. A nad usim cim golubilo naprochud yasne
kaprijs'ke nebo, gomonilo na berezi ptastvo i linula zapashna berezneva
povid'.
Treba bulo proshchatisya. Obnyalisya. Trichi pociluvalis'. I shche raz obnyalisya,
nache proshchalis' nazavzhdi. Iduchi za nosil'nikom, Gor'kij vitirav ochi.
Dovgo shche, stoyachi na pristani, bachiv Mihajlo Mihajlovich chornogo brilya v
pidnesenij ruci Oleksiya Maksimovicha. I, stiskayuchi v rukah tomik tvoriv,
podarovanij na proshchannya Gor'kim, Kocyubins'kij povoli pishov do villi. Koli
ochi jogo proyasnili, prochitav: "Mihail Mihajlovich, ochen' rad ya, chto
vstretil Vas i ochen' polyubil slavnuyu Vashu dushu".
I vzhe zgori Mihajlo Mihajlovich shche raz oglyanuvsya na more. Ta za derevami
golubilo til'ki nebo, v yakomu roztavala hmarina chornogo dimu z paroplava.
IX. DVADCYATX CHETVERTA GODINA
"...z mogo pocherku vi perekonaºtes',
shcho ya dosyag dvadcyat' chetverto¿ godini".
Romen Rollan. "Mikel' Andzhelo".
Vidoma universitets'ka klinika na Bibikovs'komu bul'vari - os' kudi
privela jogo nareshti zhorstoka dolya, shcho povoli i rishuche jshla po svo¿j
spiral'nij puti blizhche j blizhche do kincya.
Visnazhenij vkraj, z vazhkim i gnityuchim pochuttyam, Kocyubins'kij ledve
znahodit' sili perestupiti porig znamenito¿ likarni. Specifichnij duh
kliniki zdaºt'sya jomu v cyu hvilinu podihom nevblagannogo kincya, apofeozom
stradnic'kogo shlyahu lyudini, shcho za cile zhittya ne zaznala shchastya.
Mozhe j ne slid bulo jomu c'ogo lita pislya Kapri ¿zditi v Karpati. Ne po
sili dlya n'ogo bula cya podorozh. A lito v Krivorivni vipalo zhorstoke -
doshchove, holodne. Ce bulo nebezpechno, i druzi vidmovlyali jogo vid podorozhi.
Ale dlya novo¿ knigi brakuvalo kil'koh sposterezhen'. SHCHe kil'ka risok,
kil'ka rozmov z leginyami i "chelyadinkoyu", kil'ka spivanok - i pravda pro
gori, polonini, yak shchire zoloto, zasyaº pid jogo perom!.. Ne vtrimala
rodina, ne vtrimali druzi, a kohana, hoch i odmovlyala, ta znala jogo krashche
za vsih - ne odradish...
Holodni doshchi, tumani i visoki polonini zbavili jomu sili, i - hto znaº?
- yakbi posluhavsya vin pomirkovanih, tverezih porad, to, mozhe, i ne
dovelos' bi perestupati v cej chas poroga kliniki...
Nablizhavsya minlivij zhovten'. Okremi prozori dni - yak chudovi prosviti v
inshij svit, v svit ruhu, borot'bi, lyubovi... Sonce za viknom palati vabit'
jogo, yak rozkvitlij sonyashnik z ukra¿ns'kih poliv. I, podibno sonyashnikovi,
Kocyubins'kij z lizhka povertaº oblichchya do prominnya, nespromozhnij vstati,
znesilenij i blidij soncepoklonnik. I v n'omu znovu prokidaºt'sya pochuttya,
shcho ne vmiralo v jogo serci nikoli, hoch i zasinalo chasto pid vagoyu
zhittºvogo tyagaru. "Serce spokijnishe zalyubki prijmaº dribni radoshchi zhittya:
promin' soncya v vikni, buket kvitiv na stoli, zanesenij druzyami, lyuds'ku
laskavist' i uvagu",- pishe vin do Marini.
A za viknom uzhe minit'sya nastrij prirodi. Nemov na same serce
nasuvayut'sya vazhki, povil'ni hmari. SHumit' va stinoyu Botanichnij sad, i
proti vikna hitaºt'sya shche ne zovsim ogolene verhovittya, skidaº vzhe
nepotribni jomu ozdobi. Mzhichka zapinaº svit za viknom. I des' u cij mzhichci
metushat'sya jogo druzi i znajomi, hvilyuyut'sya, sperechayut'sya, pragnut'...
Kozhen viboryuº sobi pravo na svij kutok u shirokomu i vil'nomu sviti.
U n'ogo teper º chas podumati i pro svij shlyah. Nevzhe i vin buv sered
ciº¿ metushni? I zdaºt'sya jomu, shcho yakos' inakshe, ne tak, yak inshi lyudi,
projshov vin svo¿mi poloninami. Tihu Siveryans'ku vulicyu v CHernigovi til'ki
zridka budili buri. Ta vin, yak dosvidchenij meteorolog, zavzhdi stezhiv za
ciklonom, vivchav jogo silu j shlyahi, zavzhdi gotovij sam piti jomu
nazustrich.
I os' raptom dovkolishnij svit nemov upershe doviduºt'sya pro hvorobu
odnogo z ulyublenih svo¿h pis'mennikiv.
V gazetah drukuyut'sya vidomosti pro stan jogo zdorov'ya. Sila znajomih i
zovsim ne vidomih jomu lyudej, zanepokoºnih hvoroboyu svogo pis'mennika,
nadsilayut' jomu do kliniki privit i najkrashchi pobazhannya. Vin hoche i ne mozhe
vidpovisti vsim.
Obmezhuºt'sya dvoma-tr'oma slovami podyaki. Ale j tak ne maº mozhlivosti
odpisati na vsi listi.
¯h, lyudej, shcho, shvil'ovani i zasmucheni, prihodyat' do jogo lizhka,
daleko-daleko bil'she, nizh vin uyavlyav. Nevistachaº chasu, shchob prijnyati vsih i
potisnuti ¿h druzhnyu ruku.
Svyatami, koli lyudi mayut' vil'nij den', u palati Kocyubins'kogo osoblivo
lyudno i shumno. Nadvori piznya osin', a palata kozhnogo dnya zakvitchuºt'sya
prekrasnimi zhivimi kvitami. ¯h prinosyat' bagato. Stavlyat' na stil, na
vikna i prosto doli. Palata nagaduº oranzhereyu. Vin lyubit' kviti.
Na stoli roste gora knizhok. Vin nikoli ne zmozhe ¿h prochitati!.. SHCHodnya -
mizh tret'oyu i shostoyu - prihodyat' druzi i daruyut' novi - v dorogih i
deshevih opravah, tovsti i tonki tomi, spovneni lyuds'ko¿ mudrosti chi ¿dko¿
zhovchi, rozpachu i beznadi¿.
Vin chitaº doshochu. CHasu dosit'!.. Vin chitaº nad miru i, zhartuyuchi,
govorit', shcho v likarni robit'sya den' u den' rozumnishij. "Inodi chudesno
otak rozvazhitis'... Prekrasni lyudi vidviduyut' mene shchodnya, prinosyat' meni
vse, shcho ya lyublyu - kviti, knizhki, samih sebe. V vikno zaglyadaº te zh sonce,
shcho j vas griº,- i vid togo zdaºt'sya shche teplishe i laskavishe",- dilit'sya vin
nastroºm z Oleksiºm Maksimovichem na Kapri.
Specialisti z hvorob sercya - profesor Obrazcov i jogo pomichnik docent
Strazhesko - sumlinno vidviduyut' hvorogo shchodnya. Voni stezhat' za
najnepomitnishimi proyavami jogo hvorobi. Populyarnist' hvorogo pidnosit' v
nih pochuttya vidpovidal'nosti. Za hvorim palati nomer dev'yat' ustanovlenij
osoblivij doglyad. Vin odin maº okremu palatu v tihomu spokijnomu kinci
koridora. Special'no dlya n'ogo gotuºt'sya diºtichna strava. V presi
drukuyut'sya povidomlennya pro stan jogo zdorov'ya.
Kocyubins'kij namagaºt'sya ne dumati pro te, shcho cya zvorushliva uvaga i
shiroke viznannya obminali jogo, koli vin buv duzhim, kvituchim, i prijshli
zapizneno, do jogo lizhka.
Ale trimati dumki svo¿ cilimi dnyami pid kontrolem voli vazhko. Strashno
vidchuvati nablizhennya kincya. V jogo planah i mriyah - velike, bagate zhittya.
Adzhe vin bagata. chogo shche ne zakinchiv. V uyavi prozorishayut' perspektivi
tret'o¿ chastini "Fata morgana". ZHittya opravduº jogo zadum. Ostanni, vazhko
perezhiti nim roki rozgornuli pered nim gotovu knigu zhittya. I vin - til'ki
litopisec', shcho zapishe na svo¿ storinki bachenu pravdu. Des' blukaº jogo
Marko Gushcha, zabuvshi pro samogo sebe, okrilenij svo¿mi ideyami, nathnennij,
palkij.
"Na ostrovi" - ne zakincheno!.. I nihto, okrim n'ogo, ne znaº, chim
zavershit'sya cya odisseya po chudovih moryah i zemlyah nevtomnogo chernigivs'kogo
mrijnika.
A v zbudzhenij uyavi, v sin'omu girs'komu tumani, vimal'ovuºt'sya povist'
pro kazkovi karpats'ki polonini I vershini, pro plem'ya kraseniv-leginiv,
prirechenih na vimirannya... Vin viddav c'omu tri lita i, mozhlivo, zdorov'ya,
i ne znaº teper, chi vipade jomu shchastya zavershiti svij zadum.
Skil'ki b vin mig dati lyudyam!
Sered prinesenih knizhok natraplyaº na CHarlza Darvina. Gortayuchi znajomi
storinki, zgaduº davno prochitane, vivchene. I raptom ruki jogo tremtyat'.
Vin pidvodit'sya, Peremagayuchi nespodivano zbudzhenij pul's sercya, vin shche i
shche raz chitaº nepomicheni nim kolis', zamolodu, slova velikogo mislitelya i
velikogo znavcya zhittya:
"Koli b meni dovelosya vdruge perezhiti svoº zhittya, ya b postanoviv sobi
za pravilo chitati poetichni tvori i sluhati muziku hoch raz na tizhden' -
takim chinom, chastini mogo mozku, teper atrofovani, zberegli b svoyu
zhivuchist'. Vtrata cih smakiv yavlyaº vtratu pevno¿ chastki shchastya".
Os' pro shcho shkoduº velikij vchenij na porozi svoº¿ mogili!.. YAk zhe ne
shkoduvati za zhittyam jomu, lyudini, shcho vse svoº zhittya i vse svoº shchastya
bachit' u poezi¿ i os' tut perekonuºt'sya, shcho dosyagla til'ki brami do
c'ogo... I Kocyubins'komu zdaºt'sya: koli b ne isnuvala dlya n'ogo poeziya,
vin bi ne shkoduvav za zhittyam.
A smert' shchodnya nagaduº pro sebe. V listopadi pomer Mikola Lisenko.
Kocyubins'kij doviduºt'sya pro ce togo zh dnya. Tut, u klinici, jogo
informuyut' pro gromads'ke zhittya shvidshe j povnishe, nizh de.
CHernigivs'kij priyatel' CHizh teper zaradi Kocyubins'kogo chasto pri¿zdit'
do Kiºva. Godinami peresidzhuº na Bibikovs'komu bul'vari, shchob til'ki
dochekatis', koli pochnet'sya godina vidviduvannya hvorih u klinici. C'ogo
razu vin ne chekaº, a kradet'sya ne pomichenij nikim do svogo druga zranku,
koli Mihajlo Mihajlovich shche til'ki zakinchuº snidanok.
Na oblichchi CHizha vin chitaº: shchos' trapilos'... Vin zapitlivo divit'sya na
svogo priyatelya. Ale toj, yak zavzhdi, vazhko sidaº v krislo pid stinoyu,
gliboko porinayuchi v n'ogo. Kocyubins'kij bo¿t'sya, shcho vin zaraz roztyagne
svo¿ dovzhelezni vusa i za zvichkoyu skazhe yakis' masni, nepristojni slova.
Teper ce bulo b ne do rechi. Ale CHizh movchit', pohilivshis'. SHCHos' peremoglo
cyu lyudinu, i vona ne v sili pidnyati ochi na svogo hvorogo druga, shchob
poshkoduvati jogo i ne smutiti bez potrebi.
- Nu, shcho zh u nas trapilosya, druzhe?
Ta CHizh movchit'. Vin bo¿t'sya vraziti Kocyubins'kogo.
I toj uzhe znaº, shcho trapilos' yakes' strashne, velike neshchastya. Stalasya
yakas' katastrofa dlya ¿h oboh, dlya vsih bliz'kih ¿m lyudej. Vse vmiº
prochitati vin na movchaznomu oblichchi svogo druga... SHCHe zovsim nedavno
hovali Karpenka-Karogo. Smert' kosit' najvidatnishnh lyudej bat'kivshchini.
Des' u seli, z golodu j hvorobi, zamuchenij glitayami, zaginuv molodij
talant gorya i selyans'kih girkih sliz - Arhip Teslenko. Muchivsya hvoroboyu,
den' u den' chekayuchi kincya, Ivan Franko. Des' u pivdennih krayah zagibalo,
ne v sili peremogti svoyu nedugu, tragichne serce muzhn'o¿ Lesi Ukra¿nki. Hto
z nih?
- Hto? - raptom tiho i suvoro pitaº vin,
- Mikola Vitalijovich...
- Koli?
- S'ogodni... Gazeti shche ne vstigli opovistiti. Ale Kocyubins'kij uzhe
vidkinuv kovdru. Teper vin sidit' na lizhku, zvisivshi bosi nogi. Legkij
vizochok iz snidankom vidshtovhnuto na seredinu palati. CHizh pomichaº, shcho nogi
Kocyubins'kogo - nabryakli, opuhli, hvoroblivo sin'ogo vidtinku. Vin hoche
dopomogti hvoromu vzyati pantofli, shcho stoyat' tut zhe, ale, vrazhenij, znovu
sidaº na stilec'... Kocyubins'kij bezzvuchno plache. Sl'ozi skochuyut'sya z jogo
zapalenih bliskucho-chornih ochej po shudlomu, hvoroblivomu oblichchi. Vin ne
strimuº ¿h, ne robit' sprobi, yak buvalo zavzhdi, znajti des' u kisheni
hustku... Vin nagaduº zaraz veliku ditinu, yaku tyazhko i nezasluzheno
skrivdili. Vin, shche pil'no stezhit', po chi¿h trupah dovkola n'ogo stupaº
smert', v cyu hvilinu plache po vsih, na chi¿ plechi os' zovsim, zdaºt'sya,
nedavno smert' poklala svoyu zhahlivu ruku.
Koli klinichnij fel'dsher i CHizh zaspokoyuyut' hvorogo, vkladayut' jogo znovu
v lizhko, vin til'ki shepche:
- Vtratiti taku lyudinu! Vtratiti taku lyudinu¿ Vtratiti taku lyudinu!..
Cej den' vazhkij, na divo dovgij. Vidviduvachi trohi rozvazhayut'. Ale u
vikno vidko klapot' sirogo, tuzhlivogo neba, i na serci tuzhno i vazhko, i
zdaºt'sya, shcho druzi, -yaki sidyat' poryad, u palati, des' daleko-daleko,
zvidki gluho, nemov trivozhnij shum natovpu, ledve chutno dolitaº ¿h golos...
Minaº kil'ka dniv, i sered kupki listiv vin znahodit' list vid
Gor'kogo. YAk vchasno zavzhdi prihodyat' ci listi! Z nih vin nemov cherpaº dlya
sebe novu zhitt'ovu snagu v hvilini i dni rozpachu ta znesilennya.
"Smert' Lisenka rozumiyu yak velicheznu vtratu, ale, chitayuchi opis jogo
pohoronu, vidchuvayu yakes' tremtinnya radosti v serci: yak lyubit' narod svoyu
lyudinu! I yasno vidchuvaºsh, shcho narod zrozumiv velich ¿¿ praci. Prekrasna i
smert', koli vona vede za soboyu take zbudzhene zhittya, takij polum'yanij
rozkvit pochuttya lyubovi do pokijnogo".
Tak, narod zrozumiv velich jogo praci... Ce najbil'sha radist' mitcya!
Vechorami, koli rozijdut'sya vidviduvachi i vin vidpochine vid dovgih,
chasto hvilyuyuchih rozmov, raz u raz prihodyat' do n'ogo dumi. Voni ne mozhut'
ne prihoditi, bo vid rozmov, vid prinesenih jomu novin zalishaºt'sya sila
vrazhen', rozpalyuºt'sya pragnennya vzyatisya shvidko za pero.
Vin zhadibno zbiraº vidomosti pro rizni podi¿. Cej rik bagatij na nih.
Pislya kvitnevih podij na Leni Rosiya pidijmalasya znovu, yak pislya koshmarnogo
snu. V Kronshtadti sudili shistdesyat dvoh matrosiv za uchast' u revolyucijnij
organizaci¿. V Turkestani povstali saperi i skarano bulo p'yatnadcyat'
soldativ, a ponad sotnyu zaslano na katorgu. Rozgin tret'o¿ Derzhavno¿ dumi
i viborcha kampaniya pered chetvertoyu. CHislenni strajki protestu v Peterburzi
proti pozbavlennya robitnikiv prava uchasti u viborah, strajki po vsij Rosi¿
proti smertnih prisudiv sevastopol's'kim matrosam. Pidijmavsya golos
narodu.
SHCHe do likarni Kocyubins'komu poshchastilo prochitati odin z nomeriv
"Social-demokrata". Vin pam'yataº vislovleni tam dumki: lens'kij rozstril
stav privodom dlya perehodu revolyucijnogo nastroyu mas u revolyucijne
pidnesennya.
V serce Mihajla Mihajlovicha zakradaºt'sya trivoga. Z chasu, yak povesni
povernuvsya vin z Kapri, vona ne daº jomu spokoyu. Rosiya znovu viruº, des'
gurkotyat' gromi,- buti grozi... Trivoga za svij narod opanovuº jogo. Vin
bachit': dehto z vidatnih zemlyakiv ne pomichaº nichogo, jogo poplichniki ne
pospishayut'... Voni prisluhayut'sya zovsim ne do togo, chogo pragne narod. Na
jogo zvernennya mlyavo hitayut' golovami. Vin shukaº, shcho b mozhna bulo
pridumati. I, zdaºt'sya, znahodit'. Vin udaºt'sya do Gor'kogo, prosit' jogo
poyasniti vsim,- shiroko, vsenarodno,- chogo pragne peredova rosijs'ka
inteligenciya. Vin hoche, shchob i vsi perekonalis' v tomu, chogo peven vin.
Oleksij Maksimovich na dalekij chuzhini stezhit' za kozhnim golosom, za
kozhnim slovom z Rosi¿, jomu j samomu trivozhno. I os' u vidpovid' na
prohannya Kocyubins'kogo vin pishe do "Ukrainskoj zhizni" stattyu "O russkoj
intelligencii v nacional'nyh voprosah". Za ne¿ visluhuº lajku i isterichni
zojki velikoderzhavnih shovinistiv.
Samotnij u palati, vin pochuvaº sebe ne samotnim na sviti. Jomu lishe
hochet'sya shvidshe oduzhati, shchob znovu virvatis' na volyu, v svit...
A timchasom oduzhannya jogo posuvaºt'sya mlyavo. Golovne - nichogo stalogo.
To pochuvaº sebe krashche, to nastaº raptove pogirshennya. Liki dlya sercya
dopomagayut' jomu. Ale zh ne slid privchati do nih serce. Likari pochinayut'
utrimuvatis' vid nih.
Todi buvaº duzhe tyazhko. Desyatki hvorob micno vhopilisya za organizm
Kocyubins'kogo. Vin strazhdaº vzhe ne til'ki na skladnij porok sercya z
miokarditom. U n'ogo bolit' gorlo, u n'ogo rizke porushennya krovoobigu,
bil' za vuhami, a vid uzhivannya kalomelyu ne perestayut' boliti zubi i v roti
vse spuhlo, sochit'sya krov, rot - sucil'na rana... Profesor raptom viyaviv u
n'ogo plevrit z livogo boku. Likuyut' plevrit. Drugogo dnya vstanovlyuyut' shche
j rozlittya zhovchi. A mozhlivo, i v shlunku yakas' infekciya. Bolit' golova,
bolit' pechinka. CHerez bil' zubiv vin ne mozhe ¿sti. Na dovershennya vs'ogo -
bezsonnya, shcho muchit' jogo vzhe rokami, shcho znajome jomu shche zamolodu.
Jogo oglyadaº Obrazcov. I Mihajlo Mihajlovich chuº, yak vin govorit'
likaryam:
- Nareshti, zdaºt'sya, º natyak na polipshennya...
Ale hvorij rozumiº: ci slova skazani dlya togo, shchob potishiti beznadijno
hvorogo. I vin dumaº: keps'ko, yakshcho likar vzhivaº takih zasobiv. Inodi jomu
pidpiraº v grudyah, strashnij bil' pronizuº tilo. Vin metaºt'sya i krichit'
vid bolyu. Minaº pivgodini. Bil' pripinyaºt'sya. Jomu legshaº. Vin lezhit'
rozbitij, vtomlenij, bez snu i dumok.
Ale musit' zhe prijti polegshennya!.. I vono prihodit'. Znovu vdayut'sya do
sercevih likiv. Vin nemov povertaºt'sya do zhittya. Bil' uzhe menshe nepoko¿t'.
Potrohu regulyarno spit'. Prihodit' krashchij znavec' sercya docent Strazhesko.
Vin sluhaº serce hvorogo, pul's... Na jogo oblichchi zadovolennya. Vin
hvalit' serce hvorogo i obicyaº Kocyubins'komu dozvoliti nezabarom trohi
siditi v lizhku.
A prote likari ne buli vpevneni v stalomu polipshenni stanu hvorogo. Ne
bulo pidstav rozrahovuvati na trivale vidnovlennya normal'nogo krovoobigu.
Sercevi pripadki zavzhdi pochinalisya nespodivano.
Ta hvorij uzhe bad'orishaº. Vse ce jomu nabridlo. Nishkom vid likariv vin
pidvodit'sya na lizhku i dozvolyaº sobi posiditi cilih pivgodini!.. V jogo
rukah - zapisna knizhka. Krila jogo fantazi¿ znovu micnishayut'.
Zahodit' vidvidati znajomij profesor, i Mihajlo Mihajlovich vikladaº
jomu gliboki, yaskravi dumki pro lyudinu, shcho samitno vmiraº v gospitali,
namagaºt'sya borotisya z agoniºyu i - golovne - sama. Nihto ne prihodit', shchob
¿¿ rozraditi, polegshiti ¿¿ konannya. Ce - vin ne pro sebe. Ce fantaziya. Ce
zvichka lyudini postijno dumati, divlyachis' na kinchik svogo pera.
Teper vin - yak nad miru chutliva fotoplastinka, shcho gotova vidbiti vse
dovkola, navit' te, chogo nikoli ne pobachit' zvichajne lyuds'ke oko. Ale v
cih chotir'oh stinah nemaº vrazhen'. Vin pochuvaº sebe bidnim na vrazhennya i
shchiro priznaºt'sya v c'omu svo¿j Marini.
V ci dni v n'ogo prokidaºt'sya do ne¿ osobliva, nezvichajna nizhnist'. Vin
mriº pro ¿¿ pri¿zd do Kiºva... Hoch na odnu godinu pobachiti ¿¿ v sebe tut,
nagovoritisya, bo skil'ki vzhe misyaciv voni ne mali c'ogo malen'kogo shchastya.
Ale vse ce majzhe nemozhlivo. I vin pishe ¿j listi, chasto, z trudom, lezhachi v
lizhku. Listi do ne¿ nosit' na poshtu klinichnij fel'dsher Gurij Mikitovich.
Dlya ne¿, dlya svogo pochuttya vin dobiraº slova, yaki ne vzhivalisya mizh nimi za
vsi visim rokiv ¿h druzhbi. Mozhe, v cih listah - chastina jogo tvorchogo
pochuttya?..
I v nih vin uzhe ne tyazhko hvora, majzhe p'yatdesyatirichna lyudina, shcho
viboryuº sobi v zhittya bodaj rahovani dni. Vin - nizhnij, palkij drug i
kohanec', shchiro viddanij svo¿j podruzi.
I vin spishit' zakinchiti tut, u hvilini samotnosti, svoyu lebedinu poemu
pro sonce, more, kohannya... Volya, kazkove more, obraz kohano¿ hvilyuyut',
zacharovuyut' uv'yaznenogo j zakutogo soncepoklonnika. Tyazhko buti nepevnim
zavtrashn'ogo dnya. A vin ne znaº, chi poshchastit' zakinchiti "Na ostrovi"...
Paroplav vidplivaº i z nim - vona, neznajoma krasunya z ochima-fialkami...
ZHenut' ugoru svo¿ peredsmertni strili agavi, shcho nemov spali pered cim
bagato rokiv. Zavtra rozkvitnut' voni pishno, shchob potim pogasnuti
nazavzhdi... Kohana nedosyazhna, yak nedosyazhne jogo shchastya.
I koli druzi majzhe silomic' zabirayut' v n'ogo nezakinchenij shche rukopis,
vin, ne vagayuchis', dopisuº: Ave, mare, morituri te salutant[3].
Vchora vpershe zasidala nova Derzhavna duma. Kocyubins'kij neterplyache zhde
godini vidviduvannya hvorih u klinici. Pro shcho govoryat' s'ogodni v Rosi¿?
Rivno o tretij z'yavlyaºt'sya CHizh. Vin prinosit' novi gazeti i korobku
marmeladu. Mihajlo Mihajlovich, niyakoviyuchi¿, dyakuº.
- Nu, shcho chuti v misti?
CHizh porinaº v krislo i krutit' rukoyu vus. V Kocyubins'kogo dobrij
nastrij, i vin rado probachit' priyatelevi jogo nepristojnij anekdot. Ale ne
vstigaº CHizh rozkriti rota, yak do palati vrivaºt'sya Grablyans'kij.
- YAk, vi vzhe tut?! - zdivovano i rozcharovano gukaº vin do CHizha.
Vin hotiv pershij prijti do Kocyubins'kogo. Poki CHizh vigaduº dlya
Grablyans'kogo micnu repliku, toj zahopleno vigukuº, vimahuyuchi gazetami:
- CHitali?.. Ce zh majzhe nasha peremoga!.. CHizh nastorozhuºt'sya. Jogo
doshkul'nij dotep ne zlitaº z ust. A Grablyans'kij uzhe ne zvazhaº ni na shcho.
- Vi zh lishe uyavit': nashchadok svyatogo Afanasiya Lubens'kogo - golova
Derzhavno¿ dumi!.. Rodzyanki - starovinni kozac'ki polkovniki!.. Vasil'
Ivanovich Rodzyanko, sotnik horol's'kij, pidpisuvav cholobitnu Pavla
Polubotka, buv nakaznim mirgorods'kim polkovnikom. Buv u shveds'komu poloni
cilih sim lit, za shcho j distav vid Danila Apostola nagorodu selami i
lyud'mi. A Mihajlo Petrovich Rodzinko u vijnah proti Napoleona buv
ad'yutantom u Konovnicina, potim polkovnikom gusars'kogo princa Orans'kogo
polku, buv i komandirom Lubens'kogo gusars'kogo polku, potim distav chin
general-majora... Teper Mihajlo Volodimirovich Rodzyanko - golova chetverto¿
Dumi!..
- Ale zh cej nashchadok svyatogo Afanasiya Lubens'kogo buv golovoyu j tret'o¿
Dumi... - nervuyuchis', spinyaº jogo krasnomovstvo Kocyubins'kij.
- Buv, to shcho zh?.. Ce zh odin iz starovinnih ukra¿ns'kih rodiv. SHCHo vi
maºte na uvazi?
- Prosto ya zgadav, shcho tretya Duma shvalila stolipins'kij zakon pro
vidrubi. Kurkuli radiyut'... Navryad chi zrobit' shcho j teper Rodzyanko dlya
narodu. Hiba shcho shvalit' novij zakon, shche doshkul'nishij za toj...
Grablyans'kij zapamorocheno divit'sya pa Kocyubins'kogo, potim povertaºt'sya
do CHizha, ale j na oblichchi togo ne znahodit' spivchuttya. Vin odnu mit' dumaº
i znovu raptom vigukuº:
- O!.. Meni zh ishche v desyat' misc' treba vstignuti s'ogodni. Koli ya
vstignu!.. Buvajte, buvajte... Vibachte, shcho ne mayu zmogi zalishatis'
dovshe...
Vin bizhit' i znikaº za dverima.
- Starovinnij ukra¿ns'kij jolop! - promovlyaº nareshti CHizh i prisuvaºt'sya
z krislom do Kocyubins'kogo. shcho smiºt'sya j hitaº golovoyu.
- YAkij nastrij? - pitaº Kocyubins'kij.- Maºmo zh uzhe Dumu, maºmo malo ne
rodicha golovoyu Dumi...
- Narod hvilyuºt'sya. V Peterburzi demonstraci¿ i strajki... Nezabarom
budut' dokladni vidomosti.
- A v Kiºvi?
- Tezh nezadovolennya j oburennya... Til'ki "Kievlyanin" zahlinaºt'sya v
difirambah. Revolyucijnij nastrij pidijmaºt'sya i tut. Vchora vvecheri v
kav'yarni na Podoli ya nespodivano zustriv Kamishchuka.
- Grigoriya?.. - pidhopivsya Mihajlo Mihajlovich.- De? Koli? Vi jogo shche
pobachite?..
- CHogo vin pri¿hav do Kiºva - ne znayu... Vin ne skazav. Zvichajno, jogo
vidryadili syudi z yakimos' zavdannyam. Ne mig ya jogo rozpituvati. Vin kazhe,
shcho nazrivayut' veliki podi¿. Sam nastroºnij po-bojovomu, kogos' chekaº,
kudis' maº ¿hati... Vse ce - v sekreti, vse partijni zavdannya. Vin mig
govoriti zi mnoyu yakih sim-visim hvilin. Dopituvavsya pro Nadiyu - chi ne
dozvoleno bulo pohovati ¿¿ des' na kladovishchi... YA rozpoviv jomu pro vas i
skazav, shcho vi znaºte deyaki podrobici pro ¿¿ stratu. Vin shopiv mene za
ruku i domigsya, shchob ya vlashtuvav jomu zustrich z vami. Vin vzagali hoche
bachiti vas...
Mihajlo Mihajlovich hvilyuºt'sya.
- Treba negajno... s'ogodni zh abo zavtra vlashtuvati nam pobachennya.
- S'ogodni ne mozhna: vin til'ki vvecheri dzvonitime meni do gotelyu, shchob
zapitati pro vashu zgodu. Adzhe vin zhive nelegal'no, bachitisya z nim mozhe
buti j nebezpechno.
- Nisenitnicya... Haj prihodit' zavtra v prijomni godini, a ya vzhivu
zahodiv, shchob do mene nihto bil'she ne prihodiv. Skil'ki ya vzhe dumayu pro
n'ogo...
Ale Grigorij Kamishchuk ne prijshov. Daremno cilih tri godini neterplyache
zhdav jogo Mihajlo Mihajlovich. CHekannya nervuvalo jogo, perevtomilo.
Drugogo dnya prihodiv CHizh. Vin povidomiv, shcho Grigorij telefonom
zv'yazavsya z nim i taki mav zustritisya vchora z Kocyubins'kim.
Priºmni zvistki cherguyut'sya z nepriºmnimi, dobrij nastrij zminyuºt'sya na
sum, povil'ne oduzhannya zat'maryuºt'sya chastim i rizkim pogirshennyam. A
zagalom use ce do bolyu nabridle, vazhke... Pora vzhe kidati palatu. Davno
vpala zima i, pislya listopadovogo pivmoroku, kimnatu zapovnyuº m'yake
zaspokoyuyuche svitlo vid snigu nadvori.
Marina povidomila, shcho hoche pri¿hati na den' do Kiºva, zustritisya. I os'
jogo mriya pro zustrich z neyu nemov zdijsnyuºt'sya. Listovno umovilis' pro
chislo. Doktor Rafiºv dozvoliv dlya n'ogo prijom gostya navit' ne v godini
zagal'nogo vidviduvannya hvorih. Pro ce buli poperedzheni deyaki sluzhbovci
kliniki. Vsi znali, shcho do Kocyubins'kogo htos' pri¿de.
V palati stoyat' kviti. Marinu zhde prigotovlenij dlya ne¿ podarunok. I
navit' bil'she - Strazhesko obicyav cimi dnyami dozvoliti progulyanku viznikom
po mistu. Znachit', vin bude z neyu. Nehaj hoch pivgodini voni ¿hatimut' po
mistu, i svizhij snig ripitime pid polozkami sanej. Ce nagadaº jomu zimovi
chernigivs'ki vechori.
Radisne hvilyuvannya pidnosit' jogo. Vin vikoristovuº nastrij i pishe
horoshi listi priyatelyam.
Priznachenij den' zustrichi zdaºt'sya jomu svyatom. Vin znaº - po¿zd
prihodit' ob odinadcyatij ranku. Vona po¿de do gotelyu i o dvanadcyatij chi
trohi piznishe bude v n'ogo.
Pislya snidanku vin minyaº halat na svij zvichajnij kostyum i navit'
oglyadaº sebe v malen'ke dzerkal'ce. Vin znaº: viglyadaº zhahlivo i ne hoche
nepriºmno vraziti Marinu. Dobre poshitij na n'ogo kostyum teper nezgrabno
visit' na plechah. Ochi zapali, oblichchya zanadto shudlo. Vin shche v listi do
Marini dobre zmalyuvav sebe, shchob potim, pri zustrichi, ¿¿ ne vraziti...
Til'ki b ne trapilosya sercevogo pripadku chi yakogos' raptovogo
pogirshennya. Todi zustrich ne prinese jomu radosti. Dlya ne¿ vin berezhe
nastrij i veselij viglyad.
Na stoli korektura. Treba shvidshe praviti i odsilati. Ale vin ne v sili
vzyatis' za ne¿, ne mozhe primusiti sebe do c'ogo. Zbudzheni dumki ne
pidkoryayut'sya zaraz jogo voli.
"Zachekaº!.." - dumaº vin pro korekturu.
Kozhno¿ hvilini mozhe postukati v dveri Marina. Vin zustrine ¿¿ i bude
namagatisya strimati svoº hvilyuvannya, shchob ne poshkoditi samopochuttyu... Ni,
vin ne uyavlyaº, yak ce vona siditime u n'ogo v palati... Ta j yaka vona
teper? Pishe, shcho shudla...
Mihajlo Mihajlovich smiºt'sya sam z svoº¿ sentimental'nosti. Nemov vin
povernuvsya do svoº¿ molodosti, navit' do ditinstva, koli buv zakohanij u
znachno starshu za sebe divchinu i po-dityachomu sentimental'no mriyav pro
zustrich z neyu...
Glyanuvshi na godinnik, vin raptom strivozhivsya. Minulo tak bagato chasu.
De zh vona mogla buti? CHi ne pishla po kramnicyah shukati jomu podarunok abo
kviti?..
Vin nervovo hodit' po palati. Potim lyagaº vidpochiti kil'ka hvilin i
znovu hodit' nervovimi, plutanimi krokami.
Do palati zaglyadaº chergova sestra.
- SHCHo ce vi odyagnulisya, yak na vesillya?..
- Ce tak i º,- zhartuº vin.- Os' podadut' sanki, i ya po¿du na vesillya...
Vin smiºt'sya, poki sestra sto¿t' tut i nezadovoleno hitaº golovoyu. Vona
ne mozhe zbagnuti: takij solidnij, takij hvorij cholovik i raptom odyagnuvsya
j prichepurivsya, yak divchis'ko... A dlya chogo?..
- Mozhe, vam i dzerkalo prinesti? - zapituº nezadovoleno vona.
- YAkshcho vasha laska... - rozumiyuchi zhart, govorit' Kocyubins'kij.- U mene,
shchopravda, º svoº, ale zanadto malen'ke, ya uves' ne mozhu v n'ogo vlizti...
A meni hochet'sya poglyanuti na svoyu postat'!..
I vin viprostuºt'sya pered chergovoyu sestroyu na ves' zrist i dobrozichlivo
glumit'sya z ne¿. Todi vona tezh zahoplyuºt'sya groyu. Strushuº zavzyato rudimi
kucherikami, shcho viglyadayut' z-pid kosinki, i z shtuchnoyu serjoznistyu
promovlyaº:
- A vi, pane, ne pozbavleni privablivosti... Molodij pani prosto ne
vstoyati pered vami... Dlya bezpeki vas treba trimati pid zamkom.
- SHCHiro dyakuyu, pani... - vidpovidaº vin i divit'sya na godinnik. Potim,
nache zlamanij, sidaº v krislo.
- Mi oboº zlegkovazhili svo¿mi obov'yazkami,- govorit' sestra.- SHCHo z
vami?
- Nichogo. Raptom zabolila golova.
Vin ne govorit' ¿j, shcho jogo sturbuvav godinnik. Vzhe pizno. Treba lyagati
v lizhko. Nevzhe Marina ne pri¿hala?
Vin govorit' sestri, shcho lyazhe vidpochivati. Vona jde i cherez kil'ka
hvilin povertaºt'sya z telegramoyu. Mihajlo Mihajlovich hapaº telegramu.
Marina povidomlyaº, shcho cherez raptovu hvorobu ne mozhe pri¿hati.
Teper vin z hvilyuvannyam chekatime vid ne¿ zvistki pro ¿¿ hvorobu, adzhe
vin ne znaº, shcho ¿j stalosya.
A taki vin povoli oduzhuº. V drugij polovini grudnya v Kiºvi rozpochavsya
terapevtichnij z'¿zd i obom likaryam - Obrazcovu i Strazhesko - nevistachaº
chasu: voni aktivni uchasniki i organizatori z'¿zdu. Zaradi Kocyubins'kogo
Strazhesko yakos' urivaº trohi chasu j pri¿zdit' do kliniki. Vin zadovolenij
oglyadom hvorogo i pripisuº jomu korotki progulyanki na povitri, zvichajno,
viznikom i v dobru godinu.
Kocyubins'kij radiº, yak ditina: ponad dva misyaci vin ne vihodiv z
kimnati... Ostannim chasom jogo vzhe menshe vidviduyut' znajomi: pevne, nabrid
usim... Navit' druzhina z CHernigova pishe malo, hoch vin i prosit' ¿¿ u
listah pisati chastishe i dokladnishe. Vin turbuºt'sya za matir - Likeru
Maksimivnu, prosit' druzhinu krashche opalyuvati kimnatu materi, shchob ne
zastuditi ¿¿. Jogo turbuº navit' te, shchob diti, rozpalyuyuchi grubki - a pered
rizdvom osoblivo bagato opalyuyut' - ne narobili vipadkovo pozhezhi. Vin
zasterigaº vsih vid neoberezhnosti... Ale druzhina pishe ridko, i po
shtempelyah na konverti vin pomichaº, shcho, napisavshi list, vona ne pospishaº
vidnesti jogo na poshtu. CHasto ce psuº jomu nastrij, rozdratovuº.
Bilya kliniki sto¿t' legkovij viznik. Sluzhnik povoli vivodit'
Kocyubins'kogo. Doktor Rafiºv proponuvav providnika na vsyakij vipadok. Ale
nashcho providnik? Viznik ¿de povoli, krokom. SHvidka ¿zda Kocyubins'komu
zaboronena.
Kocyubins'kij ¿de Volodimirs'koyu, potim vi¿zdit' na Hreshchatik, trohi
pidijmaºt'sya po Oleksandrivs'kij, do muzeyu... Daleko ne mozhna:
perebil'shit' dozvolenij chas progulyanki. Ale nadto vzhe prekrasna zima i
prechudovi dereva Cars'kogo sadu v zimovomu vbranni... Z radoshchiv vin ne
znaº, na shcho divitisya. Jogo zir vablyat' dereva sadu u gustij pamorozi. Vin
veselij i zhittºradisnij. Viznik povoli ¿de popid samim trotuarom, i
Kocyubins'kij vdivlyaºt'sya v oblichchya lyudej. Vin shukaº znajomih. Jomu
hochet'sya podiliti z kimos' svoyu radist'.
Vin znovu na Hreshchatiku. Z gikannyam i svistom prolitayut' povz n'ogo
rozkishni risaki pid kol'orovimi sitkami, pronosyat'sya avto i trikolisni
motocikletki, yakih u Kiºvi osoblivo bagato.
Vin odvik uzhe vid svizhogo zimn'ogo povitrya i shumu. V n'ogo zlegka
pamorochit'sya v golovi. Ale jomu dobre. Nastupnogo razu vin vi¿de ranish i
za¿de do odno¿-dvoh redakcij. Treba j samomu vidvidati znajomih.
CHudesno!.. Nezabarom vin pokine likarnyu, pozhive tizhniv zo dva v CHernigovi
i znovu na pivden'... Treba po¿hati do ªgiptu. Likari radyat'. Do rechi,
tam, zdaºt'sya, zaraz Lesya Ukra¿nka. Pobachiti ªgipet!
A prote ce zajvi mri¿: v n'ogo navryad chi vistachit' groshej po¿hati na
Kavkaz, do Suhuma... Vse zh tam zima nevazhka bude dlya n'ogo. Vin vzhe vstig
nedavno pozichiti v "Tovaristva dopomogi" p'yatsot karbovanciv. Likuvannya
koshtuº nedeshevo. Otzhe, hiba shcho na Kavkaz... Pro ªgipet chi Kapri nema chogo
j mriyati.
V zadumi vin ne pomichaº, shcho za nim stezhit' para ochej. Lyudina v prostomu
deshevomu pal'ti i smushkovij shapci, zustrivshi viznika z Kocyubins'kim,
raptom povertaº za nim i nepomitno trimaºt'sya za kil'ka krokiv.
Voni pidijmayut'sya Fundukle¿vs'koyu. Nazustrich, uniz, mchit' chudovij risak
pid sitkoyu, viznik u peredku trimaºt'sya, yak knyaz'... Kocyubins'kij vstigaº
rozpiznati zakutanogo v ºnotovu shubu Homenka. Rukoyu vin pritrimuº tak samo
zakutanu v hutra damu... Mihajlovi Mihajlovichu robit'sya veselo. Do n'ogo
obertaºt'sya viznik.
- Bachili? Panya yaka!.. YAk gubernatorsha!.. A do kogo ya til'ki ne voziv ¿¿
po nochah... Cya navchit', yak zhiti!..
Kocyubins'kij smiºt'sya: takij tyuhtij, yak Homenko, i raptom - taki
forteli!.. Nu, ot... A vin shukaº znajomih!..
Na rozi Volodimirs'ko¿ dovelosya chekati, poki perejdut' tramvajni
vagoni. Htos' pidhodit' do sanok i nahilyaºt'sya do Kocyubins'kogo.
- O! - vigukuº Mihajlo Mihajlovich. Pered nim sto¿t' Grigorij Kamishchuk.
Jogo vrodlive oblichchya trohi shudlo j nemov postarilo. Vin odpustiv
koroten'ki bilyavi vusa i piznati jogo davnim znajomim ne legko.
Kocyubins'kij ne puskaº jogo ruki.
- Zachekaj trohi, - govorit' vin viznikovi.
- A ya zustriv vas na Hreshchatiku i stezhu - yak bi pidijti... Ta vse ne
zvazhuyus'...
Govorit' Grigorij uzhe ne spivuchim golosom, yak ranish, a trohi zgrubilim,
postarilim baskom. Ale vse zh vin zalishivsya tim zhe krasunem, z golubimi
imlistimi ochima i smuglyavim oblichchyam.
- Nu, yak vi - oduzhali vzhe?.. Oblichchya u vas zmarnile shche...
- YA zdorovij, Grigoriyu... Skoro vipishusya z kliniki i povernus' do
CHernigova...
- Hochet'sya j meni tudi!..
- Tak chogo zh?
- Ne mozhna... Piznayut'... - shepche vin Mihajlovi Mihajlovichu. - Vam
kazav CHizh? YA zh nelegal'no... Tak hotiv prijti do vas u kliniku i... - vin
oglyadaºt'sya, potim prodovzhuº,- uv'yazavsya hvist za mnoyu... Dobre, shcho ya
zazdalegid' jogo vglediv, a to b yakraz do vas u kliniku priviv...
- YA Grigoriyu, nikogo ne boyusya... A vas ya zhdav, bil'she yak chotiri roki ne
bachilis'... Skuchiv. Dumav, shcho zovsim ne zustrinemosya.
- Spasibi, Mihaile Mihajlovichu, spasibi za vse... A vashi opovidannya ya
vsi chitav, i lyudyam chitayu... Vin, pospishayuchi, perehodit' na inshe:
- Pogovoriti b meni z vami... Mihajlo Mihajlovich rozumiº:
- YA znayu... Treba... YA z Marinoyu pri¿zdiv do Kiºva. Marina ¿¿ bachila
yakraz za den' do...
Raptom Grigorij oglyadaºt'sya i vmit' strivozheno spinyaº Kocyubins'kogo.
Mihajlo Mihajlovich bachit' bilya sanok neznajomu lyudinu, shcho nemovbi cilkom
bajduzhe oglyadaº zdalya budinok i prisluhaºt'sya do ¿h rozmovi. Kocyubins'kij
rozumiº.
- Proshchajte, - govorit' Grigorij, potim nahilyaºt'sya j shepche: - Pobachite
bat'ka - perekazhit', shcho bachili i skoro haj ne zhde...
Vin po-molodec'komu zbiv na potilicyu shapku, nagnav tramvaj i skochiv na
vs'omu hodu na pristupku. SHpik skochiv u sanki nezajnyatogo viznika i pomchav
za tramvaºm, ale Kocyubins'kij pomitiv, shcho pered cim shpik podivivsya na
nomer jogo viznika.
Kocyubins'kij tezh rushaº. Z zadovolennyam vin divit'sya, yak viznik iz
shpikom daleko vidstaº vid tramvaya, v yakomu zahovavsya Grigorij. Bilya
kliniki, podayuchi viznikovi groshi, Kocyubins'kij govorit':
- YAkshcho v polici¿ zapitayut', kudi pasazhira voziv, skazhi: na vokzal...
- Pokornºjshe blagodarim... Slushayus'... Mi ponimaºm... - veselo vidpoviv
toj i, hvac'ki vidhilivshi polu svoº¿ dovgo¿ livre¿, hovaº groshi v kishenyu.
Svizhij i nemov pomolodilij, pidijmaºt'sya Kocyubins'kij shodami kliniki.
V svo¿j palati zastav dvoh neznajomih cholovikiv, shcho vidrazu pidvelisya j
nazvali svo¿ imena. Odin buv visokij, rudij, mogutn'ogo skladu, v
students'kij universitets'kij formi. Drugij - litnij cholovik, z suhorlyavim
zhovtim oblichchyam, golenij, z zastigloyu delikatnoyu usmishkoyu.
Voni zayavili, shcho voni predstavniki "Ukra¿ns'kogo vegetarians'kogo
tovaristva imeni Grigoriya Savicha Skovorodi", yake zasnuvalo svoyu
vegetarians'ku ¿dal'nyu v Kiºvi, na Proriznij vulici. Teper voni prosyat'
vsih ukra¿nciv vidguknutisya.
Mihajlo Mihajlovich zaprosiv ¿h sisti j rozglyadav nespodivanih gostej,
poki voni vikladali sut' svoº¿ spravi.
Rudij student rozpovidav i vtirav hustkoyu svoyu mogutnyu, ryasno vkritu
potom shiyu. Vin nagaduvav perevdyagnenogo v studenta riznika. Neabiyakoyu
siloyu j zavzyattyam viyalo vid jogo postati. Mihajlo Mihajlovich dumav z
usmishkoyu pro te, shcho, pevne, cej kozarlyuga shchovechora vlashtovuº z tovarishami
zanadto guchni gulyanki j ne grebuº niyakimi stravami, a vden' udaº z sebe
pobornika vegetarianstva... Suha postat' jogo kompan'jona nagaduvala
Kocyubins'komu lyudinu, shcho ¿¿ likari posadili na suvoru diºtu... Cej ves'
chas movchav i, pevne, stezhiv til'ki za tim, shchob z jogo oblichchya ne znikala
delikatna posmishka. Govoriv, zhestikulyuyuchi, student. CHogo til'ki ne bulo v
jogo promovi!.. I pro poglyadi jogo na zdorov'ya, i pro tilesnu gigiºnu, i
pro gumanitarnist', i pro velicheznu riznicyu mizh ukra¿ns'kim
vegetarianstvom ta rosijs'kim, yake, na jogo dumku, naviki zv'yazalo sebe z
tolstovstvom. A os' ukra¿nci obrali sobi v patroni Grigoriya Skovorodu.
Vin pochinav uzhe nabridati. Nareshti pidijshov i do literaturi.
- Pis'menstvo nashe, - govoriv vin zahopleno, - stihijno vidbivalo ideyu
vegetarianstva, mayuchi v nashi chasi takij krishtalevo-chistij i prekrasnij
viyav u vsij vashij tvorchosti, Mihaile Mihajlovichu.
Kocyubins'kij buv vrazhenij. Os' chogo vin najmenshe spodivavsya vid gostej
i vegetarianstva...
- Nasha ¿dal'nya,- ne vgamovuvavsya student,- hoche navit' uzyatisya za
vidannya knizhok. I nasampered mi hochemo vidati vash tvir "List"...
- Ale zh ideya c'ogo tvoru zovsim insha...
- Darma, darma, pane... Nam treba vidavati. Nasha ¿dal'nya - ce ne til'ki
¿dal'nya... SHCHopravda, maºmo material'nu skrutu... Za chotiri misyaci
roztrin'kali p'yatsot karbovanciv, ale yakbi nam shche sto chi sto p'yatdesyat,
teper bi vzhe pishlo na lad...
Voni shvidko znikli, zalishivshi majzhe prigolomshenogo Kocyubins'kogo. Na
proshchannya prosili til'ki nikomu ne govoriti pro ¿h rozmovi, bo duzhe
nebezpechno, nebazhano, shchob htos' shche znav pro ce...
Koli CHizh zajshov do palati, to zastav Mihajla Mihajlovicha v tyazhkij
zadumi.
- SHCHo trapilosya?
- Mozhlivo, velike neshchastya, - vidpoviv Kocyubins'kij. - Dopiru buli v
mene dva yakis' vegetarianci i govorili, shcho v mo¿j tvorchosti vtilena ¿h
ideya v chistomu viglyadi.
I vin rozpoviv use.
CHizh rozpraviv svo¿ vusa i potonuv u krisli.
- Z navedenih faktiv, - pochav rezyumuvati vin, - mi mozhemo z dostatn'oyu
pevnistyu zrobiti visnovok, shcho v danomu razi maºmo spravu z kretinami.
Ale...
I vin pidijshov do Kocyubins'kogo.
- Dorogij Mihaile Mihajlovichu, hiba nemaº navit' sered vashih znajomih i
druziv takih, shcho viyavlyayut' u rozuminni vashih tvoriv ne bil'she tonkosti, yak
i oci dva bovduri, shcho dopiru buli tut?..
- ª, zvichajno, - zhvavo vidguknuvsya Kocyubins'kij,- ta ya ne na nih
pracyuyu. Meni abi narod zrozumiv dumki mo¿ do kincya... YA dlya n'ogo j pishu.
V sichni zbiraºt'sya konsilium: virishuyut' - vidpuskati hvorogo dodomu, chi
zalishati v klinici. Docent Strazhesko vislovlyuº dumku, shcho klinichna
obstanovka vplivaº teper na hvorogo negativno, jomu potribne povitrya,
domashni umovi, rozvagi. SHCHozhdo likuvannya, to dali vono mozhe zdijsnyuvatis' i
v umovah domashnih.
V drugij polovini sichnya jogo vipisuyut' Za nim pri¿zdit' druzhina. V
kareti shvidko¿ dopomogi jogo vezut' na vokzal, do m'yakogo vagona pershogo
klasu. Tak nakazali likari.
Na vokzal prihodyat' znajomi i priyateli. Provodzhayut' teplo, vitayut' z
oduzhannyam. I hoch vin ne virit' v oduzhannya, ale veze z Kiºva dobrij
nastrij, tepli vrazhennya vid druziv, vid bodaj vidnosno¿ svoº¿ svobodi i
vid publiki, shcho zasvidchila jomu svoyu povagu i lyubov.
X. KVITENX
Zvidsi, z Boldino¿ gori, lyubiv vin divitis', yak obstupaº misto vesna. Z
dalekogo, v sinih dimah, lisu, z viruyucho¿ Desni, z shiroko¿ luki, shcho vzhe
zapalala rozsipami kul'babi, - zvidusil' linut' na misto zapashni vitri.
Budyat' dumki, trivozhat' serce, klichut'.
Vechorami syudi prihodit' Marina, divit'sya samitno, z zhurboyu, vdalinu,
zgaduº pro n'ogo.
Vazhko ¿j.
Vostannº zustrichalis' dva misyaci tomu. Nebagato zalishilosya zimi, sili
jogo todi nemov vidnovlyuvalis', vin radisno divivsya na majbutnº. Novi
tvorchi zadumi vzhe hvilyuvali jogo...
Potim odnogo dnya vin ne prijshov v umovlenu godinu. Vona dovgo ne znala
pro n'ogo nichogo. Ne vitrimala: pishla v yakijs' vigadanij spravi do svogo
susida, znajomogo hudozhnika, shcho chasto buvav u Kocyubins'kogo. Dovidalas':
Mihajlo Mihajlovich znovu hvorij.
Z togo chasu vin majzhe ne vstaº z lizhka.
Vona ne maº vid n'ogo zhodnogo ryadka, zhodno¿ zvistki. Sama ne
navazhuºt'sya peredati kim-nebud' bodaj zapisku. Inodi vona v rozpachi vid
ciº¿ bezgluzdo¿ rozluki. Todi jde v rodinu hudozhnika i doviduºt'sya pro
stan Kocyubins'kogo.
S'ogodni v statbyuro ¿¿ zustriv odin z priyateliv Mihajla Mihajlovicha i
povidomiv, shcho Kocyubins'kij viklikav jogo vchora dodomu skladati duhivnicyu.
- Nevzhe v n'ogo beznadijnij stan?
- Ne dumayu, ale v usyakomu razi nema niyakih pidstav dlya optimizmu.
Vona pochula zhorstoki slova. Nevzhe kinec'?.. Kinec' jogo palkim slovam i
mriyam? Kinec' ¿h vos'mirichnij druzhbi?.. Ta shche todi, koli buyae dovkola
peremozhna priroda, i sonce spravlyaº svoº svyato!..
SHCHo zh bude z neyu?.. Molodist' svoyu vona viddala jomu; nezchulasya, koli j
proletili voni - roki bezoglyadno¿ druzhbi i lyubovi. SHCHo zh robiti ¿j? Hotila
- davno vzhe - zminiti zhittya, ta tak i ne zvazhilas'. Hotila piti za lyud'mi
sil'nimi j rishuchimi - ne pishla... Koli b ¿j hoch malen'ku chastinu to¿ sili,
shcho mala Nadiya... Ta j kudi pidesh vid hvoro¿ materi, shcho davno vzhe na ¿¿
rukah?.. Grigorij u listi kliche, obicyaº dopomogti. SHCHastya tam, za Desnoyu,
za sinimi lisami!.. De zh uzyati smilivosti, shchob iti po n'ogo?..
Kocyubins'kij lezhit' u svo¿j robochij kimnati. Bil' u serci to gamuºt'sya,
to znovu pidsilyuºt'sya. Hvorij bez uspihu namagaºt'sya zderzhati stogin. Bil'
zmuchiv jogo. Cilimi nochami ne spit'. V domi prignichenist' i trivoga. V
svo¿j malen'kij kimnati bezzvuchno plache jogo slipa mati Likera Maksimivna.
Prihodyat' priyateli, ¿m dovodit'sya chekati, poki Mihajlo Mihajlovich
vidchuº sebe v sili ¿h prijnyati. Vin prosit' ¿h rozpovisti pro shcho-nebud',
bo sam ne maº sili rozmovlyati.
Ta priyateli ne znahodyat' sliv, shchob rozvazhiti jogo.
- Nabridlo lezhati - strah yak!.. - znovu promovlyaº hvorij.
Skil'ki chasu zmarnovano!.. Teper bi same pracyuvati!.. ª chas, zibranij
material, vesna!..
Vin divit'sya u vikno, do yakogo prostyagaº svo¿ galuzki posadzhena nim
samim yalina. YAkis' neveseli dumki skuvali jogo poglyad i, zvertayuchis' do
svogo postijnogo likarya Utevs'kogo, vin tiho prosit':
- Arkadiyu Markovichu, obicyajte meni, koli ya pomru, ne zalishiti rodinu
moyu bez vashogo druzhn'ogo spivchuttya ta moral'no¿ pidtrimki... Osoblivo
proshu za ditej...
Jogo zaspokoyuyut'.
- Mihaile Mihajlovichu, navishcho ci dumki?.. Adzhe vi lishe pochali prijmati
novi liki, skoro vam pokrashchaº j nezabarom budete na nogah, budete z
Boldino¿ gori divitis' na vesnu... A tam i za robotu...
Vin strimuº stogin, prisluhaºt'sya do sliv priyatelya i likarya. Uvazhno
divit'sya v oblichchya inshim svo¿m tovarisham. Vin z nadiºyu shukaº v ¿h poglyadi
yakogos' zaperechennya svo¿h vlasnih prognoziv. CHuº zgadku pro robotu i ne
vitrimuº, obrivaº slova likarya:
- "Tini" vzhe vijshli v zbirniku... Vi chitali? I, pochuvshi pidtverdzhennya i
shval'nu ocinku, prodovzhuvav:
- Vsi hvalyat', vsim do vpodobi... Vin robit' pauzu, pritiskuº dolonyu do
grudej. Peremagaº bil' u serci, govorit' dali:
- Ale zh ce ne vse... Ce til'ki pochatok togo, shcho ya hochu skazati pro nih.
Ivan zaginuv u svo¿h ridnih gorah, tikayuchi vid zhitejs'ko¿ suºti. Vin ishov
na poklik svogo sumlinnya, svogo sercya. A koli b vin ne posluhav jogo? Koli
b povernuvsya do svoº¿ Palagni, chi zhiv bi vin?.. Zvisno, zhiv bi. Ale ne
vin, til'ki yakas' jogo chastka, a reshta, vse inshe vmerlo b u n'omu... I
zreshtoyu vin tezh bi zaginuv...
Mihajlo Mihajlovich vidpochivaº j zapituº v CHizha:
- Do rechi, vi znaºte, shcho kozhnij trudyashchij gucul goduº kil'koh chuzhih
nerob i nevil'nij ¿h zbutisya? Tri roki ya zbirav material pro gucul's'ke
selo, pro chudovi gori i polonini...
- I dobre... Znachit', matimemo novu prekrasnu povist'...
Mihajlo Mihajlovich sumno hitaº golovoyu i raptom minyaº rozmovu.
- YA lyublyu zhittya zaradi n'ogo mozhu pereterpiti vsyaku muku. Ta v tim i
rich, shcho... zdaºt'sya, na cej raz uzhe kinec'...
I vin vislovlyuº tovarisham svoyu ostannyu volyu i daº ostanni rozporyadzhennya
rodini.
- Strashna rich, druzi mo¿, vmirati sered tako¿ rozkoshi!.. - I vin
pokazav na vikno, za yakim kvituº vesna. - Pevne, ce stanet'sya nezabarom...
Taku krasu popi til'ki oskvernyayut' svo¿mi kadilami i aliluyami...
Obijdemosya bez nih.
Naprikinci dnya jomu nemovbi trohi polegshalo. Prinajmni vin prokinuvsya
pislya korotkogo, nemov hvilinnogo snu, i jomu zdalosya, shcho trohi polegshalo.
Nache vtihli jogo boli.
Mihajlo Mihajlovich zabazhav napisati zapisku Marini. Vin znav: vona
muchit'sya, ne mayuchi vid n'ogo j slova. Teper uzhe yasno: ¿hnij pisni kinec'.
Vin cherez silu zvivsya z lizhka. Zdivuvavsya, shcho bil' ne muchit' jogo. Siv
u postijne svoº krislo bilya robochogo stola. Otak vin sidiv za nim tut, u
CHernigovi, pivtora desyatka rokiv!.. Podivivsya na pero, shcho vzhe trohi
vzyalosya irzheyu. Vidchuv na gubah solonu kraplinu. Potim, poki v kimnati bula
tisha j nihto do kimnati ne prihodiv, vin napisav zapisku Marini. Ruki vzhe
ne korilis' jomu, pero chiplyalosya za papir i brizki chornila sidali na
krivih rozhitanih ryadkah.
Kolis' Marina prosila, yakshcho vin matime namir rozijtisya z neyu nazavzhdi,
prosto skazati abo napisati pro ce. I vin napisav ¿j pro ce. Teper vin
pochuvaº, vin peven c'ogo, shcho takij moment nastane nezabarom, mozhe, navit'
s'ogodni chi zavtra... Zavtra htos' iz priyateliv peredast' c'ogo lista.
Jogo zdivuvala tisha v domi. Mati pislya bezsonnih nochej, pevne, zasnula
v krisli, v svo¿j kimnatci. Druzhina, mabut', vidpochivaº v sadu. Vijti b i
jomu v sadok, polezhati hvilinu pid yablunyami, shcho, pevne, vzhe pochali
rozcvitati.
Hoch glyanuti!
Vin trimavsya za odvirok i povoli stupav do vital'ni. Zvidti vin oglyane
svij sadok.
Htos' pokinuv vidchinenim vikno. Kocyubins'kij shopivsya za lutki i
gliboko vdihav teple, napoºne vesnyanimi pahoshchami povitrya. Na odnu mit'
zgadav Kapri. Ce bulo davnº, daleke, kazkove...
Oddalya, na osloni, za golim shche chagarnikom zhovto¿ akaci¿ sidila jogo
druzhina i Vasilevs'kij. Os' voni pidvelisya. Proshchayut'sya.
Kocyubins'kij bachiv, yak Vasilevs'kij dovgo i zahopleno ciluvav ruku Viri
Iustinivni.
Mihajlo Mihajlovich spokijno zachiniv vikno i povoli pishov do svoº¿
kimnati.
CHerez kil'ka dniv likar, prijshovshi zranku do Kocyubins'kogo, pomitiv
nabryaki. Ce buv griznij simptom. Mihajlovi Mihajlovichu ne skazali pro ce.
Ale do Kiºva bula poslana trivozhna telegrama.
Drugogo dnya pri¿hav Strazhesko. Mihajlo Mihajlovich trohi pidvivsya na
posteli i pokazav tremtyachoyu hudoyu rukoyu na vikno:
- Divit'sya, yak garno v prirodi, a ya pomirayu... Nishcho vzhe meni ne
dopomozhe. YAkbi mozhna bulo polegshiti mo¿ ostanni muki.
V sim'¿ na Strazheska pokladali ostanni nadi¿. Likera Maksimivna,
spryamovuyuchi do n'ogo slipi ochi, blagala:
"Doktor, ne kidajte nas, poki ne vryatuºte mogo sina!.."
Mihajlo Mihajlovich hvilyuvavsya za matir.
- Bidna moya mati... Doktor, zaspokojte ¿¿...
Likera Maksimivna plakala, zachinivshis' u svo¿j kimnati.
Buv ostannij zasib: vporskuvannya digalenu. Ale vse odno stanovishche bulo
vzhe beznadijne. Nishcho vzhe j spravdi ne moglo vryatuvati hvorogo. Virishili
utrimatis' i vid digalenu, shchob ne zavdavati bez zhodno¿ potrebi i bez
zhodno¿ nadi¿ muk hvoromu.
Vvecheri, koli v domi ne zalishilos' nikogo z chuzhih, Mihajlo Mihajlovich
poklikav druzhinu.
- Viro! - skazav vin i vzyav ¿¿ za ruku. - Nelegko zhilosya nam. Ta mi
borolisya i zhili... Znayu: vazhko tobi bude z dit'mi... CHi dopomozhut' tobi?
Na druziv mala nadiya. Treba pokladatisya na sebe ta viglyadati krashchih dniv,
novogo zhittya, pro yake mi vsi mriyali...
Vira Iustinivna hvilyuvalas', ale muzhn'o strimuvala sl'ozi. Vidko bulo:
vona peredumala bagato i ¿j zovsim ne brakuvalo teper rishuchosti boroniti
sebe i ditej v gori i beztalanni, yaki os' nemov zahodili do ¿h hati.
Kocyubins'kij umiv chitati z oblichchya. Peven buv: vona ne rozgubit'sya, ne
pidkorit'sya bidi, hoch i vazhko ¿j bude z chotirma dit'mi, z hvoroyu jogo
sestroyu Lidiºyu, z slipoyu, nepracezdatnoyu matir'yu...
- Viro, - dodav vin tihshe, - shche proshu tebe - berezhi ditej od
Vasilevs'kogo. Do mo¿h ditej doroga jomu zakazana. Vihovuj sama, tobi
dopomozhe Lidiya.. Os' i vse.
Vin zatih i lezhav spokijno. Vira Iustinivna zrozumila: teper skoro.
Vona vijshla, shchob pidgotuvati ditej...
Vnochi strashnij bil' kidav jogo v lizhku. Vin ne v sili buv strimati
stogin. V strashnij trivozi vsya rodina zustrichala den'. Ale j den' ne
prinis jomu polegshennya.
Gaslo zhittya lyudini, shcho nad use lyubila lyudej, shcho bolila bolyami svogo
narodu i z nim bula kozhnim pochuttyam svo¿m i dumkoyu. Spadav vichnij morok na
yasni ochi poeta-soncepoklonnika.
...A vid zhandarms'kogo upravlinnya z CHernigova vzhe mchala do departamentu
polici¿ zvistka pro te, shcho "...12 aprelya 1913 goda umer podnadzornyj
Kocyubinskij".
I do knigi pomerlih po mistu za toj den', pid pitannyam: "Kto
naputstvoval?" zapisano: "Nikto, ne priglasili".
Trunu nesut' na rukah. Tisyachnim natovpom zahlinulis' vulici. Vesnyane
sonce ne rozluchaºt'sya z tim, hto lyubiv i ospivav jogo. Gori vinkiv na
kolisnicyah. Nesti ¿h na rukah ne daº policiya. Vona shukaº mizh vinkiv
chervonih strichok i hovaº ¿h na spid kolisnici. SHCHe cvitut' u vinkah zhivi
vesnyani kviti...
Plachut', iduchi za trunoyu, rodina, znajomi, tovarishi... Plachut' lyudi, shcho
nikoli ne bachili i ne znali v oblichchya nebizhchika. V natovpi desyatki
delegacij z riznih mist Ukra¿ni, z-za kordonu... A mizh lyud'mi snovigaº
policiya. I po smerti ciº¿ lyudini vona maº klopit. Promovi zaboroneno.
...Z ciº¿ gori vin lyubiv divitis', yak obstupaº misto vesna. Z dalekogo,
v sinih dimah, lisu "Svyatogo", z viruyucho¿ Desni, z shiroko¿ luki, shcho j dosi
palaº rozsipami kul'babi,- zvidusil' linut' na misto zapashni vitri. Budyat'
dumki, trivozhat' serce, klichut'... Vitri i sonce spravlyayut' bilya jogo
mogili tanok i spivayut', nache legini i molodici bilya truni gucula:
...De zh ti svo¿ spivanochki ta j pozadivaºsh?..
"Vichna pam'yat'" i gurkit vogkogo gruddya po derev'yanomu viku... Kviti
vin lyubiv, i jomu sklali mogilu z kvitiv. U golovah htos' poklav prostij
vinok z yablunevogo cvitu.
A z daleko¿ sonyachno¿ dalini telegraf prinis polum'yani slova Gor'kogo:
"Smerten chelovek, narod bessmerten. Glubokij moj poklon narodu Ukrainy".
1939
[1] Mala naberezhna.
[2] Bagato turistiv privozila na ostriv turists'ka kompaniya amerikancya
Kuka.
[3] Zdrastuj, more, vmirayuchi tebe vitayut'!
Last-modified: Tue, 23 Jul 2002 11:48:57 GMT