nim. Vidshukuvati v takij chas zlovmisnikiv, shchob znishchiti ¿h, - odnakovo, shcho namagatisya pozbutisya yakogos' sipu chi vispi, zrivayuchi ¿¿... Ne propaganda viklikaº rozdratuvannya, a zagal'ne stanovishche sprav. I londons'ki, i vsilyaki inshi propagandisti - produkt chasu. Znishchit' cih lyudej - ¿hnº misce posyadut' inshi, shche nebezpechnishi, yakshcho ne zminyat'sya obstavini..." Vin mav smilivist' povchati samogo imperatora! "Istinna derzhavna mudrist' u tomu, shchob zrozumiti, shcho vsi ci lyudi ne zlovmisniki, a lyudi micnih perekonan', i shcho vid ¿hnih zdibnostej rozumnij uryad zumiv bi zdobuti velicheznu korist' dlya derzhavi. Spravedlivist' cih dumok ya mig bi dovesti pozitivnimi danimi j faktami, i yakshcho uryad pobazhaº, - vsi mo¿ zdibnosti j znannya do poslug vitchizni". Vin na¿vno spodivavsya, shcho uryad "prisluhaºt'sya i vikoristaº jogo znannya i dosvid", adzhe vin tak odverto napisav: "Mo¿ perekonannya buli j lishilisya chesni j chisti. Viznayu, shcho voni ne uryadovogo vidtinku i ne shvalyuyut' kancelyars'kogo poryadku, yakomu ya protidiyav slovom i dilom". Vin gadav, shcho jogo odvertist' dopomozhe jomu virvatisya z forteci i vin znovu pracyuvatime, yak vin vvazhav mozhlivim dlya sebe u cej zhahlivij chas. Vin zovsim ne divivsya yak na provinu, shcho vin vidkriv knigarnyu i pershu v Sankt-Peterburzi chital'nyu pri cij knigarni. Tak pracyuvati - vin mig. Sluzhiti - nizashcho! Ne divno, shcho chital'nyu zakrili! Nikogo-nikogisin'ko vin ne zaplutav u svoyu sudovu spravu. "YA ne nazivayu spivuchasnikiv, tomu shcho zarani obmirkovano¿ propagandi ya ne viv. Ale meni dovelosya b nazvati bezlich lyudej..." Zvichajno, z kim ne dovodilos' zustrichatisya i za kordonom, i tut, u kramnici! I T In za durne pitannya! I yaka poryadna, chesna lyudina mozhe davati spisok svo¿h znajomih? "...krim togo, ya, zi svo¿mi ponyattyami pro chest', shvidshe pishov bi na stratu, nizh stav bi Iudoyu..." Uryad i gotuvav jomu povil'nu, ale neminuchu stratu. Nedarma Gercen govoriv pro n'ogo, yak pro odnogo z najchistishih i blagorodnishih lyudej svogo chasu. Mikola Gavrilovich CHernishevs'kij ne zvertavsya z listami j vikladami svo¿h perekonan' do carya. Vin ne buv takim na¿vnim, i potim - vin vvazhav, shcho jogo obov'yazok nadaleko bil'shij. Vin zvertavsya do vsih lyudej. Osoblivo do molodih lyudej i c'ogo chasu, i do molodih lyudej majbutnih pokolin', yaki zhadali vidpovidi na pitannya - a shcho zh robiti? SHCHo treba robiti teper? YAki vogni svititimut' ¿m? Do yakogo idealu ¿m pragnuti? YAkih lyudej ¿m brati za zrazok? Mikola Gavrilovich tam, v Oleksi¿vs'komu ravelini, pisav tvir, yakij vidpovidav, "shcho robiti" - "CHto delat'?". Vin pospishav. Vin shche ne znav, shcho na n'ogo chekaº, ta vzhe peredbachav: hmari zbirayut'sya shchil'nishe j shchil'nishe, jogo oplitaº merzenne pletivo nahabnih fal'shivok, naklepiv. Jomu brutal'no breshut' v ochi najmani provokatori j shpiguni na ochnih stavkah, i navkolo nemov zsuvayut'sya shche micnishe, shche vuzhche ci muri. Sudova komisiya ne mala azh niyakisin'kih dokaziv, ale zh vidchuvala, shcho golovnij provodir revolyucijno¿ molodi tut, u Rosi¿, -ce vin, CHernishevs'kij, i koli nema nayavnih dokaziv, - ¿h treba sfabrikuvati! Vin buv bezsilij rozirvati ce brutal'ne pletivo nahabno¿ brehni j pidrobok, tak samo yak rozbiti muri. Ale vin mav, vin musiv tak bagato skazati lyudyam, molodi i za vsyaku cinu peredati rukopis na volyu. Treba bulo pospishati, pospishati, adzhe vin ne znav, shcho jogo chekaº. Mozhna bulo chekati us'ogo vid c'ogo "pravednogo" sudu! I vin pospishav. Vin vstig napisati! Oh, koli b vin todi zh diznavsya, shcho trapilosya z jogo rukopisom! Rukopis projshov potrijnu cenzuru. Velikorozumni cenzori ne dobrali ni glibokogo zmistu, ni tajnopisu tvoru. Voni virishili, shcho nichogo nebezpechnogo v c'omu romani nema. Z bagat'ma pechatkami i pidpisami dozvolu Mikola Oleksijovich Nekrasov, redaktor "Sovremennika", nareshti, oderzhav jogo v ruki i trimav yak najdorogocinnishij skarb. Pislya vos'mimisyachno¿ zaboroni "Sovremennik" znovu mav pravo vihoditi. YAk chekali v redakci¿ i vsi druzi tvir Mikoli Gavrilovicha! Tvir, napisanij v Petropavlovs'kij forteci! Nekrasov sam poviz jogo do drukarni Vul'fa, de drukuvavsya zhurnal. Ce bulo nepodalechku vid jogo kvartiri. Raptom, vzhe pid'¿zhdzhayuchi, Nekrasov popolotniv. YAkij zhah! U kisheni pal'ta rukopisu ne bulo. Ne bulo na sidinni, ani doli pid nim. Vin vroniv jogo des' po dorozi. A mozhe, v metushni zabuv doma najgolovnishe, dlya chogo pospishav do drukarni? Mershchij povernuli dodomu. Po dorozi divilisya na bruk, na panel'. Avdotiya Mikola¿vna Panaeva, virnij soratnik i lyubimij drug, zlyakalasya, pobachivshi shvil'ovane oblichchya Nekrasova, ale odrazu, z zhinochoyu vinahidlivistyu, pochala vigaduvati, yaki zahodi treba vzhiti. Treba odrazu, ne gayachi chasu, dati ogoloshennya v gazeti, poobicyati nagorodu. Ce, spravdi, buv zhah - adzhe chernetki tvoru ne bulo i ne moglo buti v avtora u forteci! Buv odin primirnik, napisanij u takih nejmovirnih umovah, i z c'ogo primirnika treba bulo odrazu nabirati v drukarni. Bil'shogo neshchastya ne moglo trapitisya! - Tak, tak, cej rukopis pidibrav yakijs' nepis'mennij dyad'ko, prodav za grivenik u pershij kramnichci, de jogo rozirvali i zagortayut' u podertij papir oseledci ta svichki, abo yakas' kuhovarka pidnyala i roztoplyuº nim pichku. Rukopisom Mikoli Gavrilovicha CHernishevs'kogo! I ya, ya v us'omu vinoyu! - kartavsya Nekrasov. Avdotiya Mikola¿vna, yak mogla zaspokoyuvala, ale zh i sama rozumila, yaka tragichna podiya stalasya. Drugogo dnya v gazeti "Policejskie vedomosti" z'yavilosya ogoloshennya pro zagublenij pakunok, i same, koli Nekrasov, ne spromozhnij uzyatisya za shchos', pishov do Anglijs'kogo klubu, lakej dopoviv Avdoti¿ Mikola¿vni, shcho yakijs' cholovik bazhaº bachiti osobisto redaktora. Panaeva kvaplivo vijshla do n'ogo. Pered neyu stoyav bidno vdyagnenij, nemolodij, z visnazhenim hudim oblichchyam chinovnik, trimayuchi v rukah potripanij portfel'chik. Avdotiya Mikola¿vna odrazu zrozumila - prinesli rukopis! Pislya pershih zhe sliv vidviduvacha negajno poslala lakeya za Nekrasovim. Radist' usih, osoblivo Mikoli Oleksijovicha, bula bezmezhnoyu. Ta chi ne menshe radiv chinovnichok nespodivanij velikij nagorodi. Vin vipadkovo pobachiv na vulici i pidibrav pakunok z rukopisom, chekav dovgo, oglyadavsya, chi ne pidijde htos', a potim vidnis dodomu. I shche ne virishiv, shcho z pakunkom robiti dali. A s'ogodni pochuv vid tovarishiv pro ogoloshennya, ot i prijshov, i teper sam vryatovanij, bo yakraz opinivsya i bez roboti, i bez groshej. CHernishevs'komu virishili poki shcho nichogo ne rozpovidati. Haj potim, uzhe na voli. Dovgo zh dovelosya c'ogo chekati! Ta j nevidomo, chi rozpoviv jomu htos' pro ce "potim", bo ce "potim" nastupilo cherez dovgi-dovgi roki. I vin ne znav, ne uyavlyav, yaku buryu, ni, ne buryu, navit' ne uragan - adzhe uragan ne mozhe buti zhittºdajnim, a cej jogo roman, skolihnuvshi z siloyu uraganu lyuds'ki dushi, dav ¿m shche silu zhittya, borot'bi, viri. Vin, CHernishevs'kij, nikoli ne diznavsya i ne mig diznatisya, shcho vzhe "potim", koli buv starim i povertavsya z dvadcyatirichnogo dalekogo zaslannya, -jogo roman prochitav odin molodij student i prochitane tak vrazilo jogo, shcho napisav toj student lista avtorovi. "V. Ul'yanov" - buv pidpis na tomu listi. Ale list ne dijshov. Mozhe, zaginuv des' na perevirci v zhandarms'kih viddilah, mozhe, zagubivsya prosto tak, na dovgih gonah stepovih poshtovih shlyahiv. Ta toj student nikoli v zhitti ne zabuvav svogo vrazhennya vid romanu CHernishevs'kogo - nemov osvitivsya shlyah daleko napered, pidtrimuvav pochuttya bad'orosti, viri. I odrazu pislya chitannya viniklo neperemozhne bazhannya skazati slova podyaki neshchasnomu stradnikovi. Do adresata ne dolinuli ci slova. Ta j pro list diznalisya bagato rokiv zgodom, koli zgadala pro n'ogo ta lyudina, kotra pisala, a im'ya ¿¿ stalo vidomim us'omu svitu - Lenin. A shche Lenin zgaduvav, yak u yunosti lyubiv vin chitati tvori Pisarºva, i v svoº sibirs'ke zaslannya vzyav vin jogo foto. Jogo todi shche narechena - Nadiya Kostyantinivna - takozh priznalasya, yak lyubit' i vona Pisarºva. Ce buv ne vinyatok. Vsya molod' lyubila jogo! * * * Otut, u kazemati, hoch i ne znav, yaki lyudi sidyat' poryad, Mitya Pisarev odnakovo ne pochuvav sebe samotnim. Z nim buli ti, pro kogo vin shche duzhe hotiv, musiv napisati Adzhe vin ne napisav us'ogo, shcho dumav pro lyudinu, yaka bula dlya n'ogo zhivoyu postattyu, vin lyubiv ¿¿ majzhe yak samogo sebe. A pro lyubov do sebe vin odverto priznavavsya i kazav, shcho vin - "ego¿st". Ta ce buv zovsim ne toj ego¿zm u zagal'nomu rozuminni slova, samozakohanij i tomu nepriºmnij i navit' nebezpechnij dlya otochennya. Vin poyasnyuvav, shcho, "lyublyachi" sebe, vin hoche buti rozumnim, diyal'nim, korisnim lyudyam, shchob bulo za shcho lyubitii "Lyubov do sebe, - dumav i kazav vin shche tam, na voli, v koli koleg, - stavit' sobi za metu nasolodu, ale ne obmezhuº viboru nasolodi. Ego¿zm - ce sistema rozumovih perekonan', shcho vede do cilkovito¿ emansipaci¿ lyudini i zbil'shuº v lyudini samopovagu" Otakim buv cej svoºridnij, divnij "ego¿zm"! Vin kazav, shcho ne mozhe mati niyako¿ nasolodi vid zhittya, koli znaº, shcho poruch lyudi goloduyut', bezpravni, zabiti, znachit', vin musit' borotisya za dokorinnu zminu us'ogo. A lyudina, yaku vin "lyubiv" majzhe, yak sebe, - buv Bazarov, turgenºvs'kij Bazarov, nigilist, na yakogo oburilisya "bat'ki" i zrozumili daleko ne vsi "diti". I vin znav: nihto ne zrozumiv, ne vidchuv tak Bazarova, yak vin, Pisarºv. Vin, zvichajno ne mig znati, shcho jogo lyubima kuzina Masha Markovich pisala Dobrolyubovu torik: "Bulavu Ivana Sergijovicha na chitanni "Otcy i deti". Meni najduzhche podobavsya Bazarov, hocha j nigilist..." Miti zdavalosya, shcho navit' sam tvorec' c'ogo obrazu - Turgenev - ne zrozumiv jogo do kincya. Vin til'ki pravdivo, yak spravzhnij velikij chesnij hudozhnik, zmalyuvav jogo tak samo, yak chesno zmalyuvav "bat'kiv". Ot - ya pokazuyu vam zhittya bez navmisnih giperbol, navmisnogo osudu, - rozbirajtes'! Tak vono zaraz vedet'sya! Superechki pokolin'. A z kim ya, avtor, tvorec'? YA rozumiyu nespromozhnist', slabkist' odnih - "bat'kiv". YA ne rozumiyu do kincya drugih - "ditej". Ale chomu molod' ne povirila, shcho ya sam polyubiv Bazarova, shcho ya trohi ne plakav, koli vin umirav?.. Stattya Pisarºva, shcho z'yavilasya majzhe pered jogo areshtom, bula nespodivanoyu radistyu dlya Turgeneva. Adzhe kolis' Ivan Sergijovich kazav zhartoma samomu CHernishevs'komu, shcho vin, CHernishevs'kij, prosto zmiya, Dobrolyubov - ochkova, a shche nablizhaºt'sya - grimucha, ce yunij Pisarºv! I raptom cya "grimucha zmiya", molodij publicist, najvirnishe zrozumiv i ociniv jogo Bazarova. Turgenev ne mig navit' uyaviti, yak cej zaderikuvatij kritik zhiv jogo obrazom, domislyuvav povedinku Bazarova, jogo diyal'nist', jogo dumki j ideali, jogo lyubov. Pis'mennik, zmalyuvavshi portret novo¿ molodo¿ lyudini, nemov pitav pri c'omu: hto zh ce takij? YA znav Onºgina, ya znav Pechorina, ya dav publici Rudina - voni vsi zrozumili meni. A cej likar? YA ne rozumiyu jogo... A sam Pisarºv buv z pokolinnya "siniv", i, koli vpershe chitav vin "Otcy i deti", vin chitav pro svogo rovesnika, bliznyuka, - ce jogo brat i drug, vin buv zhivij, vin buv poryad, cej oderzhimij nigilist, shcho borovsya z poshlistyu, rutinoyu, brehneyu, nishchiv vsi i vsya avtoriteti i zaboboni, vin viriv til'ki v nauku, u tverezu potribnu diyal'nist'. Pishuchi pro Bazarova, Mitya chasto vzhivav slovo "mi". Tak, mi - Bazarov, Pisarºv i podibni ¿m lyudi, molod', shcho pragnut' chesno¿ diyal'nosti, borot'bi v im'ya zovsim novogo zhittya... Vin zrozumiv z girkotoyu i bolem, shcho navit' naukovi vidkrittya, yaki mali b sluzhiti lishe progresu, teper chasto zbil'shuyut' lyuds'ki strazhdannya, tak samo yak tehnichni vinahodi, novi mashini, shcho musili b buti dzherelom dostatku i shchastya, porodili, navpaki, hronichnu i nevilikovnu v teperishnih umovah bidnist' i zlidni. Vin dohodit' do osnovnogo - na sviti ne povinno buti golodnih, prignichenih. Nauka, mistectvo v rukah menshosti - ce ne dobro, a zlo, a treba, shchob voni buli nadbannyam usih. Tak samo, yak trud, pracya povinni buti ne til'ki obov'yazkom, a smislom zhittya. Ne nevil'nichij trud bil'shosti, za rahunok yakogo mozhe rozkoshuvati menshist', a tvorchij trud usih bez vinyatku lyudej. Otak logichno vin dohodiv do socializmu. Kozhna kniga, kozhen novij tvir, yakij vin chitav, primushuvav zamislyuvatisya ne lishe nad obrazami, vivedenimi v tvori, a analizuvati vsi yavishcha zhittya v ¿hnij skladnij vzaºmodi¿. U c'omu bulo bagato spil'nogo z molodim Gercenom - bazhannya, smilivist' domislyuvatisya do glibini, viyavlyati korinnya, bezstrashno uyavlyati naslidki j kidati viklik ustalenim avtoritetam. Zvichajno, vin ishov dali - zhittya, nauka za ci ponad dvadcyat' rokiv, shcho minuli z chasu poyavi "Diletantizma v nauke" ta inshih prac' Iskandera, zrobili nejmovirni kroki vpered, i molodi navit' Gercen zdavavsya teper pomirkovanim liberalom, i v teoretichnih pidvalinah Mitya vzhe bagato v chomu ne pogodzhuvavsya z Gercenom. Primirom, vin ne podilyav dumok Gercena, shcho shlyah v Rosi¿ do socializmu - ce shlyah selyans'ko¿ obshchini. Ta odnakovo - voni buli v odnomu tabori borciv i same za Gercena opinivsya zaraz Pisarºv u Petropavlovs'kij forteci. Tak, za Gercena. Vin ne buv zv'yazanij, yak pripustiv SHelgunov, z organizaciºyu "Zemli i voli", vin navit' ne brav uchasti v students'kih vistupah i zakolotah, bo vzhe zakinchiv na toj chas universitet, vin til'ki pisav dlya "Russkogo slova" statti, i spovneni voni buli tako¿ pristrasti, rozumu i dotepno¿ yunac'ko¿ zaderikuvatosti vodnochas, dohidlivogo vikladu i velichezno¿ erudici¿, shcho ta molod', yaka jshla na demonstraci¿, zbiralasya na mitingi protestu proti utiskiv, konservativnih novovveden', yaki obmezhuvali vstup do universitetu, proti rutini u navchanni, - vsya ta molod' vidchuvala v n'omu svogo soratnika - molodogo, bonovogo, haj navit' takogo, shcho nadto zahoplyuºt'sya v borot'bi proti ustalenih poglyadiv i, mozhe, pomilyaºt'sya v svo¿h radikal'nih visnovkah, ale zh same cej radikalizm i zahoplyuvav molod'. Jogo dumki, jogo perekonannya buli spivzvuchni ideyam socializmu, neminuchosti revolyuci¿, i hocha vin shche ne buv zv'yazanij z gurtkami, shcho vinikali povsyudi, ta jomu virili, v n'ogo virili, i ne divno, shcho student Petro Ballod zaproponuvav same jomu napisati listivku-vidpovid' merzennomu SHedo-Ferotti. Cej tipovij provokator, najmanec' uryadu, vistupiv nemov vid sebe proti Gercena, za kordonom nadrukuvav broshurku. Perepravlena v Rosiyu, vona skriz' rozpovsyudzhuvalasya uryadom. Napisati na zahist Gercena! Mitya pogodivsya. YAkij bliskuchij pamflet vilivsya z-pid jogo pera! Ta listivku Pisarºva ne vstigli nadrukuvati v taºmnij "kishen'kovij" drukarni. Balloda bulo zaareshtovano, a sered jogo paperiv znajshli rukopis Pisarºva. CHleni komisi¿, yaki rozglyadali spravu "propagandistiv" ta "kishen'kovo¿ drukarni", navit' ne mogli chitati vgolos ci ryadki zuhvalogo yunaka. Ce uzhe bulo b zlochinom proti carstvuyucho¿ osobi imperatora, bo ves' postril proti primitivnogo SHedo-Ferotti, zvichajno, rikoshetom biv proti nedotorkanno¿ osobi imperatora, proti nih samih. Vin pisav, cej hlopchis'ko, cej novospechenij kandidat universitetu: "SHedo-Ferotti dorikaº Gercena v tomu, shcho toj nibi porivnyuº sebe z koronovanimi osobami. V c'omu dokori viyavlyaºt'sya yak moral'na niz'kist', tak i rozumova malist' SHedo-Ferotti. YAka zh riznicya mizh prostoyu lyudinoyu i pomazanikom bozhim? I yaka zh ohota chesnomu diyachevi dumki porivnyuvati sebe z carstvenimi lezhebokami, yaki, koristuyuchis' dovirlivistyu prostogo narodu, pozhirayut' iz svo¿mi pridvornimi groshi, dobrobut i robochi sili c'ogo narodu! YAkshcho hto-nebud' nadumav bi provesti paralel' mizh Oleksandrom Ivanovichem Gercenom i Oleksandrom Mikolajovichem Romanovim, to, pevne, pershij serjozno obrazivsya b takim porivnyannyam". Z yakim sarkazmom, nishchivno, bez kraplini povagi napisav vin: "Slabki lyudi, postavleni visoko, legko stayut' zlochincyami. "Zlochin", na yakij nikoli ne navazhit'sya Oleksandr II yak chesna lyudina, bude neodminno zroblenij nim yak samoderzhcem vseya Rosi¿. Tut misce psuº lyudinu, a ne lyudina misce". I vin cilkom odverto zaklikav u svo¿j listivci do revolyuci¿: "Povalennya blagopoluchno carstvuyucho¿ dinasti¿ Romanovih ta zmina politichnogo j gromads'kogo ustroyu stanovit' ºdinu metu i nadiyu vsih chesnih gromadyan. SHCHob za suchasnogo stanovishcha sprav ne bazhati revolyuci¿, treba buti abo zovsim obmezhenim, abo cilkom pidkuplenim na korist' panivnogo zla". Pisarºva ryatuvalo lishe odne - jogo listivku ne vstigli nadrukuvati i rozpovsyuditi. Spochatku vin vzagali vidmovlyavsya vid us'ogo. Ta potim, koli vzhe zrozumiv, shcho same vidomo slidstvu, ziznavsya, shcho napisav vin pid vplivom svogo nervovogo stanu, neshchaslivogo kohannya, - odne slovo, nihto cherez n'ogo ne postrazhdav i sam vin namagavsya ves' chas zapevniti sebe, shcho vin vitrimaº cej termin uv'yaznennya, ne zagubivshi ani chasinki! Tridcyat' dva misyaci - dev'yatsot simdesyat p'yat' dniv - dvadcyat' dvi tisyachi simsot shistdesyat godin - odin mil'jon trista shistdesyat p'yat' tisyach shistsot hvilin... Poryad z usim, shcho pidneslo jogo na stil'ki shchabliv ugoru, v n'omu lishalosya shche stil'ki zovsim dityachogo, adzhe bulo jomu, koli jogo zaareshtuvali, dvadcyat' dva roki! Nichogo, ci godini i hvilini, yaki vin, yak malen'kij, smishnij gimnazist, virahuvav dlya sebe, vin ne promarnuº navit' tut. A poperedu zh ishche vse zhittya! Koli b til'ki jomu dozvolili pisati dlya zhurnalu! YAk bagato jomu hochet'sya napisati, pro shcho vin teper peredumav i zanovo pereociniv. Ta j pro Bazarova, svogo druga, brata, bliznyuka, hiba vin use napisav? Jomu hochet'sya napisati daleko glibshe, majsternishe, i vin virit', shcho ce vin zumiº zrobiti. Na chergovomu pobachenni z matir'yu vin prosit': - Mamo, golubon'ko, viklopochi meni dozvil zajmatisya literaturnoyu praceyu! Adzhe i groshi potribni, ya zh znayu, yak vi tam biduºte. Mati perelyakano sluhaº cyu nejmovirnu pros'bu... * * * Varvara Dmitrivna zvernulas' do general-gubernatora knyazya Suvorova z"prosheniºm". "Prosheniº" materi po-zhinochomu na¿vne, po-materins'komu proste - dozvoliti ¿¿ sinovi, shcho sidit' zaareshtovanij v Oleksi¿vs'komu ravelini, zajmatisya literaturnoyu praceyu, motivuyuchi ce tim, shcho zarobitok potribnij ne lishe dlya samogo zaareshtovanogo, ale j dlya jogo rodini - materi j sester, yaki zhili z c'ogo zarobitku. Suvorov zdivuvavsya, zaprosiv Senat. U Senati rozmirkuvali tggchim, vlasne,- ce mozhe poshkoditi? Adzhe vsi statti, yaki napishche zaareshtovanij, prohoditimut' najsuvorishu cenzuru. Dozvil bulo dano. Mitya, yak oderzhimij, kinuvsya do roboti. Razom z listami, napisanimi najdribnishim pocherkom, peredavalos' takimi zh "kul'kami" te, shcho musilo pominuti cenzuru. Mati rozbirala ¿h tak samo i perepisuvala chitko i krasivo. YAke shchastya! Mitya mig znovu pisati i znovu drukuvatisya! Pislya vos'mimisyachno¿ zaboroni "Russkogo slova" zhurnal znovu pochav vihoditi. Za misyac' vzhe tudi bula peredana stattya "Nasha universitetskaya nauka", a shche za misyac' - "Ocherki iz istorii truda". Ale zh vin hotiv napisati shche pro Bazarova - veliku stattyu, vin obov'yazkovo napishe ¿¿ tut i prisvyatit' materi - najkrashchomu svoºmu drugovi. Zvichajno, licemirnij pip Polisadov zavazhav jomu svo¿mi solodkoglasnimi terevenyami! Mitya poturiv jogo i zabuv pro n'ogo. Vin dumav pro majbutnº. Ne svoº majbutnº. Zaraz vin unikav dumati pro ce. Pro majbutnº lyudej - nezalezhnih, chesnih, vil'nih. * * * SHCHorazu, koli mati pid'¿zdila do cih proklyatih stin na viprohane prinizhenimi pros'bami pobachennya, vona namagalas' priglushiti v sobi vse, shcho terzalo ¿¿ dni i nochi, povsyakdenno i povsyakchasno. Vitirayuchi hustochkoyu brizki zbalamucheno¿ veslami nevs'ko¿ vodi, vona nache hotila ziterti viraz rozpachu, muki, bezmezhnogo bolyu. Zaraz vin vijde do ne¿, ¿¿ yunij kucheryavij yasnookij sin, ¿¿ pervistok, - zaraz bezpravna kazenna istota pid nomerom, i ¿j vazhko zbagnuti, vtoropati, chomu ¿¿ Mityu, "krishtalevogo hlopchika", tak zlyakalis', yak strashnogo voroga, zlochincya, shcho zamknuli v najstrashnishu tyurmu. A shche vazhche ¿j zbagnuti, shcho vse, shcho vin pishe, a vona perepisuº, - molod' chitaº j sprijmaº z entuziazmom, zahoplennyam, viroyu. Mitya vijshov, yak zavzhdi, usmihayuchis' ¿j. I usmishka bula yak zavzhdi - taka, shcho vsi zubi blishchali! I v ochah taka zh nizhnist' i lyubov do materi, yaka svitilasya, koli buv malen'kim hlopchikom. I ochi, i usmishka vmovlyali: "Mamo, druzhok, zaspokojsya. Ce timchasovo. YA takij, yak i buv. Mij rozum, moyu dushu cim stinam ne peremogti". ...I voni stali govoriti pro budenne, zhitejs'ke, shchob cim stverditi svoyu viru, shcho vse otochuyuche zaraz - skorominuche, timchasove, nespromozhne ¿h peremogti. - Mityusho, stattya tvoya za dozvolom drukuºt'sya, - kazala mati, - ale, znaºsh, cej Blagosvºtlov, ne lyublyu ya jogo, zmenshiv gonorar, skazav - u n'ogo tam u forteci malo vitrat, vistachit' i p'yatdesyat karbovanciv... Nu shcho zh, Blagosvºtlov ne vpershe pokazuº svoyu svitlu dushu. - CHort z nim! - dobrodushno skazav Mitya. Hotiv vislovitisya micnishe, ta pri materi strimavsya. - Abi til'ki mozhna bulo drukuvati. Vin znaº, shcho ya zaraz nespromozhnij vidstoyuvati svo¿ interesi. Ne budemo dumati pro ce, mamo, ya postarayus' bil'she napisati, shchob vi ne terpili nestatkiv. Vse zh taki dobre, shcho jogo lyuba robota - zhurnalistika - daº zasobi isnuvannya 'rodini navit' teper, koli vin uv'yaznenij. - Nu, a doma yak? Virochka, Katyushka? - spitav vin pro sester. - Virochka chitaº vid ryadochka do ryadochka vse, shcho ti pishesh, i namagaºt'sya distati vsi ti knizhki, vsih tih avtoriv, yakih ti hoch pobizhno zgaduºsh, shchob prochitati do tvogo povernennya. - O, - zasmiyavsya Mitya. - Vona gadaº, ya ne povernus' shche bagato rokiv? Adzhe vona lyudina sumlinna, ne te, shcho ya, yakij inkoli til'ki listav, a pri nagodi zgadav. Mati zithnula. Vin - ne sumlinna lyudina? Vin til'ki perelistuvav? A hto zh napisav pislya likarni, vazhko¿ hvorobi, za tri misyaci disertaciyu i oderzhav za ne¿ sribnu medal', ta j to polovina profesoriv vimagala zoloto¿! Otakij vin zavzhdi, a inshi zhurnalisti - de ¿j rozibratisya v usih ugrupovannyah - layut' jogo ego¿stom, nigilistom, zarozumilim. - A Katyusha hovaº dlya tebe yabluka. Kazhe: "Ce dlya mogo Miti"... - Nu, ot vona v inshu krajnist' vpadaº, - znovu zasmiyavsya Mitya. - YAbluka, zvichajno, pogniyut', poki ya pri¿du, v c'omu vzhe nema niyakih sumniviv. Haj z'¿st' za moº zdorov'ya, hoch bachish, mamochko, druzhochok, ya nivroku. Zapevnyayu, koli buv ya na voli, ti b nepoko¿las' duzhche, - zhartuvav vin. - Skil'ki durnic' ya mig bi nako¿ti! YA mig bi prograti v karti vsi gonorari, ya mayu pidozru, shcho Blagosvºtlov navmisne vlashtovuvav dlya mene gru "po malen'kij", shchob zatyagti mene v kabalu! Nu, nu, ya zhartuyu! YA mig bi znovu pobitisya, yak hlopchis'ko, z Ra¿sinim cholovikom, ya mig bi znovu zakohatisya! Otak vin zavzhdi zhartuvav i vtishav, shchob primenshiti pered neyu vazhkist' svogo stanovishcha. YAk ¿j hotilosya pritisnuti zaraz jogo ridnu golovu, ciluvati jogo rozumni, ale taki dityachi ochi i skazati: - Graj v karti, zakohujsya, robi yaki zavgodno durnici, til'ki bud' kolo mene, na voli! SHCHo ce vse, porivnyuyuchi z tyurmoyu, hvilinnimi pobachennyami pri svidkah-zhandarmah! Adzhe ¿j ne spadalo na dumku, shcho na voli vin nako¿v bi inshih "durnic'" -daleko serjoznishih navit', nizh proklamaciya-vidpovid' SHedo-Ferotti na zahist Gercena! - Da, ot shche novini, pro Mari Markovich. Vona, kazhut', zovsim rozijshlas' z Opanasom Vasil'ovichem. -Pravda? YAk dobre! - SHCHo zh tut dobrogo? - zaperechila mati. - YA ne duzhe simpatizuvala jomu, ta koli ti vijshla z svoº¿ dobro¿ voli, maºsh uzhe chimalen'kogo sina, otak pokinuti cholovika, zijtisya z molodshim za tebe yunakom... - Z kim? - zacikavivsya Mitya. - Kazhut', ce pleminnik Gercena, sin jogo kuzini Tetyani Petrivni Passek, kandidat nauk, yurist. Pered nim bula vidkrita pevna j garna kar'ºra, vin po¿hav za kordon, zustriv tam nashu Mari, i, nezvazhayuchi na matir, tinyayut'sya skriz' udvoh. - Hiba vona tinyaºt'sya? - zdvignuv plechima Mitya. - Vona zh pracyuº. Ti zh sama kazala, ta j ya bachiv u zhurnalah ¿¿ novi tvori, ¿h lyublyat', ya sam mriyu napisati pro ne¿. Mamo, ti nespravedliva zaraz. A mene zahoplyuº v Mari ¿¿ samostijnist' u vs'omu YA ne lyubiv, priznayus', Opanasa Vasil'ovicha i divuvavsya, shcho vona vijshla za n'ogo. Znachit', dobre, shcho vreshti rozgledila i mala smilivist' pokinuti, ne fal'shivila, ne licemirila. YA ne znayu, yakij vin - cej ¿¿ kohanec', ale, spravdi, mamo, ya zazdryu jomu. YA b hotiv, shchob mene lyubila taka zhinka - rozumna, talanovita, samostijna! - Nadto samostijna! - I dlya yako¿ pogovir - nishcho, - viv dali Mitya, - i yaka ne stvorena dlya kislo¿ metushni hatnih zlidniv, a zhive vishchim intelektual'nim zhittyam, mozhe buti drugom-tovarishem. Ni, mamo, ya radij za Mari. Koli bude nagoda, peredaj ¿j privit vid mene. Vona zavzhdi dobre stavilas' do mene, ya ce vidchuvav zmalku. - Pobachennya skincheno, - bajduzhe povidomiv chergovij zhandarm. Ah, skil'ki shche hotilosya skazati sinovi. I tak zavzhdi. Pri chomu tut Mari i ¿¿ legkovazhnij romani I v toj zhe chas podumala - mozhe, j dobre, shcho trohi rozvazhila jogo simejnimi plitkami Vona, yak zavzhdi pri nespodivanomu zakinchenni pobachennya, - zavzhdi ce stavalosya nespodivano, hocha znala - dvadcyat' hvilin, ne bil'she, - zametushilasya, dribno-dribno pochala hrestiti Mntyu, hocha znala, shcho vin davno neviruyuchij, ale zh ce bulo spokonvichne materins'ke proshchannya. Zashepotila: - Berezhisya, golubchiku mij, ya klopotatimu, dali klopotati mu! - Ne turbujsya, ne trivozhsya tak, mamo, druzhochok, - laskavo moviv najradikal'nishnj u Rosi¿ nigilist. - Vse bude garazd. Pociluj vid mene usih nashih. - Areshtovanij, do kameri, - bajduzhe, yak avtomat, prokazav zhandarm. 9 - Marusen'ko, mila moya, doroga! Nareshti! - Sonechko! Drastuj! Dobriden'! Lyubon'ka moya! Nu, yaka zh ti teper? Voni obijmalisya i ciluvalisya, dvi podrugi - Mariya i Sonechka, yacha bula vzhe ne pannochka Rutcen, a pani Pf'ol', bo neshchodavno vijshla zamizh za orlovs'kogo pomishchika Pf'olya Oleksandra Karlovicha. Vin davno vzhe ne buv orlovs'kim. ZHiv i sluzhiv u Peterburzi, navit' ne v malih chinah, i mav prekrasnu komfortabel'nu kvartiru, kudi tak gostinno zaproshuvav Mariyu, zustrivshis' z neyu c'ogo lita v Parizhi. Sonechka tezh ne tak davno povernulasya z-za kordonu, ale z Mariºyu vona dosit' dovgo ne bachilas'. Pislya studij spiviv i muziki v Drezdeni vona vchilasya v Londoni. YAk bagato hotilosya rozpitati, rozpovisti podrugam! Navit' dobre, shcho Oleksandra Karlovicha ne bulo doma i voni mogli govoriti vvolyu. Rozmova bula, yak zavzhdi pri takih zustrichah, neposlidovna, haotichna, ale ne pripinyalasya ni na mit': i koli Sonechka vlashtovuvala Marusyu u vidvedenij ¿j kimnati, i koli Marusya pishla mitisya z dorogi, a Sonechka tezh pishla za neyu; ne mogli pripiniti rozmovu, koli Marusya pereodyagalasya i, zvichajno, koli, nashvidku perekusivshi i vipivshi kavi, sidili vzhe na nizen'kih pufah u zatishnomu Sonechchinomu buduari. - Tak ti poznajomilas' u Londoni z Gercenom? - spitala Marusya. - Ayakzhe! Mo¿ mili Rejheli - ot chudovi lyudi, voni prosto buli meni za bat'kiv, napisali zazdalegid' Gercenu, i, koli ya pri¿hala v London, vin vid nih perejnyav opiku nadi mnoyu Vin, pravda, divuvavsya, chomu ya po¿hala do Londona, a ne v Parizh, ale zh ya volila brati uroki u Garsiya, brata madam Viardo YA j ne mriyala potrapiti do ne¿ v uchenici, ti zh, napevne, znaºsh ¿¿ harakter? Nu j tak uzhe povelosya, shcho na svyata, u nedilyu, ya zavzhdi prihodila do Gerceniv. Svo¿ zh, rosiyani... YA, pravda, bil'she bu vala na zhinochij polovini, z zhinkami - Tatoyu. Ne Mejzenbug, Nataliºyu Oleksi¿vnoyu, koli ta bula vil'na. Ale zh ti bagat'oh bachila, ne til'ki zhinok, ya gadayu? Nu zvichajno! Mihajlo Oleksandrovich Bakunin, koli di znavsya, shcho ya vid Rejheliv, zaspoko¿tisya ne mig Nimciv vin ne lyubyat', z Mal'vidoyu Mejzenbug ves' chas sperechavsya, a vtim - cikavivsya, chi pam'yatayut' jogo drezdenci. - YA tezh poznajomilasya z nim, koli vin pri¿zdiv do Parizha, - dokinula Mariya. - A ot u Londoni tak i ne bula bil'she. - Buv tam Sasha - Gercen-YUnior, - vela dali Sonechka. - Vin, yak povernuvsya z Gejdel'berga, stav inshim, zovsim nache pidminili jogo. Til'ki j rozmov pro Rosiyu, pro revolyucijni spravi. - Pevno, Oleksandr Ivanovich zadovolenij? Vin strazhdav, shcho jogo diti daleki vid c'ogo. - Nu, zaraz c'ogo ne mozhna skazati! Sasha Gercen z golovoyu porinuv u cyu diyal'nist', stav prosto politichnoyu lyudinoyu. A naukova jogo diyal'nist'? - Uyavi, vin ne kinuv svoº¿ zoologi¿, pracyuº, pishe statti, vistupaº z lekciyami. Vin, mizh inshim, buv perekonanij, shcho skoro povernet'sya do Rosi¿. YA gadayu, dlya sina Gercena ce nemozhlivo. - I ya tiº¿ zh dumki, - pogodilasya Marusya. - Hoch yaka ya zavzhdi daleka vid politiki, ale zh hiba mozhna lishatisya bajduzhoyu? - movila Sonechka. - Ta shche pislya roku, provedenogo v Londoni, bliz'kogo znajomstva z Gercenom ta Ogar'ovim. - Bezperechno, - skazala Sonechka. - YA na bagato rechej teper inshimi ochima divlyusya, hocha i ya, i cholovik zovsim ostoron' vid us'ogo. "Ce j dobre, - podumala Mariya, - dlya mene zruchnishe, shcho ya same u nih zupinilasya". - Hocha b ci pozhezhi, - zithnula So'nya. - Ti ne uyavlyaºsh, yakij to buv zhah bachiti, yak zajmaºt'sya odin budinok za inshim. Nikoli ne bulo takih velicheznih pozhezh. - Ti chitala, Gercen pisav: "A koli na Rusi ne gorilo?" Ce zh absurd, shcho uryad pripisav ci pozhezhi studentam, taºmnij organizaci¿. Nevzhe ti virish u ce? - Zvichajno, ni, nihto z osvichenih lyudej u ce ne virit'. A yaki utiski pochalisya! Mij cholovik kazhe, shcho voni zovsim ne potribni, taki utiski. Voni lishe viklikayut' oburennya navit' u tih lyudej, yaki j ne hochut' vtruchatisya u politichni spravi. A ¿h navpaki - nashtovhuyut' na nebezpechni rozdumi. Nu, chomu, primirom, zakrili SHahmatnij klub? Tam zbiralisya literatori... - Same tomu... - Nache vsi literatori vorogi uryadu. - Koli b tak! - zasmiyalasya Mariya. Sonya nasvarila ¿j pal'cem. - Bud' oberezhna, ti ne uyavlyaºsh, shcho tut diºt'sya. Nu, shcho CHernishevs'kogo zabrano, ce vzhe vsi znayut', i tvogo kuzena Pisareva. Vzagali pislya pozhezh vse tak kruto povernulosya, vsi stali taki pidozrilivi, nedovirlivi, nepriºmno strichatisya z lyud'mi. ¿j zhe bogu, ya zazdryu tim, hto teper za kordonom. - A ya, navpaki, tim, hto tut, - i, z mit' pomovchavshi, Mariya dodala:Opanas Vasil'ovich uzhe kvartiru najnyav dlya nas u CHernigovi. Ti zh u CHernigovi buvala - kolo Krasnogo mostu. Ce krashche, nizh u Starodubi. Vin ranishe pisav, shcho v Starodubi zhitimemo. Vzagali, ves' chas u n'ogo plani minyayut'sya. To vin spovistiv tak zadovolene, shcho v CHernigovi vidavatimet'sya gazeta "Desna", tam taki dobri druzi v n'ogo - Glibov, Nis, Doroshenko. Ti zh Doroshenka Illyu Petrovicha znaºsh? YA vzhe prosila, haj i mene tam u gazeti najmichkoyu zapishut', uzhe j prigotuvala deshcho, pisni ches'ki pereklala. U mene tam, u Parizhi, zavelisya druzi chehi. Koli oce list znovu vid Opanasa. Perehodit' pracyuvati v akciz. Taka ya z c'ogo nevdovolena, napisala, shcho kopiºchki shcherbato¿ z tih groshej, zaroblenih v akcizi, ne viz'mu. Ne podobaºt'sya meni, navishcho vin tu svoyu pracyu chesnu ta horoshu na cyu zminiv. Sonechka c'ogo ne rozumila. YAka riznicya - abi sam chesno pracyuvav. - Ni, ni, - perekonlivo zaperechila Mariya, - to zovsim inshi groshi, voni pektimut' meni ruki. - A bagato vin tobi nadsilaº vzagali, shcho ne pechut'? - spitala, usmihayuchis', Sonya. Vona znala bezgospodarnist' Opanasa. Mariya zasmiyalas' i obnyala podrugu. - Pravdu kazhuchi, poki shcho ni, til'ki ti, shcho za mo¿ knigi oderzhuº. - Oce vzhe dijsno chesno zarobleni. Ti tam duzhe biduºsh, pevno, Marusen'ko? - Ni, yakos' vikruchuyus'. YA vzhe zvikla. Nu, ta ya teper pobachusya z Bilozers'kim, pobuvayu v redakciyah rosijs'kih zhurnaliv. A u Katkova ya svo¿ rukopisi zabrala, v c'ogo mrakobisa nizashcho ne drukuvatimusya, haj hoch bez kopijki siditimu. YA bula nezadovolena, shcho Ivan Sergijovich mo¿ opovidannya jomu peredav. - Nespriyatlivij chas ti obrala, Marusyu, adzhe i "Sovremennik" i "Russkoe slovo" timchasovo pripineni. - YA znala, ale shcho porobish, meni ne bulo vzhe komu doruchati svo¿ spravi. Opanas daleko, Dobrolyubov pomer, CHernishevs'kij sidit'. - A vse zh taki, koli ti gadaºsh zovsim povernutisya? Mariya shchiro priznalasya: - ¯j zhe bogu, ne znayu. - Ale zh ti po¿desh teper do CHernigova? - Ayakzhe, - skazala Mariya, hocha znala: do CHernigova vona teper ne po¿de. Ta yak vona pro ce skazhe Pf'olyam? ¯¿ viruchiv sam Pf'ol', koli voni vtr'oh sidili za obidom. I znovu Sonya chomus' napoleglivo zavela rozmovu pro CHernigiv. - Ne radiv bi ya Mari¿ Oleksandrivni teper tudi ¿hati, - skazav bagatoznachno i solidno Oleksandr Karlovich. - Tam buli areshti, obshuki, vzgali stanovishche nepevne, polyaki vorushat'sya, ot-ot spalahne shchos' bil'she, nizh prosto nezadovolennya. Ni, ni. Koli vzhe Opanas Vasil'ovich stil'ki chekav na vas, haj. poterpit' shche trohi, a to yak zastryane Mariya Oleksandrivna tam, a sin u Parizhi, uyavlyayu, skil'ki bude hvilyuvannya. Hiba nepravda? - Vasha pravda, - zithnula Mariya. Ne mogla zh vona skazati, shcho j ne dumala do CHernigova teper ¿hati. A shcho polyaki naperedodni ruhavki, vona j sama znala krashche za nih. * * * Divchinkoyu Sonechka bula zavzhdi spokijnoyu, sorom'yazlivoyu, duzhe miloyu i dobroyu i majzhe nikoli ne vtruchalasya v chuzhi spravi, shcho tak ne shozhe na pannochok. Marusyu vona lyubila, zavzhdi divilasya na ne¿ trohi znizu vgoru, bez zazdrosti, nache tak i nalezhalo. I teper, stavshi zamizhn'oyu damoyu, lishilasya takoyu zh miloyu ta dobrozichlivoyu. Vona j ranishe nikoli ne rozpituvala ni pro shcho. Znala - Marusya, yak zahoche, skazhe, a koli ne shoche, to tak poverne rozmovu, shcho til'ki niyakovo bude za svoyu cikavist'. Ta ¿j ne til'ki z cikavosti, a j z spivchuttya hotilosya znati, yak zhe zhive Marusya naspravdi, shcho gadaº robiti. Vona zrozumila: koli cholovik Oleksandr Karlovich skazav, shcho teper nebezpechno ¿hati na Ukra¿nu - Marusya majzhe zradila z c'ogo privodu. CHolovik, yak usi samovpevneni solidni choloviki, c'ogo ne pomitiv. Vin buv zadovolenij, shcho Mariya Oleksandrivna ne zaperechuº, pogodzhuºt'sya z jogo dumkoyu i poradoyu. Ale zh Sonechka, yak zhinka, pidmichala zavzhdi bil'she nyuansiv i detalej. Z taktovnosti vona ne pitala zajvogo. YAk til'ki pri¿hala Marusya, majzhe z drugogo zh dnya stali do ne¿ nadhoditi listi z Parizha. Pravda, vona chasto pokazuvala listi vid sina Bogdasya, i vdvoh voni smiyalisya nad ¿hn'oyu riznomovnistyu ta buli zvorusheni ¿hn'oyu bezposerednistyu. "Lyuba mamo, pozdorovlyayu tebe z dnem narodzhennya (tak, ¿j tut vipovnilos' dvadcyat' dev'yat' rokiv!) i obicyayu dobre vchitisya et d'ktre sage (Buti rozumnim_ (franc.)_ i meni duzhe skuchno bez tebe. YA grayu bez tebe z Polem i z m. Vachi, i privezi meni ico-nebud' do rizdva. YA duzhe dyakuyu za timbres (Marki (franc.)_, yaki ti meni nadislala. Je t'aime de tout mon coeur i obicyayu buti courage et sage (YA lyublyu tebe vid us'ogo sercya obicyayu i buti muzhnim i rozum nim_ (franc.).__ Tvij hlopchik Bogdas'". - Nu, a yak Passek? - ne sterpila, nibi mizh inshim, spitala Sonechka. - Zastryav takozh u Parizhi? - Zastryav, - komichno zithnula Mariya. - Parizh - to vzhe take misto... Lyudi zovsim inshimi stayut'. Ti zh sama tam takozh buvala i shche pri¿desh, pevne, mriºsh? Otak vona zavzhdi povertala, koli ne hotila vidverto govoriti. I vzhe Sonya ne navazhuvalasya rozpituvati pro "malen'kogo Passeka", ale zh bachila, shcho listi linut' zlivoyu same vid n'ogo, a ne vid Bogdasya. O, ci listi. Voni ne davali spokoyu Mari¿. Dobre, shcho vden' bulo duzhe nikoli. Spravdi, ¿j treba bulo yaknajshvidshe poladnati ne til'ki doruchennya Sahnovs'kogo, a j svo¿ osobisti spravi. Nasampered z "Osnovoyu". Pobachitis' z redaktorom Vasilem Bilozers'kim. Vin tak ridko ¿j pisav, vona nikoli do ladu ne znala, shcho vin oderzhav, shcho drukuº z ¿¿ tvoriv, yaki groshi vzhe nadislav, skil'ki shche nadishle. Vona kazala: "Skoro ya pitatimu u misyacya, u zirok, u soncya, de Vasil' Mihajlovich?" Vasil' Mihajlovich, zvichajno, duzhe zradiv ¿j, vin staviv ¿¿ najvishche sered usih ukra¿ns'kih pis'mennikiv, ale nikoli vona ne spodivalasya, koli prijshla do nih, tako¿ shchiro¿ radosti jogo druzhini Nadi¿. Mariya prinesla ¿j podarunok, yakij tak oberezhno vezla z-za kordonu, - foto Oleksandra Ivanovicha Gercena. Vona tut zhe napisala na zvoroti kartki: "Vam vid mene. M. O." - Vi bachili Gercena, - proshepotila Nadiya Bilozers'ka. - Vi tam zovsim inshe zhittya vedete. - Ale ya b ne togo hotila, - skazala Mariya. - Vse zh taki zhittya na chuzhini - ne spravzhnº zhittya. Vasil' Mihajlovich zamahav rukami. Vin buv yakijs' rozgublenij, nespokijnij, nache pribitij. Ves' chas zdavalosya: vin hoche v chomus' vipravdatisya pered neyu ne za ¿¿ vidavnichi spravi, tut vin robiv, shcho mig, a za spravi ukra¿ns'kogo zhurnalu, pro'yakij tak garyache rozpituvala Marusya. - Sidit' poki shcho tam i ne ripajtes'. YA ne znayu, shcho tam z "Osnovoyu" bude, taki utiski z cenzuroyu, taki prisikuvannya, taki sperechannya mizh svo¿mi, a til'ki zh po pochali. Nadiya nasupilasya i, koli cholovik chogos' vijshov, skazala Mari¿: - Ne mozhna vsim dogodzhati. Todi yakraz usi j budut' nezadovoleni. - Ale zh spravdi stanovishche Vasilya Mihajlovicha tyazhke, - dlya godit'sya sprobuvala jogo zahistiti Mariya. - Ot zhe zakrili rosijs'ki zhurnali. Ce zh bude duzhe prikro, koli j "Osnovu" pripinyat'. - Prinajmni u nih, u tih zhurnaliv, bula tverda programa, yasnij napryamok. A u nas? Vasil' vipravduºt'sya tim, shcho ukra¿ns'kij zhurnal znachno trudnishe vesti. - Ce zh pravda. Tak bulo dobre, shcho vijshov, nareshti, nash ukra¿ns'kij zhurnal, ale zh malo togo, shcho vin - ukra¿ns'kij. Adzhe sered ukra¿nciv rizni lyudi, rizni napryamki, a vin, zhurnal, odin i staº mimovoli ruporom najriznomanitnishih upodoban'. - Ta shche koli keruº taka lyudina, yak Vasil'. Vi zh znaºte jogo bezvol'nij, dobrij harakter, - movila Nadiya. Mozhe zh vona buti z Mariºyu Oleksandrivnoyu, Markom Vovchkom, cilkom odvertoyu! Ce odrazu vidchula Mariya. - YA sama divuvalasya, chitayuchi, - skazala Mariya. - To taka rozumna stattya pro promislovist' Ukra¿ni, pidnesennya ¿¿ gospodarstva, shchob bula vona golovnim postachal'nikom hliba v ªvropi, shchob vitrimala konkurenciyu Ugorshchini, Pivnichnoamerikans'kih SHtativ, Dunajs'kih knyazivstv, Turechchini, yaki mozhut' zabiti nashu hlibnu torgivlyu, i nashi velichezni zapasi prosto zgniyut'. YA radila, koli chitala, shcho nasampered treba dbati pro shlyahi spoluchennya, pro zaliznici, pro sudnoplavstvo, shchob nash Dnipro stav velikim sudnoplavnim shlyahom. - YAk kolis' iz varyagiv u greki. - Ale nabagato dali - vid Ukra¿ni v ºvropejs'ki derzhavi. Spravdi, ya chitala j bachila nashu Ukra¿nu rozkvitloyu, bagatoyu, kul'turnoyu... - Tak, tak, - iz zahoplennyam pidtakuvala Nadiya. - I raptom stattya Pantelejmona Oleksandrovicha. Znovu jogo hutors'ki mri¿: "SHCHob usya zemlya selom stoyala". I sam zhe sobi superechit'! A ci jogo tverdzhennya, shcho º naci¿ "odvichno demokratichni". SHCHo vin, zabuv nashih ukra¿ns'kih paniv? - A pro tu zh zaliznicyu, yaka tak pidnesla skriz' zhittya, napisav: "Nehaj sobi gurkotyat' i svishchut' chugunki, komu ¿h treba", - dodala Nadiya, - i zovsim uzhe odverto: shcho "yak º taki lyudi yak angelyani, yaki poperedu pishli, to, mabut', treba, shchob inshi, yak ot mi, ukra¿ns'ki hutoryani, pozadu zistavalisya". Ne mozhu ya prostiti Vasilevi, shcho vin ce nadrukuvav. Sam serdivsya, a drukuvav, i meni bulo prosto soromno chitati. - Do rechi, de vin zaraz, Kulish? YA jogo shche ne bachila. Kazhut', na mene zlij do nestyami. - Jogo zaraz nema v Peterburzi. I dobre, shcho nema. Pravdu kazhuchi, ya spochivayu, koli jogo nema. Vin niyak ne mozhe prostiti Vasilevi, po-pershe, shcho vin redaktor "Osnovi", po-druge, shcho vse zh taki jogo vpliv na Vasilya minuv. A Vasil' i tak jogo chasto prosto poboyuºt'sya i drukuº, shcho treba, chogo j ne treba. Vi uyaviti ne mozhete, Mariº Oleksandrivno. Vi ot pidpisuºte svo¿ tvori "Marko Vovchok", i vsi znayut' edinogo, lyubimogo, spravedlivogo Marka Vovchka. A v n'ogo v samij "Osnovi" ya pidrahuvala dvadcyat' visim psevdonimiv! Ij-bogu! - Ta shcho vi? - zdivuvalasya i rozsmiyalas' Mariya. - To vi vzhe, mabut', perebil'shili, Nadiºchko. - Azh niskilechki. Ot rahujte: Hutoryan, Pan'ko, Kazyuka, Kozak Beleben', Lomus, Petro Zabocen', Ivan Gorza, Neobachnij, Vishnyak... - Godi, godi, - zamahala rukami Mariya. - A yak vin redaguº, - ne vtihomiryuvalas' Nadiya. - CHasto vid dumki avtora nichogo ne zalishaºt'sya! - Nu, ce ya vzhe znayu. Z nim treba buti duzhe tverdoyu, - i dodala lukavo, po-zhinochomu, - v usih vidnoshennyah. - Hiba ya c'ogo ne zrozumila shchodo vas, - zasmiyalas' Nadiya, - tomu vin i plete htozna-shcho. - (Nizashcho vona ne skazhe Mari¿, yaki paskudni virshiki vin napisav pro ne¿ i davav chitati cholovikam, a Vasil', zvichajno, podilivsya z druzhinoyu!). - Haj sobi plete. Meni bajduzhisin'ko. Til'ki podumati, skil'ki u lyudini sili, energi¿,