k, ale bula spokijnisha, rozvazhlivisha, i, zvichajno, za zovnishnistyu odrazu mozhna bulo vgadati slov'yans'kij tip - kruglovida, veliki siro-blakitni ochi, rusyavi kosi, prosto zakladeni na gladko zachesanij golovi, visoka postat', dosit' strunka. Likarevi spodobalos', yak voni prosto trimayut'sya - Dobrolyubov i cya sin'jora. "Pevne, davni druzi, - podumav vin. - A druzi nashih druziv - nashi druzi". Vin pishov z nimi i buv duzhe zdivovanij, diznavshis' vipadkovo po dorozi, shcho voni poznajomilis' til'ki cimi dnyami v Neapoli, a do togo nikoli ne bachilis'. - Mi hocha j ne bachilis', ale poza ochi buli davno znajomi, navit' dobre znajomi, - movila Mariya, - pravda, Mikolo Oleksandrovichu? - SHCHe b pak! YA taki difirambi napisav na vashu chest'! - zasmiyavsya Dobrolyubov. "YAk vin poveselishav, mij bidnij sin'jor Nikolo", - vidznachiv pro sebe likar - Hiba til'ki tomu, shcho difirambi? - zaperechila Mariya. - Ne dumajte, shcho meni priºmni lishe ti, shcho hvalyat'. Ot Turgenev, Ivan Sergijovich, shche j yak kritikuº mo¿ tvori, a odnakovo mi z nim druzi. Vazhlivo zh zovsim ne ce v druzhbi, shchob druzi hvalili. A shchodo difirambiv - ne tim meni vasha stattya bula priºmna, a hocha j cim, zvichajno. Navishcho ta¿ti? Ce zh prirodno dlya kozhnogo pis'mennika. Ale najduzhche tomu, shcho ya vidchula, yak vi mene zrozumili, i mozhe, navit' bil'she, nizh ya sama. Vtim, cya rozmova zovsim ne cikava sin'joru likarevi, prosimo probachennya. Mi niyak ne mozhemo nagovoritisya. Adzhe davno znaºmo odne odnogo, a pobachilis' til'ki tut, - pereprosila vona. - Ni-ni, shcho vi, navpaki! - zaperechiv zhvavo likar. - YA zahoplenij, koli bachu taku samostijnu, rivnopravnu zhinku! - O, daleko ne rivnopravnu, - pohitala golovoyu z usmishkoyu Mariya. - Hiba de na sviti º rivni prava u zhinok i cholovikiv? - Hocha ya perekonanij, shcho bagato v chomu zhinki daleko micnishi za nas, - moviv Dobrolyubov. - Sprijnyatlivist' i uyava u zhinok duzhchi j bagatshi, nizh u cholovikiv! - I vi, pevne, podilyaºte dumku Stendalya, - pidhopiv CHezare, - shcho cilkovita rivnopravnist' zhinok i cholovikiv bula b naj virnishoyu oznakoyu civilizaci¿ i podvo¿la b intelektual'ni sili lyudstva, nablizila b mozhlivist' dosyagti shchastya! Raptom CHezare moviv zovsim inshim, hoch i zvorushlivim, ale vodnochas rozpachlivim tonom: - Ta inkoli zhinki vidvojovuyut' sobi rivni prava - narivni z cholovikami ginuti v borot'bi.. Vi, zvichajno, chuli pro prekrasnu Anitu druzhinu Garibal'di, yaka podilyala vsi trudnoshchi jogo bo¿v ta pohodiv i zaginula v odnomu z najvazhchih. Ale, mozhlivo, vi ne znaºte, a ce blizhche do vasho¿ profesi¿, redaktorom persho¿ gazeti v Neapoli "Monitoro" bula vidatna zhinka - Eleonora Fonsera. YA buv todi nadto malim i ne pam'yatayu ¿¿, ta lishilis' prosto legendi shchodo ¿¿ rozumu, krasi, energi¿. Neapolitanci zapevnyali, shcho ce bula najcharivnisha zhinka na sviti. Kinec' ¿¿ zhahlivij. YA ne budu perekazuvati istori¿ tih revolyucijnih podij dvadcyatih rokiv u Neapoli, vreshti, vidomo vsim - pershi parostki voli buli zlomleni, avstrijci zajnyali Neapol', zagnali sotni lyudej u v'yaznici, strati jshli za stratami. Nashu prekrasnu Eleonoru Fonseru povisili. Ta j pered smertyu vona ne zdrignulas', ne zradila svo¿h perekonan', bula smiliva j gorda z vorogami. - YA b hotila znati pro vse ¿¿ zhittya, - tiho skazala Mariya. - YA b hotila piti z vami na mogilu vashogo poeta Leopardi i perechitati jogo tvori v originali"Ultimo canto di Saffo", "II Risorgimento", "La sera Festa" ("Ostannya pisnya Saffo", "Vidrodzhennya", "Vechir svyatkovogo dnya")_ i osoblivo "Do Itali¿" - "All Italia" - Vi znaºte ce? Zvidki? - zdivuvavsya likar CHeaare. - Za ce treba dyakuvati nashomu drugovi Mikoli Oleksandrovichu, - kivnula Mariya na Dobrolyubova, - v jogo zhurnali torik bula vmishchena velika chudova stattya pro italijs'kih poetiv. U Rosi¿ duzhe cikavlyat'sya vami. Z ne¿ ya dovidalas' pro uv'yaznennya Pelliko, yakij, krim vlasnih poezij, perekladav italijs'koyu movoyu Bajrona. - A Bajron perekladav jogo, - vstaviv Dobrolyubov. - YA diznalas' pro vashogo gordogo bezstrashnogo Ugo Foskolo, pro Poerio, yakij pomer vid ran u Veneci¿, i navit' pro ti tvori, shcho hodyat' u vas u spiskah- Berketa i Dzhusti - pro jogo slavetnu satiru "CHobitok-Italiyu", yakij nosyat' i Franciya, i Avstriya i yakij, nareshti, nalezhatime svoºmu narodu! Meni b bazhalos' til'ki prochitati vse ce v originali - adzhe ya vivchayu italijs'ku movu. Vona bliz'ka mo¿j ridnij ukra¿ns'kij svoºyu charivnoyu melodijnistyu - O, bellissima signora! - proshepotiv CHezare, z podivom i zamiluvannyam divlyachis' to na ne¿, to na Dobrolyubova Divni ci rosiyani! Voni nashi spravi sprijmayut', yak svo¿ ridni Hocha b cej garibal'diºc' Mechnikov - vin lishe trohi ochunyav i nespodivano znik, lishivshi, pravda, zvorushlivogo, spovnenogo podyaki lista likarevi, yakij til'ki-no, nareshti, virishiv privesti do n'ogo Dobrolyubova, ne boyachisya, shcho ce pogirshit' jogo zdorov'ya. I ne vstig!.. A sam sin'jor Dobrolyubov, cej rosijs'kij zhurnalist! "Jogo zhurnal", - skazala sin'jora. Znachit', vin neabiyaka lyudina u sebe na bat'kivshchini! O, svyata Mariya! Koli b vin ne buv takij hvorij! Teper cya moloda pis'mennicya. Mariya. CHudove im'ya - Mariya - bliz'ke vsim narodam. A Mariya pitala neterplyache Dobrolyubova: - A hto zh same napisav cyu stattyu? YA ne znayu, ya dopituvala Ivana Sergijovicha, i vin ne znav, hto takij Mihalovs'kij. Mozhe, ce psevdonim? Vi zh, napevne, znaºte? - Znayu, - pidtverdiv Dobrolyubov. - Ce odin z vignancivpolyakiv, student Videns'kogo universitetu, vin zaslanij do Saratova, tam poznajomivsya z nashim Mikoloyu Gavrilovichem CHernishevs'kim, a Mikola Gavrilovich - ce zh prosto "lovec' dush lyuds'kih", zavzhdi vin umiº znajti potribnu lyudinu i vgadati, chogo pragne lyuds'ka dusha. - Meni zdaºt'sya, ce vi "lovec' dush lyuds'kih", - skazala Mariya. - U danomu razi ya hochu zloviti vas, ale ce bazhannya i Mikoli Gavrilovicha, shchob vi viddali svo¿ tvori v "Sovremennik" - adzhe same u nas ¿m misce! - Z yakoyu ohotoyu! - azh zasharilasya Mariya. - Dlya c'ogo i "loviti" ne treba! Zaraz drukuvatisya u "Sovremennike" - najbil'sha shana. Ce nash najperedovishij, najsmilivishij zhurnal, - poyasnila vona CHezare, - i takim vin stav zavdyaki Mikoli Oleksandrovichu. - Nu, shcho vi, - shchiro oburivsya Dobrolyubov, - a CHernishev s'kij? A Nekrasov? - Vasha pravda, ya ne zaperechuyu, i CHernishevs'kij, i Nekrasov, ale zh osobisto ya ¿h shche ne znayu, a vas... - Nu, mi zh, yak z'yasuvalos', davni druzi! - zasmiyavsya Dobrolyubov. Do chogo zh mila cya zhinka, i yak z neyu prosto i legko! * * * - YA "starij gorobec'", - kazav pro sebe likar CHezare. Koli vin upershe prijshov z ciºyu rusyavoyu sin'joroyu do ¿¿ hvorogo, vin odrazu zrozumiv use. Poglyanuvshi na molodogo cholovika, vin uzhe znav, shcho toj zaslabnuv na dvi hvorobi. Persha "hvoroba" - ce bula jogo beztyamna zakohanist'. Stendal', yakij tak dovgo zhiv u Itali¿ i tak bagato stvoriv pro ne¿ prekrasnih pravdivih tvoriv, v odnij z knig napisav pro rizni fazisi dushevno¿ hvorobi, shcho zvet'sya lyubov'yu. "Ale vsya sprava v tomu, - pisav vin, - shcho nema lyudej, yaki mozhut' vryatuvatisya vid ciº¿ hvorobi, nema j posibnika do vryatuvannya vid ciº¿ hvorobi, nema j inshih likiv, yak zahvoriti do kincya". Likar CHezare pobachiv, yak ruki Mari¿ spritno j nizhno popravili podushku hvorogo i yak oblichchya yunaka vse osvitilosya shchastyam. Mozhlivo, liki vid ciº¿ hvorobi vzhe znajdeno! YUnak buv garnij, milij, i navit' kucheryava m'yaka boridka ne robila jogo solidnishim. Vin viglyadav zovsim hlopcem, osoblivo v lizhku, v bilij sorochci z m'yakim vidkritim komirom. Cya boridka vidavalasya yakoyus' dekorativnoyu. Mariya vijshla, likar postukav i visluhav hvorogo. CHezare pobachiv, shcho vin, zvichajno, ne takij hvorij, yak Dobrolyubov, ale z jogo legenyami treba bulo beregtisya. Sin'jori, koli ¿j dozvoleno bulo znovu zajti, vin skazav til'ki, shcho hvorij prosto zastudivsya, i haj kil'ka dniv polezhit', obov'yazkovo polezhit'. - Lezhatime! - bezapelyacijno zayavila sin'jora, i likar zrozumiv, shcho yunak ¿¿ sluhatimet'sya bezzaperechno, i ne jomu, a ¿j poyasniv, shcho robiti, shcho dati, i poobicyav nevdovzi zajti. - Zvichajno, takij zhal' - v Neapoli, v taki rozkishni tepli dni hvoriti! - Ne treba sumuvati, tut, krim likiv, i povitrya vilikuº! - zaspoko¿la sin'jora hvorogo, kapayuchi v charochku liki, yaki vzhe stoyali na stoliku i yaki shvaliv CHezare. I likar CHezare raptom podumav: "Koli b taki nizhni energijni ruki buli kolo sin'jora Dobrolyubova, to ne opinivsya u takomu beznadijnomu, zanedbanomu stani". * * * A z Dobrolyubovim bulo pogano. Duzhe pogano. Nevzhe vin sam c'ogo ne vidchuvav? Likar CHezare divuvavsya - jogo paciºnt pracyuvav, tak garyache usim cikavivsya, znajomivsya, rozpituvav - nache i ne zvertav uvagi na svij kashel', temperaturu, chasti shlunkovi slabuvannya. Vin prosto ne hotiv dumati pro hvorobu. Pro hvorobu, yaka tak nepoko¿la likarya CHezare. Ale j dosvidchenij likar CHezare ne pomichav, shcho cej glibokij, vinyatkovo rozumnij cholovik, yakij, zi sliv sin'jori Mari¿, maº takij velicheznij vpliv na bat'kivshchini, zahvoriv shche j inshoyu hvoroboyu, i do c'ogo sprichinilasya yuna priyatel'ka likarya, dochka starogo druga z Messini, charivna krasunya Indegol'da. ...Indegol'da. YAke divne, nechuvane dosi im'ya. SHCHo ¿h zblizilo? Toj shvidkij poglyad u natovpi, koli sluhali padre Gavacci i sl'ozinki zatremtili na ¿¿ dovgih viyah? Mikola Oleksandrovich zgaduvav podorozh do Pompe¿ i yak voni vdvoh zupinilisya na porozi ru¿n zhitla tisyacholitn'o¿ davnini i vdvoh prochitali vikladeni moza¿koyu literi "Salve". Nache same ¿h privitali, i yak vona c'omu zradila! A potim cikavi rozmovi utr'oh - ¿¿, bat'ka, jogo - Dobrolyubova, a potim uzhe v temryavi povernennya v ekipazhi do Neapolya, vogni nad zatokoyu i spiv na berezi "Santa Lyuchiya", koli j ¿hnij vetturino pochav pidtyagati, i zovsim tihesen'ko vona: O, dolci Napoli, O, sol beato... Hoch ne vidno bulo, Dobrolyubov ugadav, shcho Indegol'da usmihaºt'sya, shchasliva z podorozhi, nochi, pisni... Santa Lucia, Santa Lucia! Potim zustrichi til'ki z neyu. V Neapoli. P'yankimi vesnyanimi vechorami. Vin dumav, - shcho v n'omu, chuzhomu zovsim, dalekomu, zovni nezgrabnomu j necikavomu, - shcho ¿¿ prityagalo? YAk dosi ne shchastilo Mikoli Oleksandrovichu v osobistomu zhitti! Ta zaraz, nespodivano dlya sebe, Dobrolyubov nache sp'yaniv, i nezrozumila prihil'nist' divchini rozburkuvala nejmovirni bazhannya i dumki. Ale nevzhe vona zmozhe jogo polyubiti? Pevne, ce vse vesna v Neapoli, i voni oboº zahopleni podiyami, zhittyam mista, kra¿ni, i ce tak zblizhuº ¿h. Vin znovu pisav virshi. Ne til'ki pamfleti "YAkova Hama" dlya "Svistka" na zlobodenni politichni temi. Lirichni virshi dlya sebe, yaki nikomu ne pokazuvav. Ale j u lirichnih virshah probivalas' ta zh zvichka divitisya na vse kritichno, navit' na sebe. A vtim, vin vidchuvav sebe molodim, yakim buv naspravdi, i v proshchal'nij vechir, - yak ce trapilos' neperedbachene, a tomu, mozhe, tak chudesno, - shcho, proshchayuchis' i stiskayuchi ¿¿ tonki dovgi pal'ci, vin divivsya tak bliz'ko na ¿¿ lice, i niyak ¿m obom ne hotilos' rozluchatis' i dumati, shcho voni nikoli ne pobachat'sya. Raptom vona obnyala jogo. Z zhalyu? Z lyubovi? I te, j druge majnulo v golovi, ale ci dumki ne zatrimalis', ne mogli zatrimatis'. Voni sidili nad morem dovgo-dovgo, i vona kazala, shcho, zvichajno, tak, vona bude jogo druzhinoyu i voni chudovo zhitimut', de vin zahoche - u Florenci¿, Neapoli, chi v Rimi, chi v Messini, de zahoche. - Likar CHezare kazav, shcho vam treba obov'yazkovo zhiti v Itali¿, i vi budete zovsim, zovsim zdorovi! - A vi po¿dete zi mnoyu v Rosiyu? - spitav vin. - Zvichajno, po¿du, adzhe ya budu vashoyu druzhinoyu, - ne zamislyuyuchis', vidpovila vona. - Ale z umovoyu, - dodala z grajlivoyu lukavoyu usmishkoyu, - vi znaºte, kolo Neapolya shchoroku na chest' Madonni vlashtovuyut' svyato, zbirayut'sya divchata z okolishnih selishch, prihodyat' i mis'ki, tancyuyut' pid muziku tamburiniv i kastan'ºt, z kvitami, vinkami na golovi. Ce duzhe vesele i poetichne svyato, ya bula vzhe na n'omu, i znaºte, ranishe chasto divchata v shlyubnomu kontrakti stavili umovu, shchob choloviki vodili ¿h shchoroku na ce svyato. Ot i ya stavlyu umovu - privoziti mene na ce svyato do Neapolya! Zgodni? - Zgoden, zgoden! - vidpoviv Mikola Oleksandrovich, ciluyuchi ¿j ruki j miluyuchis' neyu. - A chi bude zgoden vash bat'ko na nash shlyub? - raptom spitav vin. - YA pevna, shcho tak. Vi jomu podobaºtes'. I chomu b vin buv proti mogo shchastya? YA napishu vam pro vse z Florenci¿, mi zh zavtra vranci ¿demo, ale ce nichogo! Mozhe, j vi pri¿dete do nas u Florenciyu? Vona govorila, i vse zdavalos' takim yasnim, mozhlivim. Ne hotilosya dumati pro yakis' trudnoshchi, nezvichajni obstavini. Hoch raz u zhitti mozhna zh ne dumati pro obstavini, uskladnennya, a prosto buti shchaslivim? * * * YAk dobre, shcho same zaraz u Neapoli z'yavilas' Mariya Oleksandrivna i voni tak shchiro potovarishuvali! Vona smiyalas', shcho vin "lovec' dush lyuds'kih". Vin ¿¿ dushu majzhe vpijmav. Ta vona j ne pruchalasya duzhe, cya zhiva dusha. Stil'ki treba bulo peregovoriti. Voni niyak ne mogli nagovoritisya, yak davni druzi, shcho dovgo buli v rozluci, j teper use treba rozkazati. Minulo kil'ka misyaciv, yak vin pri¿hav iz bat'kivshchini, ale zh vona vzhe dva roki ne bula tam. Dva roki! Mikola Oleksandrovich nache zavzhdi buv u samomu centri, u samomu viri zhittya Vin rozpovidav, shcho robit'sya v stolici ne lishe v koli zhurna listiv, literatoriv, a skriz': pro nastro¿ v universiteti, sered vijs'kovih ¿j bulo teplo j sumno vid spil'nih spogadiv pro Ta rasa Grigorovicha, yakogo Dobrolyubov i dobre znav, i lyubiv, i povazhav. Vona mimovoli porivnyuvala stavlennya Turgeneva i Dobrolyubova do Tarasa Grigorovicha i do vsih ridnih ¿j ukra¿ns'kih sprav. U Turgeneva bulo bagato lyudyano¿ dobroti, spivchuttya do SHevchenka. YAk vin garyache vzyav uchast' u spravi vikupu brativ i sester Tarasa Grigorovicha! Bula cikavist' do poeta, do ukra¿ns'ko¿ movi, cikavist' hudozhnika, majstra, a dlya Dobrolyubova Taras Grigorovich buv boºc'-odnodumec', yakogo nishcho ne skorilo, ne zlomilo, vin buv navit' u deyakij miri zrazkom nepri mirennosti. Turgenev ne lyubiv Kulisha. YAk lyudina, vin buv chuzhim dlya n'ogo, yak pis'mennik - zovsim necikavij, a Dobrolyubov rozumiv, yaku shkodu robit' Kulish svo¿m obmezhenim nacionalizmom, svo¿mi hutoryans'kimi nastanovami v molodij ukra¿ns'kij literaturi, i vin buv dlya n'ogo u vorozhomu tabori, yak i rosijs'ki liberali. A Taras Grigorovich vtilyuvav u sobi ti demokratichni revolyucijni ide¿, yaki buli viroyu dlya Dobrolyubova, i jogo bezmezhna lyubov do Ukra¿ni ne bula dlya c'ogo pereshkodoyu, navpaki, usim svo¿m ºstvom Kobzar dijshov do vishchogo rozuminnya potreb ne til'ki svogo ridnogo, a kozhnogo narodu: potreb ºdnannya proti spil'nogo liha, a ne vidgorodzhennya nacional'nimi peregorodkami. I do vs'ogo ukra¿ns'kogo u Dobrolyubova ne bulo led' zverhn'o¿ spokijno¿ cikavosti. Vin rozpoviv Mari¿, shcho poznajomivsya z drugom SHevchenka - pidpolkovnikom Krasovs'kim. Skil'ki u n'ogo, Dobrolyubova, bulo skriz' zv'yazkiv! Krasovs'kij nadzvichajno cikava, rozumna i v toj zhe chas skromna lyudina. Vin povernuvsya pered tim z Itali¿, de ¿zdiv i na Kapreru, do Garibal'di - cikavo zh bulo poznajomitis' z Garibal'di, pobachiti italijs'kogo geroya na vlasni ochi! Ale Mariya, zvichajno, zrozumila, shcho ne til'ki dlya togo, shchob "pobachiti", ¿zdiv Krasovs'kij. Vona ne spitala, vona vzagali malo dopituvalas'. SHCHo mozhna, Mikola Oleksandrovich skazhe. - A zaraz Krasovs'kij po¿hav do vas, na Ukra¿nu, - skazav Dobrolyubov. "Zvichajno, u "nih" skriz' zv'yazki", - podumala Mariya. Vona zgadala, yak sperechalas' pislya Londona z Stankevichem: chi º, chi diº taºmna organizaciya? YAk doviduyut'sya, yak zv'yazuyut'sya mizh soboyu odnodumci, lyudi odno¿ "socialistichno¿" viri? De u nih centr - Peterburg? London? A chomu sam Mikola Oleksandrovich ne buv u Londoni? Dobrolyubov pro Gercena govoriv bez osoblivogo piºtetu, navit' trohi gluzlivo zaznachiv, shcho toj nadto bagato nadij pokladaº na reformu, virit' u milist' i blagorodstvo carya Oleksandra, ves' chas zvertaºt'sya do n'ogo v "Kolokole". Mariya, spalahnuvshi, pochala dovoditi, yake znachennya maº "Kolokol". - Hiba ya ne znayu? - znizav plechima Dobrolyubov. - Same tomu Gercen ne maº prava buti prekrasnodushnim liberalom, yak Kavelin! - Ta vin zhe zovsim ne takij, - garyache zaperechila Mariya. I raptom ¿j spalo na dumku: "A mozhe, ce vse konspiraciya? I mozhe, nezvazhayuchi na riznicyu harakteriv, osobistih upodoban', voni - Gercen i CHernishevs'kij - domovlyalis' pro shchos' golovne, spil'ne? A ce vse dlya neobhidno¿ konspiraci¿, shchob navit' nihto j dumki ne pripuskav pro ¿hnij zv'yazok? Napevne, napevne zh, cej zv'yazok º, adzhe meta odna?" Ota vira, do yako¿ ¿¿ garyache navertav Dobrolyubov, dovodyachi, shcho nichogo dobrogo reforma, skasuvannya kripachchini v tij formi, yaka vidbuvaºt'sya, nichogo ne dast' narodu, selyanstvu. - YA rozumiyu, stupa til'ki insha, a tovktimut' tak samo, - pogodilas' Mariya. - Poryatunok odin - dokorinnij perevorot, socialistichnij ustrij. Hiba vi ne zgodni? Mariya ne mogla ne pogoditisya z Dobrolyubovim. 9 YAke ce bulo b svyato - "Svyato vizvolennya", v "Orsett House", koli b jogo ne zalili varshavs'koyu krov'yu. "Vse bulo vbito. Vse bulo shozhe na pohoron. Zavtra ti oderzhish "Kolokol" i pobachish, yakshcho Benni shche ne rozpoviv", - napisav cherez kil'ka dniv pislya radisnogo lista Gercen Turgenevu Riznimi shlyahami distavali "Kolokol" i v Itali¿, ta, shche ne mayuchi nagodi prochitati pro te, shcho pisav Gercen u "Kolokole", Dobrolyubov i Marusya diznalis' pro podi¿ u Varshavi z italijs'ko¿ gazeti "II Diritto". Gazetku prinis shvil'ovanij sin'jor CHezare. - CHitajte, druzi, list nashogo Garibal'di do slavnogo redaktora "Kolokola" - Gercena! - Dopomozhit' nam i pereklasti, tut mi musimo zrozumiti kozhne slovo. SHCHo trapilos'? - spoloshilasya Mariya. Utr'oh shililis' nad gazetoyu. "Lyub'yaznij Gercen! Neshchodavno slova "vizvolennya selyan" buli sprijnyati z zahoplennyam i podivom vsiºyu ªvropoyu. Gosudar, yakij pochav i zdijsniv cyu spravu, odnim cim uzhe postaviv sebe sered najvelichnishih blagodijnikiv lyudstva. A teper, - ya ce kazhu z girkotoyu, - dobra sprava zaplyamovana nevinnoyu krov'yu. Teper obov'yazok tih, hto rukopleskav velikomu vchinku, pidnesti golos proklyattya na tih, hto zapodiyav ogidne zlochinstvo. Haj vash zhurnal, spravedlivo ocinenij u Rosi¿, peredast' slovo spivchuttya vid narodu italijs'kogo neshchasnij i gero¿chnij Pol'shchi i slovo podyaki vo¿nam rus'kim, kotri, yak Popov, zlamali shablyu, shchob ne zakrivaviti ¿¿ krov'yu narodu; peredajte razom z tim krik oburennya narodiv ºvropejs'kih proti vinuvatcya ganebno¿ rizanini. Viddanij vam D. Garibal'di". Po-riznomu komentuvali ºvropejs'ki gazeti podi¿ v Pol'shchi - rozstril demonstraci¿ u Varshavi rosijs'kim vijs'kom 8 kvitnya. Prichinoyu demonstraci¿ bulo zakrittya pol's'kih ustanov. Ce bula demonstraciya neozbroºnih lyudej, ale ¿h zibralos' nadto bagato, sotni zhiteliv Varshavi, robitnichih peredmist' priºdnuvalis' do ne¿, i ce vishchuvalo, shcho narod ne skorivsya, usvidomlyuº svo¿ prava, zbiraºt'sya na sili. Rosijs'kij uryad, yak zavzhdi, ne mig znajti niyakih inshih zasobiv, yak viddati nakaz strilyati. Ponad 100 cholovik bulo vbito, bagato poraneno. Ale zh znajshlis' u vijs'ku oficeri, yaki vidmovilis' strilyati v polyakiv!.. Za ce rozstrilyano ¿h... Strashnogo napruzhenogo vechora varshav'yani pochuli signal trivogi - shist' vibuhiv z garmat. Vlada vvodila u misti vijs'kove stanovishche. - Pochinayut'sya serjozni spravi, - moviv Dobrolyubov. - SHCHo zh vidpovist' Gercen Garibal'di i yaka bude jogo poziciya? - Nevzhe Mariya Kasparivna Rejhel' ne nadishle meni syudi "Kolokol"? - zaturbuvalas' Mariya. - Ot pobachite, Mikolo Oleksandrovichu, Gercen pidtrimaº polyakiv, u n'ogo taki spravedlivi dumki shchodo Pol'shchi, Ukra¿ni, adzhe vin pro ce ne raz pisav u "Kolokole"! Za kil'ka dniv toj zhe uvazhnij likar CHezare z'yavivsya znovu zi zhmutom gazet. - YA prinis vam anglijs'ku gazetu "The Daily News". Bachite, pid zagolovkom "Garibaldy and the Warssaw massacre" ("Garibal'di i varshavs'ke vbivstvo"_ (angl.)_ nadrukovana i vidpovid' vashogo Gercena, ¿¿ vin nadislav i v italijs'ku gazetu "Il Diritto" z prohannyam nadrukuvati. Spochatku jshov list Gercena do redaktora gazeti: "Ser, u telegrami, shcho z'yavilasya s'ogodni u Vashij shanovnij gazeti, navedeno urivok z lista mogo vel'mishanovnogo druga Garibal'di, shcho, ochevidno, adresovano meni j nadrukovano v "Il Diritto". YA z zadovolennyam vidznachayu, shcho shche do oznajomlennya z cim listom mi rozumili nashu poziciyu v tomu zh dusi, yak i velikij italiºc', i na dokaz c'ogo dozvol'te meni prositi Vas nadrukuvati v gazeti v perekladi kil'ka ryadkiv iz statti v ostann'omu nomeri "Kolokola" (¹ 9b, 15 kvitnya)". - Mi jogo, zvichajno, ne bachili! - z dosadoyu movila Mariya. "...Konche potribno poyasniti, shcho 10 kvitnya mi razom z nashimi spivrobitnikami z "Rosijs'ko¿ drukarni" mali namir vlashtuvati svyato z privodu vizvolennya selyan u Rosi¿..." - "Svyato"! - ironichno moviv Dobrolyubov. - Mozhe, shche j z tostom za carya! - A ya rozumiyu, vse-taki svyato! - vstala na zahist Gercena Marusya. - YA chitayu dali: "...ale vranci togo zh dnya po telefonu nadijshlo povidomlennya pro rizaninu u Varshavi..." Tak. Tost taki zbiralisya vigolositi, "ale ruka upala", - yak pisav dali Gercen. Dobrolyubov dratuvavsya, sluhayuchi slova zvernennya Gercena do imperatora, haj i spovneni oburennya i dokoru. Marusya, navpaki, chitala z spivchuttyam, ¿j zdavalos', shcho Gercen znajshov vluchni slova. CHezare podilyav ¿¿ nastrij, ta chekav neterplyache, koli prochitayut' vidpovid' Gercena "¿hn'omu" Garibal'di. "Mij lyub'yaznij Garibal'di. YA peredav Vashi simpatichni slova polyakam i rosijs'kim oficeram. Na shchastya, mi diyali zgidno z Vashoyu poradoyu shche ranishe, nizh oderzhali ¿¿. Dosto¿nstva v c'omu velikogo nema - nam viboru ne bulo. Pravda, mi mriyali pro majbutnij soyuz vsih narodiv slov'yans'kogo pohodzhennya, ale mi zalishaºmo ci ria desideria ' inshomu, dalekomu, majbutn'omu. Suchasni podi¿ vimagayut' cilkovito¿ nezalezhnosti Pol'shchi, - bez fraz, ¿¿ bezumovno¿ nezalezhnosti vid Rosi¿ i nimciv. Mozhna bulo gadati, shcho imperator Oleksandr, yakij tak slavno vchiniv u selyans'kij spravi, zrozumiº istorichnu neobhidnist' vidrodzhennya Pol'shchi. Na zhal', u n'omu nadto bagato pruss'kogo, avstrijs'kogo, i shche zverh togo - mongol's'kogo. Holodno rozrahovanij kapkan, postavlenij Pol'shchi z bezdumnim shidnim lukavstvom, v yakomu harakter kishki bere goru nad tigrom, stavit' jogo poza pitannyam. SHCHe ne oderzhavshi Vashogo lista, ya prochitav urivok z n'ogo v telegrafichnih novinah i odrazu zh nadislav vidpovid' u tri londons'ki gazeti, dvi z yakih lyub'yazno pogodilis' nadrukuvati. Nadsilayu Vam "The Daily News", yakshcho vi ne maºte nichogo proti. Krim togo, dodayu nashe nevelichke zvernennya do rosijs'kih vijs'k, shcho stoyat' u Pol'shchi, napisane shche u 1854 roci, v yakomu zaklikaºmo rosijs'kih soldativ krashche ne koritisya nakazam i nesti vidpovidal'nist' za ce, nizh strilyati u polyakiv. Koristuyus' ciºyu nagodoyu, lyub'yaznij Garibal'di, shchob Vam povtoriti te, shcho govorit' Vam uves' svit, - mi divuºmosya na Vas. Z usiºyu povnotoyu priyazni i lyubovi tisnu vashu ruku. Gercen". - Stavlennya do Pol'shchi bude teper mirkoyu dlya vsih i vs'ogo progresivnogo! - zauvazhiv Dobrolyubov. - A hiba Oleksandr Ivanovich nepravil'no, nespravedlivo postavivsya? - zapitala hvilyuyuchis' Marusya. - Pobachimo, - uniklivo vidpoviv Dobrolyubov. Raptom Mariya, stisnuvshi ruki i zvivshi brovi na perenissi, movila zovsim inshim tonom: iKoli b vi znali, skil'ki v mene druziv-polyakiv! I v Parizhi z bagat'ma, yak z ridnimi, strichayus'. * * * Mikola Oleksandrovich neshchadno rozbivav usilyaki ilyuzi¿, yaki tak dopomagayut' zavzhdi lyudyam. Vin spuskav z p'ºdestaliv, ne skidav, a same spuskav, tih, shcho buli dlya Mari¿ dosi nepohitnimi avtoritetami. Ta Mariya bachila, shcho vin zovsim ne takij, yakim opisuvali jogo Annenkov, Kavelin - "grubij seminarist", nahabnij i zuhvalij, kotrij rujnuº vse visoke i svyate v mistectvi j literaturi. Vin nasmilivsya pidnesti ruku na Turgeneva! CHerez n'ogo Turgenev rozijshovsya iz svo¿mi davnimi druzyami, pripiniv drukuvatisya v "Sovremennike". Mariya skazala Mikoli Oleksandrovichu: - ¯j zhe bogu, ya ne mozhu dobrati, shcho zh takogo obrazlivogo bulo v vashij statti dlya Ivana Sergijovicha. Nu ot, prochitala, perechitala, tam stil'ki horoshih i spravedlivih sliv pro n'ogo napisano! Ce yakes' neporozuminnya, i cherez nezrozumili neporozuminnya, perekazi inshih lyudej, nedomovlenosti, nez'yasovanosti, - rozhodyat'sya horoshi rozumni lyudi. - Ce daleko glibshe, Mariº Oleksandrivno, - zaperechiv Dobrolyubov. - Stattya bula lishe privodom dlya Turgeneva. Hocha, bezperechno, ya jogo postaviv, yak i nalezhalo, duzhe visoko. Vin, yak nihto, vmiº vloviti nastro¿, problemi, shcho til'ki nazrivayut' i vitayut' s'ogodni v povitri. - Tak nevzhe vam ne spodobavsya cej jogo ostannij roman "Nakanune"? - CHudesnij! - nespodivano dlya Mari¿, navit' z yakimos' ne vlastivim jomu zahoplennyam vidpoviv Dobrolyubov. - Osoblivo divchina! YAka vona tam horosha! I yak vin rozumno zrobiv, shcho ne povernuv ¿¿ dodomu pislya smerti Insarova. Nu podumajte, shcho b vona u nas robila? Oce golovna postat' u romani. - U c'omu romani stil'ki novogo, svizhogo, - movila zradivshi Mariya. - ªleni hochet'sya nasliduvati, hochet'sya viriti, shcho taki zhinki naspravdi º, ta vona taki zh º! A znaºte, meni sam Ivan Sergijovich kazav - deyaki jogo znajomi dami, jogo priyatel'ki, nezadovoleni buli same ªlenoyu: i matir vona pokinula, i Insarovu sama nav'yazalasya. Nichogo, nichogisin'ko ne zrozumili. I, zvichajno, kritikuyut' ves' roman, - vona pomovchala j dodala rozdumlivo: - ale vin i dali z nimi vede druzhbu, listuvannya. A ot vasha stattya jogo oburila, hoch vi j sami zaraz kazhete, shcho roman "chudesnij". - YA ne primenshuyu jogo znachennya, jogo velikij talant, majsternist', i, priznatisya vam po sekretu, inkoli meni zdaºt'sya - ya jogo dushevno lyublyu. Hocha mene bagato v n'omu dratuº, bagato neprijnyatnogo meni. Vin virit' u liberal'ni reformi! Ta ne mogla Mariya tak legko vidijti vid Ivana Sergijovicha, svogo druga, i, yak ce traplyaºt'sya, v listah do Ivana Sergijovicha vihvalyala Dobrolyubova, a v rozmovah z Dobrolyubovim z zahoplennyam govorila pro tvori Turgeneva, pro jogo spivchutlivij, dobrij harakter. I Dobrolyubov ushchiplivo kazav: "Vash charivlivij Turgenev, mozhe, zadlya n'ogo vi j do Rosi¿ ne tak shvidko povernetes'? Adzhe vin znovu, mabut', zimu provede v Parizhi!" Voni obidva, i Turgenev, i Dobrolyubov, pidsvidome revnuvali Mariyu do druzhbi, do vplivu... - Znaºte, mi ridko sperechaºmosya z Mikoloyu Gavrilovichem CHernishevs'kim, - skazav Dobrolyubov. - Vi z nim absolyutno odniº¿ viri? - usmihnulas' Mariya. - Ne smijtes', tak. Absolyutno odniº¿. Socialistichno¿. A vtim, mi inkoli sperechaºmos'. Vin vvazhaº, shcho pis'menniki, yaki zdatni spivchuvati chomus' chesnomu, spravedlivomu, povinni pragnuti ne mati osobistih chvar, nezgod mizh soboyu, povinni buti razom, u zlagodi. A meni zdaºt'sya, shcho keps'ki, slabki soyuzniki - ne soyuzniki. - A mozhe, i ya ne zgodna z vami v c'omu, a navpaki, z CHernishevs'kim? - Odnakovo vi z nami, nasha soyuznicya, - spokijno i vpevneno skazav Dobrolyubov. - I toj roman, shcho zaraz tut pishete, viddaste nam, u "Sovremennik". * * * Vona bula ne til'ki z "nimi", vona bula z nim. Ce ne nagaduvalo niyakih vzaºmin ranishe ani u n'ogo, ani u ne¿. Nache stvorilisya vzaºmini z "chistih elementiv" druzhbi, yak skazali b himiki, z yakimi priyatelyuvala Mariya v Gejdel'berzi i Parizhi, koli b spromoglisya pidvoditi pid lyuds'ku povedinku naukovi formuli. Doslidzhuyut' zhe Mendelººv i Borodin, yakij, mizh inshim, pri¿hav z nimi j zahvoriv tak samo, yak Sasha, "chisti elementi"? Pevne, i v lyuds'kih vzaºminah, povedinci isnuyut' takozh chisti elementi bez domishki inshih: zazdrosti, koristi, chestolyubstva, navit' zakohanosti! ¯hnya druzhba bula bez usyakih inshih nebezpechnih abo korisnih elementiv - same druzhba. Hiba v ne¿ malo bulo do c'ogo cholovikiv-druziv? (U vsyakomu razi, bil'she, nizh zhinok!) Ale to bula vse-taki "amitije amoureuse", bo vsi druzi-choloviki, - toj bil'she, toj menshe, - buli zakohani v ne¿ abo prinajmni miluvalisya neyu, a tut bulo bez amoureuse. Mozhe, tomu, shcho vona pri¿hala z Sasheyu, a Mikola Oleksandrovich dumav pro svoyu messins'ku pannochku? I z Mariºyu vin mig govoriti pro ne¿... I bula poryad z Mariºyu ne til'ki krishtalevo chesna i viddana praci vol'ova rozumna lyudina, shcho vse v zhitti pidporyadkovuvala svo¿m ideyam, svo¿m nastanovam i principam, ale j prosto - moloda lyudina (vin buv rovesnik Sashi - ale naskil'ki starshij od n'ogo!), do togo zh hvora, samotnya, u yako¿ shche nikoli (nikoli!) ne bulo osobistogo shchastya i tepla v zhitti. A hiba Mariya ne znala, shcho niyaka pracya, niyaki uspihi, niyaka viddanist' ideyam ne mozhut' zaminiti cyu potrebu tepla i shchastya lyubovi... I vona bachila, yak cej yunak zhadaº shchiro¿ laski, lyubovi, shchiro¿ zhinki poryad, lyubimo¿ i lyublyacho¿. Mizh nimi odrazu zapanuvala maksimal'na vidvertist'. Jomu navit' divno bulo, shcho voni mozhut' vesti taki shchiri rozmovi - ne lishe pro "Sovremennik", Turgeneva, CHernishevs'kogo j Gercena ta pro italijs'ki spravi, a pro svoº intimne, osobiste. Voni trimalis' yak rovesniki, hocha vin i buv molodshij za Mariyu, i v zhittºvih pitannyah vona, zvichajno, bula dosvidchenishoyu. YAk kozhna zhinka, osoblivo koli vona sama zaraz shchasliva, Mariya shchiro hotila shchastya svoºmu drugovi. YAk bulo veselo z neyu, koli inkoli na progulyanci abo v teatri vona raptom zmovnic'ki shepotila: - Mikolo Oleksandrovichu, nu poglyan'te, nu ya vas proshu, poglyan'te shvidshe pravoruch, on u lozhi. YAka garnen'ka! Vona divit'sya na vas! Do ne¿ pidijshov vash znajomij, vin, pevne, vas zmozhe poznajomiti! SHCHob zrobiti ¿j priºmnist', Mikola Oleksandrovich divivsya, ale zavzhdi priznavavsya, shcho ni, nihto ne mozhe zrivnyatisya z mes sins'koyu pannochkoyu. Vid messins'ko¿ pannochki z divnim dlya n'ogo im'yam - Indegol'da - vin oderzhav list z Florenci¿, privitnij list, ale ne rozibrati - privitnist' bula vid nizhnosti chi vid chemnosti CHogos' u listi ne vistachalo, shchob odrazu vidchuti - "ce vid lyublyacho¿ divchini". I zakinuti nichogo ne mozhna bulo. Vona pisala, shcho hoche jogo bachiti, shcho u Florenci¿ prekrasno, ale ¿j brakuº ¿hnih cikavih rozmov, jogo prisutnosti. Vona ani slivcya ne napisala, chi govorila z bat'kom, yak zbiralas', prote zaproshuvala jogo, yakos' chemno, oficijno zaproshuvala pri¿hati do Florenci¿. List buv takij, shcho mozhna bulo pokazati druzyam i znajomim, i v toj zhe chas nichogo ne mozhna bulo zakinuti. Adzhe bulo tam, shcho j sumuº bez n'ogo, i do Florenci¿ kliche, i shcho bagato rozpovidala pro n'ogo svo¿j sestrichci. Ale ne bulo yakogos' zhivogo slivcya, yako¿s' dribnichki, shchob mozhna bulo poviriti, shcho ves' toj proshchal'nij vechir - pravda. I, girko vsmihayuchis', Mikola Oleksandrovich zapevniv sebe, shcho to vse buv lishe skorominuchij nastrij, naviyanij morem, a mozhe, j prosto milist', podana zhebrakovi, i vin znovu pisav sumni lirichni virshi. Ci virshi vin ne pokazuvav navit' Mari¿, ale pro Indegol'du rozpoviv, i Marusya garyache zapevnyala, shcho treba po¿hati do Florenci¿. Ta nim ovolodivali sumnivi, nespokij pro domashni spravi - suto domashni - pro bratikiv, sester. Vse tomu, shcho ne vistachalo odnogo zhivogo, ne z chemnosti, a ¿¿ slivcya. CHomu zh vona skazala todi, ne zamislyuyuchis', v toj proshchal'nij vechir, na jogo zapitannya, chi po¿de z nim u Rosiyu: "Zvichajno, po¿du"! Vin zhe ne znav, shcho bulo vdoma u Indegol'di, yak sprijnyav rishennya dochki padre - lyub'yaznij, motornij, shche nestarij messins'kij advokat. Cej rosijs'kij zhurnalist osvidchivsya v kohanni? SHCHo, navit' mova bula pro shlyub? Inozemci lyublyat' zavoditi romani, ne nadayuchi ¿m osoblivogo znachennya, povertayut'sya dodomu i pro vse zabuvayut', - ta koli ce tak serjozno, shcho sin'jor Dobrolyubov navit' prositime oficijno ¿¿ ruki, vin, bat'ko, sto¿t' vishche vsilyakih nacional'nih perepon. Likar CHezare kazav, shcho ce nezvichajna lyudina vishchogo gatunku. Vin navit' ne proti, koli Indegol'di dovedet'sya ¿hati z nim na jogo taºmnichu bat'kivshchinu. Jogo nepoko¿lo inshe. Indegol'di vin lishe skazav: - Ne pospishaj, lyuba. YA ne zaboronyayu i ne kazhu "ni". Pochekaj. Vi nadto malo znaºte odne odnogo. Haj pozhive v Itali¿, haj pogostyuº u nas, koli mi povernemos' do Messini. Vin mozhe pri¿hati i do Florenci¿, ale poki shcho ne kazhi nikomu nichogo i ne rekomenduj jogo yak svogo narechenogo. Pochekaj. Mozhe, vin buv pravij, bat'ko. Ale vraz yakes' vazhke peredchuttya stislo serce. Ne bulo chogo sperechatis'. Ne bulo chogo raditi. Bat'ko ne vidmovlyav. Bat'ko ne davav zgodi. Rozmova bula yakas' unikliva. Drugogo dnya ¿h provodzhav likar CHezare, ¿¿ starij drug, shcho z takim zahvatom rozpovidav ¿j ranishe pro svogo rosijs'kogo paciºnta i rozburkav cikavist', uvagu Indegol'di, a blizhche znajomstvo pidtverdilo, shcho ce - nadzvichajna lyudina. Hiba dovgo divchini z palkoyu uyavoyu, z mriyami pro chesnih, horobrih lyudej, revolyucioneriv, polyubiti lyudinu rozumnu, taku spivchuvayuchu ¿hnij Itali¿, italijs'komu narodu, Garibal'di? Te, shcho vin buv z daleko¿ neznano¿ kra¿ni, shche nadavalo poetichnogo oreolu. A yakij vin buv skromnij, blagorodnij! Ni, Dobrolyubov pomilyavsya v nij - ne nastro¿ pivdennih vechoriv i zovsim ne zhal' do n'ogo rozburkali pochuttya divchini. Vin vidpovidav ¿¿ idealam, z nim bulo zavzhdi cikavo, jomu mozhna bulo viriti v us'omu, ¿j zdavalas' shchastyam ¿hnya lyubov, a teper vona vidchula - htos', shchos' stanovit' yakus' stinu mizh nimi. Ce bulo til'ki peredchuttya chogos' nespodivano vazhkogo. Voni dosit' dovgo chekali vetturino. Bat'ko golosno, navmisne, shchob vona chula, spitav likarya CHezare: - A yak vash ulyublenij paciºnt sin'jor Dobrolyubov? YA ne bachiv jogo ostanni dni. CHezare zithnuv i pohitav sumno golovoyu: - Duzhe prikro pro ce kazati. Vin znehtuvav zovsim svo¿m zdorov'yam. Nadto pizno vin pri¿hav syudi. Stanovishche nepopravne. Navit' koli vin lishit'sya v Itali¿ - jomu vidmiryano kil'ka misyaciv zhittya, ne bil'she. Pivnich dokonaº jogo shche shvidshe. A vin gorit' svoºyu diyal'nistyu. Mozhe, vidchuvaº, shcho jomu nebagato lishilos'. Vin nichogo ne znav i ne pomichav, nezvazhayuchi na svij dosvid, dobrozichlivij i uvazhnij likar CHezare. Vin ne znav, shcho zaraz vigolosiv prisud. Bat'ko zithnuv i bagatoznachno glyanuv na Indegol'du. Vona stoyala spolotnivshi. Vona vzhe znala, shcho ce kinec'. Nepopravnij i nevblagannij. 10 Mariya prisila na lizhko Sashi i pokrutila pered jogo ochima yakoyus' shtuchkoyu, shcho visila na lancyuzhku vid godinnika. - SHCHo ce? - spitav Sasha. - Ce meni podaruvav likar. Bachish, malesen'kij bichachij rig vitochenij z koralu. Vin skazav, shcho ce berezhe vid etaturi. - Ce shcho? Hvoroba yakas' italijs'ka? - usmihnuvsya Sasha. - Girshe. Ce porcha, yaku mozhe navesti zle lyuds'ke oko. Otak podivit'sya... - Mariya udavano zlisno glyanula, primruzhivshi odne oko. - U tebe ne vihodit'. Taki prekrasni ochi ne mozhut' navit' navmisno buti zlimi! - Ti sluhaj. Kazhut', shcho vse-taki zlovrednih lyudej bagato. YA shche ne zovsim peresvidchilasya v c'omu. Tak ot, koli taka lyudina glyane, vona mozhe naklikati hvorobu, napasti, liho. Ot koli vinikne pidozra, shcho na tebe divit'sya lihim okom liha lyudina, treba otak povorushiti cej rig, shchob rozbiti povitrya mizh neyu i tim, na kogo vona divit'sya. - Likar virit' u ce? - zdivovano spitav Sasha. - Durnen'kij mij hlopchiku! - zasmiyalas' Mariya. - Ale vin kazav, shcho v ce virili i Cezar, i Ciceron, i Vergilij - v etaturu, i ya bula zvorushena, koli vin podaruvav meni svij talisman. Vin prosto znaº, shcho ya cikavlyus' vsilyakimi povir'yami, prikmetami, ale til'ki cikavlyus'. Inkoli, znaºsh, meni hochet'sya, navpaki, robiti vse vsuperech vsilyakim prikmetam, nadto vzhe voni tyazhat' nadlyudinoyu. Hochet'sya buti vil'noyu i nezalezhnoyu i vid prikmet, i vid pogovoriv, i vid vigadanih lyud'mi umovnostej, shcho til'ki psuyut' zhittya... A cej koral'chik - haj pro vsyakij vipadok bude zavzhdi zi mnoyu, prinajmni yak zgadka pro Neapol'. Adzhe treba vzhe ¿hati, mi zatrimalis' tut daleko dovshe, nizh gadali. - Nevzhe treba ¿hati? - zithnuv Sasha. - Treba! - zithnula j Marusya. - Pisali zh meni, shcho groshi vzhe poslano. Ot til'ki oderzhimo i po¿demo. Ale zh mi znovu pobuvaºmo v Rimi, i potim - Florenciya, Veneciya, Milan. Hocha ªshevs'kij zasterigav mene proti po¿zdki do Veneci¿, vin nagadav, shcho dvi pis'mennici tam zagubili svoº shchastya. ZHorzh Zand tam rozijshlas' z Myusse, a de-Stal' z Benzhamen.om Konstanom, - zasmiyalas' vona. - Ni, ce meni treba boyatisya, - zaperechiv Sasha, - adzhe ZHorzh Zand zminila jogo na yakogos' italijcya Pravda, z togo chasu, kazhut', vona vzagali duzhe bagat'oh lyubila SHCHe zh buv i SHopen... - Ale hto b ne buv kolo ne¿, z neyu, vona pisala, pisala j pisala, - rozdumlivo movila Mariya. - YA pam'yatayu, yak mene vrazili ¿¿ slova. De ya prochitala ¿h? A mozhe, perekazav Ivan Sergijovich? Mozhe, Merime, z yakim vin mene poznajomiv?! Ne v cim sprava. Mene projnyali voni. - SHCHo zh same? - Pro te, shcho pis'mennic'ke remeslo - pristrast' nesamovita, nepohitna, yakshcho vona zavolodivaº yakimos' neshchasnim, jomu ¿¿ ne pozbutisya! YAk dovgo ZHorzh Zand bula mriºyu j idealom orlovs'ko¿ pannochki Mashi Vilins'ko¿! Vona, ZHorzh Zand, i zaraz bagato pishe, zhive v Noani, nepodalechku vid Parizha. Ivan Sergijovich rozpovidav, shcho ZHorzh Zand duzhe lyubila j lyubit' madame Viardo, i proobraz Konsueli - ce trohi Polina Viardo. Poki shcho Mariya ne mala nagodi pobachiti znamenitu na ves' svit zhinku, a romani ¿¿ vzhe zovsim ne spravlyali takogo vrazhennya, yak u dni yunosti... Ale zh shchodo "pis'mennic'kogo remesla" - vona maº raciyu! - Zaraz ya jdu dopisuvati povist'. Meni treba yaknajshvidshe nadislati ¿¿. - Pobud' shche troshki zi mnoyu! - Ni, ni, shcho ti, ya mushu s'ogodni zakinchiti pershu chastinu. YA zajdu do tebe uvecheri! Vona nizhno pociluvala jogo, ale ne lishilas'. Zvichajno, ne lishilas'. Vin znav - koli vona vzhe namitila, shcho musit' same s'ogodni napisati te i te, - vona syade j pisatime. Jomu bulo prikro j sumno. Ne tomu, shcho vona ne lishilas' zaraz. A tomu, shcho vona tak bagato pracyuº, bo vse lezhit' na nij. Adzhe mriyav vin buti ¿j v us'omu pomichnikom, znyati ves' tyagar dribnih pobutovih sprav, vin za shchastya vvazhav buti u ne¿ na pobigen'kah, perepisuvati ¿¿ tvori - ce bulo b uzhe yak nagoroda! I ot'zamist' togo vin znovu zahvoriv, i vse lyagaº na ¿¿ plechi, i zaraz shche turbota, shcho groshi zakinchuyut'sya, a za "Tyulevu babu" shche ne nadislali, a jogo groshi davno vzhe vitracheni do kopijki pered vid'¿zdom z Parizha. Nezvazhayuchi na girku obrazu, mati peredala 200 frankiv cherez poeta SHCHerbinu. YAk Sashi ne hotilosya brati ci groshi! Ale vin znav, shcho mati shche duzhche obrazit'sya, ta j u n'ogo nichogo ne bulo, i vin ne hotiv u c'omu priznavatisya Marusi. Potim Marusya vzyala z n'ogo slovo, shcho u nih ne bude taºmnic' odne vid odnogo, shcho voni vse mozhut' i povinni kazati odverto... Hiba ce mozhlivo?.. Mariya zaspokoyuº, shcho vse bude garazd, za ¿¿ spravi vidavnichi vzyavsya, na prohannya Dobrolyubova, CHernishevs'kij, i, zdaºt'sya, sprava z novim vidannyam u Kozhanchikova nalagodzhuºt'sya A golovne ne ce! Golovne, shchob vona bula z nim. Koli vona tut, kolo n'ogo, z nim, vin navit' ni pro shcho ne dumaº. Til'ki znaº: vin shchaslivij. I chomu jomu vipalo take shchastya, pro yake vin navit' mriyati ne nasmilyuvavsya? Najkrashcha, najrozumnisha zhinka z nim, same z nim! Ne gordist' govorila v nim, a zdivuvannya, bo jomu samomu inkoli bulo divno j ne virilos'. YAk mama ne rozumiº jogo shchastya! CHomu vona povtoryuº vsi ti nisenitnici, shcho pletut' pro Marusyu zazdrisni lyudi? Jomu bulo prosto smishno, koli b ne oburyuvalo do nestyami, - skil'ki romaniv i polyubovnikiv ¿j pripisuvali j pripisuyut'! Do ciº¿ kogorti potrapili, zvichajno, i Turgenev, i profesor ªshevs'kij, i profesor Kavelin, i Stankevich. Pevne, zaraz pleskatimut' i pro Dobrolyubova, yakij naspravdi zakohanij v yakus' messins'ku pannochku. Mama rozserdilas', koli Sasha pochav kazati ¿j, yak visoko, gordo trimaº sebe Mariya Oleksandrivna z usima i lyubit' til'ki jogo. Mati gluzlivo zasmiyalas', i Sasha zamovk, i teper vin ne hoche buti odvertim z matir'yu. Vona serdit'sya, shcho vin "polamav svoyu kar'ºru", vona nikoli ne chekala takogo vid n'ogo, ulyublenogo starshogo sina. Vin i sam ne chekav. Vin i sam u dushi boyavsya, shcho vse zhittya vin, pokirnij sin, nesmilivij v us'omu, m'yakij, projde zhittya zvichajno, vtorovanoyu stezhechkoyu poseredn'ogo, pravda, osvichenogo, sluzhbovcya, v krashchomu razi zahistit' proekt polipshennya v'yaznic', matime kafedru profesora prav, spokijno odruzhit'sya, matime zatishnu rodinu, babusya rayuvatime z onukami, vin pisatime