e bylo rovnym,  tol'ko koe-gde  vdrug zapadalo  v
glubokie skladki logov, da eshche dyryavili ego  kruglye voronki sledov Mamonta,
iz  kotoryh veselo vyglyadyvali vershinki  berezok.  Sovsem  belye, iz®edennye
vremenem  valuny vrosli  v zemlyu,  i  na nih  sideli  ogromnye,  kak  volki,
cherno-sizye vorony -- mudrye pticy, zhravshie mertvechinu i zhivshie tri veka.
     ZHarkij  pokoj  drozhal,  zvenel,  strekotal  kuznechikami  vokrug. Kalina
potihon'ku uspokoilsya, a potom i razozlilsya.  On  slez s gory  na  polyanu  i
nachal vozit'sya s kostrom.
     Do  temnoty  on  koptil  myaso  na  prut'yah,  zatem  prileg vozle uglej,
rasschityvaya  podremat'  vpolglaza do  rassveta.  V  vetvyah  nad  ego golovoj
raschirikalis'  pticy,  i   golosa   ih  kazalis'   golosami  zvezd,  zernami
prosypavshihsya na sinee blyudo nebosvoda...
     Kto-to  bol'no pnul ego v plecho, i  Kalina podskochil, prosnuvshis'.  Uzhe
davno rassvelo; poslednij par tayal nad glad'yu reki. Nad Kalinoj stoyal Matvej
-- perepachkannyj glinoj, osunuvshijsya, no likuyushchij.  On brosil na zemlyu pered
Kalinoj zolotuyu chashu -- bol'shuyu, ploskuyu, myatuyu, s odnoj ruchkoj.
     --  YA  nashel zoloto v mogilah!--  kriknul  on.-- Nashel!  Nikto  menya ne
ostanovit! Pust' tvoya ved'ma podavitsya moej pugovicej!
     -- |kva,-- vyalo popravil ego Kalina, rassmatrivaya chashu.
     -- Ved'ma! Ved'ma!-- upryamo vykriknul knyazhich.
     Kalina postavil chashu na travu i podnyalsya.
     --  Ty  soobrazhaesh',  chego  natvoril, knyazhich?--  zlo  sprosil  on.-- Ty
razgrabil svyashchennuyu mogilu! Takogo  grabitelya dolzhen  ubit' lyuboj,  kto  ego
vstretit!  Kuda ty  sunesh'sya  s  etoj chashej?  Kazhdyj,  kto ee  uvidit, srazu
pojmet,  chto eto mogil'noe zoloto! On dolzhen budet  nas ubit'! A chashu u tebya
nikto ne voz'met!
     -- Voz'mut. Zoloto -- vsegda zoloto,-- hmyknul Matvej.
     --  T'fu,  soplyak!..  CHerez  den'-dva vsej Sylve  stanet  izvestno, chto
kto-to razryl Mertvye Narody! I esli pri nas najdut etu chashu -- oboih tut zhe
zhiv'em zakopayut!
     -- I chto teper', utopit' ee?-- s vyzovom sprosil Matvej.
     -- Utopit'!
     -- Nu da,-- uhmyl'nulsya Matvej i postavil na chashu nogu.-- Razbezhalsya. YA
ee kamnem rasplyushchu i budet ona prosto lepeshkoj zolota.
     --  Aj, bes s toboj!-- v serdcah skazal Kalina.-- Pojmayut nas  -- ya vse
na tebya sopru, poklyanus', chto ne ya  mogilu ryl. Kogda tebya tetivoj udavyat --
ya tebe glazki sam  zakroyu.  Davaj skoree  ubirat'sya  otsyuda. I  zrya ty  Sole
ved'moj nazval -- ona uslyshit.
     Kalina  do vechera  greb kak oderzhimyj,  starayas' ujti podal'she ot ust'ya
Ireni.  Proplyli  po  levuyu ruku srosshiesya  utesy, gde  kogda-to  zazhigalis'
spolohi  dlya  gorodishcha na  Ledyanoj gore, potom  v raspadke  mel'knul mezhevoj
idol, razdelyavshij zemli CHikalya i Kamaya.
     Istomivshis',  vecherom  Kalina prichalil lodku  k  pologomu  berezhku  pod
skaloj. Zdes' zakanchivalas' eshche odna shirokaya petlya Sylvy, gorlo kotoroj bylo
perehvacheno  dlinnoj i  krutoj  goroj.  Sklon gory, obrashchennyj  k reke,  byl
skalistym; skal'naya stena vysovyvalas' iz kraya  gory grebnem, pochti navisshim
nad  vodoj. Ponizu lezhala shchebnevaya osyp',  a  poverhu  na  poloske  zemli po
hrebtu rosli neskol'ko  elochek, torchali  gnilye  zubcy  chastokola  i  golovy
idolov.  Utesy   zdes'  byli  pokryty   zhelto-burym  lishajnikom,  na  zakate
kazavshimsya krovavym.
     --  |tu  goru  voguly  zovut  Pungk  vygyr  vortolnut  ner  ili  prosto
Vortolnutur,-- skazal Kalina,  rassmatrivaya gryadu.-- |to znachit "Gora golovy
krasnogo medvedya".
     -- Punk... gynk... murl...--  peredraznil Matvej i zevnul.-- Kak ty eto
zapominaesh'? YAzyk slomat' mozhno.
     Oni vytashchili lodku, raskinuli  stan, nalomali  drov dlya kostra. Solnce,
pobagrovev, selo na ostriya elej, kak otrublennaya golova  na kop'ya honta. Nad
ognem na prut'yah razogrevalas' narezannaya remnyami kabanina. V kotelke Kalina
zavaril myatu, pomeshivaya berestyanym kovshikom.
     --  I niskol'ko ne pohozha eta gora na medvedya,-- skazal  Matvej, iskosa
glyadya na skalu i zubami razryvaya myaso.
     -- Tam ostanec est' takoj, kak medvezh'ya golova,-- poyasnil Kalina.-- Emu
zhertvy prinosili, tam i peshcherka imeetsya.
     -- Zdes' tozhe permyaki zhili?
     -- Permyaki.  Tut krepost' ih  stoyala.  Vidish' ostatki tyna? CHastokol po
gore shel. Na sklone, von tam,-- zemlyanki. Zdes', na lugovine, skot  derzhali,
a reka  i tyn  zashchishchali ego,  esli vrag napadal. Vse  okrestnye derevni etoj
krepost'yu spasalis' i stada spasali.
     --  Poka ne stemnelo, pojdem posmotrim na Medvezh'yu  Golovu,-- predlozhil
Matvej.-- Mozhet, tam eshche zhertvennoe zoloto ostalos'?
     -- Malo tebe?-- burknul Kalina.
     CHernaya dyrka  peshchery  poseredine  skaly byla vidna izdaleka, a  ostanec
sovsem ne viden.  K  peshchere vela  tropka, rovnaya na  osypi i zavihlyavshaya  na
zarosshih mozhzhevel'nikom krutyh kamennyh stupenyah. Kalina i  Matvej dobralis'
do peshchery -- sovsem  malen'koj,  glubinoj v dva shaga. Matvej  srazu prinyalsya
voroshit' kamni, zasovyvat'  ruki v dyry po  stenam, no nashel  tol'ko kosti i
pozelenevshuyu mednuyu bezdelushku.
     -- Horosh varnachit',--  nedovol'no odernul ego Kalina.--  Vzglyanul by na
Medvezh'yu Golovu...
     Pered peshcheroj  v  skale obrazovalas'  zarosshaya  kustami vyemka s kosym,
nerovnym dnom,  a  iz  ee  kraya torchala v nebo  kamennaya Medvezh'ya Golova  --
vytyanutaya, s prizhatymi ushami, s chetko oboznachennoj skuloj. Vnizu raskinulas'
vsya lugovina, ocherchennaya petlej Sylvy. Ten' gory ukryla ee napolovinu.
     -- Nu-ka  ya  Medvedyu na nos zalezu,-- voodushevilsya Matvej i  dernulsya k
ostancu, no Kalina  vdrug  uslyshal znakomyj voj i rvanul knyazhicha za rubahu v
peshcheru.
     V skalu, zvyaknuv, udarila vogul'skaya strela so svistul'koj v ostrie.
     -- |to chto?..-- obomlel Matvej.
     Kalina, otodvinuv ego, ostorozhno vyglyanul, no tut zhe otdernul golovu --
sverhu klyunula eshche odna strela, poslannaya emu v zatylok.
     -- Na beregu  dve  vogul'skie  lodki,--  skazal  on  Matveyu.--  Znachit,
vogulov chetvero... Vidat',  posharilis' v nashih pozhitkah i nashli tvoyu chashu...
Govoril zhe ya tebe -- ne beri mogil'noe zoloto!..
     Matvej molchal.
     -- Zaperli nas zdes', knyazhich, kak v nore. U tebya oruzhie est'?
     -- Nozh,-- tiho skazal poblednevshij Matvej.
     -- A u menya nichego... Krasota.
     -- CHto zhe delat'?
     Kalina pozhal plechami, uselsya i podnyal kamen' pouvesistee, podbrosil ego
na ladoni. Oni zhdali, no voguly ne shli.
     -- CHego oni ne idut-to?-- nakonec ne vyterpel Matvej.-- Boyatsya?
     --  Nas ispugaesh'sya...-- provorchal  Kalina.-- Vas'ka Kalina,  Tarakan'ya
Smert', i bogatyr' Matvej-Unosi Zad Poskorej...-- Kalina  bystro vyglyanul  i
totchas vsunulsya obratno v peshcheru.--  Koster nash zhgut... Karaulyat, kogda sami
vyjdem.
     -- A chego im nas tut ne perebit'?-- ne unyalsya Matvej.
     -- Ne  terpitsya,  chto  li?--  ogryznulsya  Kalina.--  Oni,  navernoe, iz
kakogo-to roda,  chej predok  vrazhdoval  s  Medvedem.  A zdes'  --  svyashchennoe
medvezh'e mesto. Im syuda, znachit, hod zapreshchen.
     -- |-e!-- obradovalsya Matvej.-- Togda my noch'yu ujdem!
     -- Dumaesh', oni takie  zhe duraki, kak  ty? Oni i sverhu,  i snizu budut
nas storozhit'. A bol'she nam det'sya nekuda.
     -- Sam durak,-- tol'ko i otvetil Matvej.
     -- Ladno, davaj nochi zhdat',-- skazal Kalina.

     Solnce zatonulo  v lesah. Kudel' tumana  spletalas' i  raspletalas' nad
tihoj vodoj  omuta.  Nebo  potemnelo,  no  vse osvetilos'  prorehami yarkih i
chistyh  zvezd.  Ogromnaya  luna vykatilas' nad  lugovinoj i  svetila pryamo  v
peshcheru.  Travy pogolubeli; krasnye skaly  stali  blednymi, kak kost'. Kazhdaya
pyad' zemli byla ozarena mertvyashchim lunnym plamenem.
     U podnozhiya skaly gorel  koster. Drugoe  zarevo  podnyalos'  za  grebnem.
Kalina videl, kak dva vogula sidyat na valunnoj osypi  vnizu; tretij strazhnik
torchal, cherneya na fone zvezd, na skale nad golovoj.
     -- Esli propolzti, to  ne  zametyat,--  shepnul Matvej Kaline.--  A  to ya
zamerz -- zyabko tut v kamnyah...
     --  Polzi,  poprobuj,--  predlozhil   Kalina.--  So  streloj  v  zadnice
vernesh'sya... Nado zhdat', poka luna za goru zajdet.
     -- Vse u tebya "zhdat', zhdat'"... Skazal zhe, zamerz ya...
     Otodvinuvshis'  drug ot  druga, oni polnochi  merzli  poodinochke.  Lunnoe
koleso, rassypaya serebryanuyu pyl', nakonec perekatilo nebo i stalo opuskat'sya
za hrebet gory.  Sklon,  na kotoryj smotrela peshchera,  neproglyadno  pochernel,
hotya osyp' vse eshche ostavalas' yarko osveshchennoj -- luna stoyala vysoko.
     -- Teper' mozhno poprobovat',-- reshil  Kalina. On stashchil s sebya rubahu i
portki.-- Pomochis' na nih,-- velel on knyazhichu i sam pomochilsya.
     -- Ty chego eto?-- zasmeyalsya knyazhich.
     -- Davaj-davaj.
     Kalina  vyter mokroj odezhdoj pol peshchery, kuda naneslo  zemli, i napyalil
gryaznuyu odezhdu obratno. Gryaz'yu on izmazal lico, sheyu, pyatki.
     -- Ne pogano tebe tak?-- uhmyl'nulsya knyazhich.
     -- Smerti ty ne videl, a to b ne kochevryazhilsya... Davaj nozh.
     -- Ne dam. |to moj nozh. Ty svoj vnizu ostavil.
     Posle korotkoj shvatki Kalina otnyal u mal'chishki nozh.
     -- Za gribami ya, chto li, poshel?-- yarostno proshipel on.
     -- Kogda vernemsya, ya velyu tebya povesit'!-- zlobno otvetil Matvej.
     --  Veshaj,-- kivnul Kalina.-- Menya dolgo ne budet, ponyal? Ty zdes' shumi
vremya ot vremeni -- nu, vozis', kamnyami stuchi, bormochi.
     Kalina leg na zhivot i soskol'znul po kamnyam za kraj peshchery.
     Peremazannyj gryaz'yu, v  temnote pochti slivayas' so skaloj, on polz ochen'
medlenno i  ostorozhno --  chut'  pripodnimayas'  na pal'cah  ruk i nog  i tiho
peredvigaya telo na vershok vpered. Ne shelohnuv kustov, ne sbrosiv ni kameshka,
on dobralsya do povorota skaly.
     Zdes' bylo samoe opasnoe, samoe zametnoe mesto. Luna osveshchala  kamennyj
ugol, kotoryj lyuboj cenoj  nado bylo obognut'. Po pravuyu ruku v temnote, kak
prizrak,  plyla  tozhe  osveshchennaya  lunoj  Medvezh'ya  Golova.  Kalina  nasharil
podhodyashchij  oblomok,  primerilsya  i tochno shvyrnul  ego  v nebo  tak, chto  on
pereletel Medvezh'yu Golovu, udarilsya  za neyu o sklon i, stucha,  zaprygal vniz
po osypi. Voguly, chto karaulili i na gore, i pod goroj, totchas oglyanulis' na
shum. Oni otvleklis'  --  eto i nuzhno bylo Kaline. On uzhom proskol'znul  mimo
ugla i popolz dal'she pod stenoj, v storonu grebnya, navisshego nad Sylvoj.
     |ta  chast'  skal'noj  steny  tozhe  byla vo  t'me,  k  tomu  zhe  s  vidu
nepristupna. Da i zachem plennikam zalezat' na nee? Poetomu voguly syuda pochti
ne smotreli. Odnako Kalina ne oslabil ostorozhnosti.
     Teper' on stal  karabkat'sya  vverh  na  otvesnyj  greben', ceplyayas'  za
malejshie  nerovnosti  kamnya. Rasplyushchivshis'  po skale, rastekshis' po nej, kak
smola, Kalina zabralsya na greben',  propolz po nemu nemnogo obratno, blizhe k
skrytomu gorbom gory  vogul'skomu  kostru,  i bystro,  no tak  zhe  besshumno,
spustilsya po druguyu storonu.
     Sejchas ego nikto uzhe ne mog uvidet'. On stoyal na krutom, zarosshem elyami
sklone, chto podnimalsya iz loga k grebnyu i vyshe, k vershine, gde gorel koster.
Kalina prokralsya v samuyu chashchu el'nika i zatailsya, prigotoviv nozh.
     Koster  karaul'nyh,  konechno,  treboval  drov. Vskore odin  iz  vogulov
spustilsya s vershiny i polez v elki. Zastuchal topor.
     Kalina, kak rys', po duge obognul drovoseka, zahodya so spiny. Vogul ego
ne zamechal, ne slyshal, srubaya elovye lapy. Kalina  metnulsya  k  nemu  szadi,
zazhal ladon'yu rot, zaprokidyvaya  golovu, i nozhom pererezal tugo natyanuvsheesya
gorlo. On derzhal vogula stoyashchim, prihlopnuv  emu  guby, chtoby ne zahripel, i
obnimaya  za  grud'  drugoyu rukoj, na  kotoruyu  goryacho i  gusto  tekla krov'.
Nakonec vogul perestal dergat'sya, telo  obmyaklo i  otyazhelelo. Kalina berezhno
polozhil mertveca na zemlyu.
     -- Nang moyalh?-- ot kostra kriknul drugoj vogul.
     -- Molyahyl!-- otvetil Kalina.
     On bystro narubil bol'shuyu  kuchu lapnika,  vzyal ee v ohapku, ne vypuskaya
topora, i poshel na vershinu.
     Vtoroj  vogul sidel nepodaleku ot kostra  na  krayu obryva, svesiv  vniz
nogi.  Na zemle ryadom s nim lezhali luk i strely. On oglyanulsya  na Kalinu, no
Kalina byl ves' ukryt lapnikom -- i vogul otvernulsya.
     Kalina sbrosil  vetki  v koster. U nego  bylo neskol'ko mgnovenij, poka
pribitoe plamya podnimetsya  vnov' i vershinu opyat' mozhno budet razglyadyvat' ot
podnozhiya.  V nastupivshej kratkoj temnote Kalina  prygnul k  vogulu  i vsadil
topor emu v zatylok, totchas podhvativ za  shkirku, chtoby  mertvec ne svalilsya
vniz.  Izognuvshis',  Kalina vydernul iz kostra  dlinnyj suk,  eshche gorevshij s
odnogo  konca,  i podper  im  telo  --  teper'  snizu  budet  kazat'sya,  chto
karaul'shchik sidit po-prezhnemu.
     V  kostre  zagudelo i zatreshchalo  plamya,  podnyalos' stolbom, razbrasyvaya
iskry. Belye  kluby dyma povalili v temnoe  nebo. Kalina uzhe lezhal na zhivote
na krayu ploshchadki. On brosil vniz, k peshchere, malen'kij kameshek i tiho pozval:
     -- Knyazhich!.. Matvejka!.. Lez' syuda!..
     Vskore Matvej, vse-taki soobrazivshij, chto shumet' nel'zya, vypolz naverh.
Kalina srazu prizhal ego k zemle: nel'zya vstavat', zametyat.
     -- A voguly?..-- shepotom sprosil Matvej.
     Kalina dva raza shchelknul yazykom.
     -- Zdorovo!-- voshitilsya Matvej.
     -- CHego uzh tut horoshego...
     Oni  polzkom peresekli  ploshchadku  na vershine,  podobrav  luki i  strely
ubityh vogulov, i spolzli na protivopolozhnyj sklon.
     -- Ujdem v les?-- sprosil Matvej.
     -- Kuda my potom bez lodki?-- otvetil  Kalina.-- K tomu zhe,  ostavshihsya
nado konchit'. Oni tvoe mogil'noe zoloto videli -- molvu raznesut...
     On by ne stal ran'she vremeni vytaskivat' knyazhicha iz peshchery, esli by mog
spravit'sya s ostavshimisya vogulami sam.
     Vdvoem oni pobezhali po  sklonu,  ukryvayas' za  grebnem  gory  i  starym
chastokolom.  Spustivshis' na lugovinu,  zalituyu lunnym svetom, oni  otoshli ot
gory, chtoby okazat'sya u vogulov szadi, legli i popolzli ko vtoromu kostru.
     U etogo kostra odin iz  vogulov na kolyshkah perezharival myaso ih kabana,
a drugoj sidel  spinoj  k  ognyu  i  ne  otryvayas' sledil za chernym sklonom i
osyp'yu.
     Kalina i Matvej  vyglyanuli iz travy, i Kalina ukazal  Matveyu pal'cem na
vogula u kostra. Matvej ponimayushche kivnul.
     Vzvizgnuli dve  strely,  i  obe  udarili v spinu vogulu,  sidevshemu  na
valune. On  podskochil,  vskriknuv,  izognulsya i povalilsya  nabok.  Kostrovoj
vogul na mgnovenie ostolbenel, a potom  brosil  palku, kotoroj shevelil ugli,
skaknul v  storonu i kinulsya k zaroslyam tal'nika. Matvej i Kalina vybezhali k
kostru.
     -- Ty chego ne v togo strel'nul?-- zaoral Kalina.
     -- Na kogo pokazal, v togo i strel'nul! U tebya, mozhet, palec krivoj!..
     -- Ladno, nekogda!-- ryavknul Kalina.-- Zabiraj luki -- i na bereg!
     Kalina metnulsya  k  berestyanym lodkam vogulov  i  dvumya vzmahami topora
pererubil  ih  pochti  popolam.  Zatem razom podnyal nad golovoj svoj  pyzh  i,
perevernuv v vozduhe, gruzno plyuhnul ego na vodu.
     Kalina uzhe sidel v lodke na korme, kogda pribezhal  Matvej, pokidal luki
i  kolchany  vogulov  i  nachal zalezat' sam,  derzha pod  myshkoj zolotuyu chashu.
Kalina  podalsya vpered, vydernul chashu iz-pod ruki mal'chishki  i  shvyrnul ee v
vodu daleko posredi reki.
     -- Ty chego?!--  zavizzhal Matvej i chut' ne prygnul  vsled  za chashej,  no
Kalina  pojmal  ego za  shivorot, kinul  na  svoe  mesto i ottolknul lodku ot
berega.
     -- Malo tebe napastej mogil'noe zoloto naklikalo?-- zakrichal on,  chtoby
oglushit' Matveya.-- YA durak, po-tvoemu,  chto li, chto  plyvu v Ibyr tvoyu devku
vykupat', a platit' nechem, da? Durak ya?.. Est' chem zaplatit', ponyal?!
     On  moshchnymi grebkami  stremitel'no peregnal  cherez  reku  i pritknul  k
beregu.
     -- Vylezaj,-- perevodya duh, skazal on.-- Do rassveta zdes' budem.
     -- Vogula ucelevshego ispugalsya?-- zlobno sprosil Matvej.
     -- Ispugalsya. On v lyuboj mig za spinoj iz-pod zemli vyskochit, satana.
     -- A zdes' ne vyskochit?
     -- Zdes' -- net. Reku ne odoleet.
     -- CHto, pereplyt' ne smozhet?
     -- Ne smozhet.
     -- Otchego zhe?
     -- Otstan'.
     Oni vytashchili  pyzh na melkovod'e, a sami  uselis' na vysokoj  kruche.  Za
rekoj  grozno i  mrachno temnela  gromada Medvezh'ej gory Vortolnutur, poverhu
vsya usypannaya zvezdami.

     A potom prishel  rassvet,  tuman snyalsya s  vody, osvetilis'  i posvezheli
el'niki, zadyshal ivnyak, i strashnaya gora  zamutilas'  mgloyu, pogolubela i pod
nizkim  solncem vyplyla k  Sylve,  kak ogromnyj korabl'. Dva  kostrishcha -- na
vershine i u podnozhiya -- chut' kurilis' sinim dymkom.
     Kalina i Matvej pereplyli obratno na svoj stan.
     -- Ogon' nado razvesti...-- proburchal prodrogshij Matvej.-- |-e... A gde
zhe mertvec?
     Pod kamnem, gde lezhal ubityj vogul, teper' valyalsya mertvyj volk s dvumya
strelami v spine. Matvej, obomlev, ne veril svoim glazam. Podoshel Kalina.
     --  A tam, na gore,  nebos', drugoj volk s  raskolotoj bashkoj,-- skazal
on.-- A v  el'nike -- tretij, s pererezannym gorlom. Ponyal teper', otchego my
na tot bereg uplyvali?
     -- Ve... e-e... |kva?..
     Kalina kivnul.
     --  Obojdemsya bez  kostra,--  on povernulsya i poshel  k  lodke.-- Veslom
sogreesh'sya...
     S toj  nochi  slovno  by  chto-to smestilos'  v ih  i bez  togo  neladnyh
otnosheniyah. Matvej ozloblenno molchal.  On byl, slovno kon', ostanovlennyj na
vsem  skaku. A  lodka bezhala  dal'she  protiv techeniya, minuya  luga  i  temnye
krutoyary, redkie stanovishcha, stada po beregam, argishi shedshih na torg, barki i
shibasy kupcov, plyvushchie navstrechu.
     Oni  ostanovilis'  perezhdat' pod  elkami dozhd', a  zaodno  i otdohnut'.
Ryadom s nevysokogo obryva dvumya struyami skatyvalsya nebol'shoj vodopad.
     -- Lyussujner,-- skazal Kalina.-- Plachushchaya gora.
     -- A chem ty  sobiraesh'sya  zaplatit' v Ibyre za  yasyrku?-- vdrug sprosil
Matvej.
     Kalina bez  slov  polez  za pazuhu i vytashchil  nebol'shuyu zelenuyu  mednuyu
blyahu na gajtane.
     -- Medyashkoj?-- prezritel'no izumilsya Matvej.
     -- |to  ne prosto medyashka. |to malaya knyazh'ya tamga  hakana Asyki. Za nee
mozhno poluchit' ochen' i ochen'  mnogo... Lyuboj vogul ili ostyak dast vse,  chego
zahochesh'.
     -- A kak ona u tebya ochutilas'?
     -- Dolgaya istoriya.
     -- I dozhd', vidat', nadolgo.
     -- Nu, kak hochesh'. Tol'ko nachinat' nado izdaleka. Ty o Stefane Permskom
chto znaesh'?
     -- Vse znayu,-- uverenno zayavil Matvej.-- YA i zhitie chital, i Filofej mne
rasskazyval.
     -- A istoriyu o dvuh proklyatiyah?
     -- Tozhe znayu.
     -- Togda nachinaj, rasskazyvaj.
     --  Proveryaesh'  menya, chto li? Tozhe  mne, gosudarev d'yak  vyiskalsya... A
istoriya   takaya.   Ran'she,   znachit,    do   Hrista   eshche,    permyaki   byli
ognepoklonnikami...
     -- S teh por oni Gondyra i pochitayut,-- dobavil Kalina.
     -- Ne perebivaj. Poklonyalis' oni Zare... tu...
     -- Zaratustre.
     --  ...i vot etot Zaratustr predrek prishestvie Hrista. Kogda zagorelas'
Vifleemskaya zvezda,  tri  permskih pama poshli emu  poklonit'sya. Ih Svyashchennoe
pisanie nazyvaet volhvami. Hristu oni  poklonilis', a obratno ne  vernulis'.
Moshchi ih netlennye sejchas rycari  zahvatili i u sebya derzhat. Poetomu Hristova
vera v Perm' ne prishla. A chetyre  veka spustya permyaki sobrali  vojsko i sami
poshli v pohod na Rim. Povel ih knyaz' Atilla...
     -- Stoj-stoj, kakie permyaki?
     -- Permskie, kakie zhe eshche? Tak Filofej govoril.
     --  Brehal.  Na  Rim  iz  poludennyh  stepej,  ot  samogo  ZHukotina,  s
mongol'skogo Kerulena, shli narody huny. Oni cherez  Kamennyj Poyas mnogo yuzhnee
Permi perevalivali -- tam, gde lezhit  drevnyaya  strana Artaniya, gde v  stepyah
vidny eshche sledy kruglyh glinyanyh  krepostej, chto tysyachi let nazad  postroili
narody-ognepoklonniki, prishedshie  nevedomo otkuda i ushedshie  nevedomo  kuda.
Oni i ostavili permyakam pochitanie  ognya... A u hunov, kotorye  dvinulis'  na
Rim, byl  voenachal'nik Beledej -- Bleda inache. Kan  Atyl -- Atilla po-tvoemu
-- so  svoim otryadom prisoedinilsya k nemu, a potom uzhe  rassorilsya s Bledoj,
zarubil ego i sam vstal vo glave vojska...
     -- Nu, sam i rasskazyvaj, esli luchshe menya znaesh',-- obidelsya Matvej.
     -- Ladno, molchu.
     --  Vot...  Romei prishel'cev zvali varvarami. Varvary razgrabili vsyu ih
stranu,  zahvatili Rim.  Oni  beschinstvovali v  hramah,  popov  i  episkopov
ubivali, i za eto  Gospod' na nih  oserchal.  Atilla v odnochas'e  umer,  a na
permyakov Gospod'  na  trista odin  god nalozhil  proklyat'e. Trista  odin  god
proshel. Permyaki  snova sobrali  vojsko i opyat' poshli na Rim. No doshli tol'ko
do strany  Pannonii. Tam Gospod' yavil im chudo, chtoby odumalis'.  Iz  chistogo
neba poshel grad... A-a, eto ya tebe uzhe rasskazyval, pro Zolotuyu Babu-to... V
obshchem, chast' permyakov ostalas'  v Pannonii i svoyu stranu  nazvala Engriej, a
drugie s Zolotoj Baboj bezhali za Kamennyj Poyas i nazvali svoyu stranu Ugriej,
YUgroj.  Za  bezverie Gospod' snova  nalozhil  na nih proklyatie,  teper' vdvoe
tyazhelee -- na  shest'sot dva  goda. Proklyatie i zavershilos', kogda v  Velikom
Ustyuge rodilsya  krestitel' Stefan. A v Perm' Velikuyu on  prishel v  tot  god,
kogda moskovity razbili Mamaya na Kulikovom pole...
     -- Ne byl Stefan v  Permi Velikoj,-- opyat' perebil  Kalina,-- i zrya ego
zovut Velikopermskim. On tol'ko v Permi  Staroj byl, na Vychegde i Pechore. On
poselilsya  vozle gorodishcha Jemdyn na  ust'e Vymi -- i  s  nego  nachalsya gorod
Ust'-Vym,  gde  knyazhil  tvoj ded.  A  sejchas  popy  o Stefane vovse nepravdu
govoryat. Raspisyvayut ego pod ikonnyj lik -- i gramotu on  sostavil, i mudrec
byl,  ves'  v sedinah, i  to,  i se... A  on dazhe  ne dozhil do  sedin-to.  I
gramotoj ego, v  obshchem, nikto  ne  pol'zuetsya...  Ty, k  primeru, ee znaesh'?
To-to. On, Stefan-to, gerojstva iskal, a ne duhovnogo podviga. I zvali ego v
Rostove v monastyre v Zatvore do postriga Stepan Hrap. Nahrapom on vse vzyat'
i  hotel. On kak krestonosec byl. V bozh'em dele  alkal mirskoj slavy. Potomu
ego Sergij  Radonezhskij na Perm' i poslal. Sergij  ponyal, gde  Stefan  mozhet
prigodit'sya...
     -- Ty  tak  govorish', budto  sam Stefana videl,--  nedoverchivo  zametil
Matvej.
     -- Ty, knyazhich, ne poverish', no ya ego vpravdu videl.
     -- Vri davaj. On sto let nazad zhil.
     -- A mne i est' sto let.
     Matvej oglyadel Kalinu s golovy do nog, slovno videl vpervye.
     -- YA bessmertnyj,--  prosto skazal Kalina.-- Mne  Bog  delo poruchil,  i
poka ya ego ne  sdelayu, ne umru. Takih, kak ya, voguly nazyvayut humlyal'tami --
lyud'mi prizvannymi. Knyaz'  Asyka tozhe humlyal't.  Vspomni, chto ekva  pro menya
govorila  --  budto ya ne sostarilsya. A ved' ya deda  tvoego  zdes',  v Permi,
vstrechal, otca tvoego otrokom pomnyu. Sprosi ego: izmenilsya li ya s teh por?
     -- CHto zh, tebya i ubit' nel'zya?-- pochemu-to razozlilsya Matvej.
     -- Ubit' mozhno, hotya i trudnee,  chem prochih. Konechno, kol' ty mne  ruku
ili nogu otrubish' -- novye ne vyrastut. Ubit' menya mozhno, a sam po sebe ya ne
umru, poka obeshchannogo ne vypolnyu.
     -- A chego ty obeshchal?
     -- Ne stoit pro to...
     -- A komu?
     --  Stefanu... V to leto vzyal  otec menya s soboyu na  torg. Torg byl  na
Pechore, protiv  Mamyl'skogo poroga. Tuda prishli voguly. U ih kana Kerosa syn
byl, so mnoj  odnogodok,-- Asyka. My sdruzhilis',  vtroem igrali: ya, Asyka  i
Ajchejl', devchonka, kotoruyu Asyke v zheny prochili. Stefan v Permi  v sile byl:
uzhe  obzhilsya,  rody nekotorye  pokrestil;  slava  o  nem gremela. No,  kak i
mnogie, kto ne  ros v Permi syzmal'stva, a prishel izvne, vozzhelal on Zolotuyu
Babu zapoluchit'.
     Pro eto delo, kak  mne rasskazyvali, u nego eshche v lavre  s Sergiem rech'
byla.  Mozhet,  radi Zarini Sergij i  poslal syuda  Stefana. Govoryat, budto by
Sergij blagoslovil  ego  na etot  podvig i  dal emu  serebryanyj  chudotvornyj
krest, zagovorennyj  i osvyashchennyj v vodah  Iordana. I vot v  to  leto Stefan
iz-svoego Troickogo monastyrya na Pechore poplyl v odinochku kuda-to k ostyakam,
u kotoryh na  gibidee i  stoyala togda Sorni-Naj. O  namerenii Stefana vsyakij
znal, no po permskim zakonam  nel'zya bylo chinit' emu prepyatstvij do teh por,
poka on Zarinyu ne uvidit. Nikto ne mog i pomoch',  dazhe  ruki podat' prava ne
imel.
     I vot my vtroem  igrali na  beregu i  uvideli, kak  v  Mamyl'skij porog
zaplyvaet plotik s russkim muzhikom. Zavertelo ego v valah, udarilo, poneslo,
razbilo na brevna. Muzhik v vode ochutilsya. Oret, rukami mashet, zahlebyvaetsya.
Utonul  by,  da  vcepilsya  v kakoj-to valun.  Vylezti ne mozhet  -- voda  ego
snosit, a vytashchit' ego, pomoch' emu nikomu nel'zya. Narod stoit i smotrit. Tak
on i sgib by u vseh na glazah. A ya zhe mal byl, glup, da i kto mne togda chego
ob®yasnyal?..
     YA s shestom v rukah po kamnyam probralsya i protyanul muzhiku zherdinu. On za
nee  shvatilsya  i  vypolz  iz  vody. Da, vidno, v Mamyl'skom  poroge izryadno
strahu naterpelsya i reshil otkazat'sya ot svoej mysli Zolotuyu Babu odolet'. No
ot  obeta tak prosto ne  otreshish'sya -- nado ego komu-to peredat'. Stefan, ne
mudrstvuya lukavo,  mne  i peredal, koli ya edinstvennyj  emu  ruku  protyanul.
Nadel na  menya svoj chudotvornyj krest i vzyal  s  menya zarok. A  ya-to, durak,
togda  eshche radovalsya. I vot uzh skol'ko  let s teh por proshlo, i, krome Asyki
da Ajchejl', nikogo ne ostalos', a ya eshche zhivu. Vse eshche visit na mne obeshchanie.
Ne  dodelal ya Stefanova dela, a potomu net mne ni smerti, ni pokoya... Kalina
zamolk, razdumyvaya.
     -- Nu, a medyashka-to pri chem?-- napomnil Matvej.
     --  A,  eto...  |to  detskaya  dur',  kotoraya  v bol'shuyu  vzrosluyu  bedu
pererosla...  Tam zhe, na Mamyl'skom poroge,  my s Asykoj drug drugu v druzhbe
poklyalis' i pered rasstavaniem  pomenyalis'. YA emu Stefanov krest otdal, a on
mne -- svoyu tamgu. Zrya on eto sdelal.
     U vogul'skih knyazej byvaet dve tamgi: bol'shaya u knyazya, malaya u knyazhicha,
u  naslednika. I  malaya  dazhe  vazhnee bol'shoj. Esli ee  poteryat', to bol'shuyu
tamgu  knyazhichu  uzhe ne  dadut shamany,  i knyazem emu  uzhe ne  stat'.  A kogda
knyaz'-otec  doknyazhit  i  pomret, ves'  rod  ego  istrebyat. Zakon takoj. Otec
Asyki, kan  Keros, kak uznal o  nashem obmene, tak chut' ne ubil syna, otreksya
ot nego. No i Asyka ne lykom  byl shit. On Kerosa-otca poprostu zarezal i sam
vzyal sebe bol'shuyu knyazheskuyu tamgu. No  dlya potomkov svoih maloj tamgi u nego
vse ravno ne bylo!
     Koli takoe delo, ya  b, konechno, tamgu emu otdal...  No  konchilas' togda
promezh nas druzhba -- razvela nas po raznym  beregam krasavica Ajchejl'. I vot
togda-to poshel  Asyka  k  shamanam  Sorni-Naj i  otdal  Zolotoj  Babe  krest,
zagovorennyj protiv  nee, a v obmen poluchil bessmertie do toj pory, poka  ne
vernet sebe tamgu. Sdelal  eto vse  on dlya togo, chtoby u nego s Ajchejl' deti
byli  knyaz'yami, i  nikto  ni detej  ego, ni  zhenu  ne tronul. Tak  i stal on
humlyal'tom --  chelovekom prizvannym,  kotoryj  ne  mozhet  umeret',  poka  ne
dodelaet  svoego  dela.   A   chtoby  vsyu  zhizn'  beskonechnuyu  lyubov'yu   zheny
naslazhdat'sya, on Ajchejl' tozhe otdal Sorni-Naj, i ona stala lamiej, i v lamiyu
eshche  v Ust'-Vyme obratila tvoyu mat'... Teper' sam ponimaesh', pochemu za tamgu
Asyka  chego hochesh' otdast, ne tol'ko devchonku-yasyrku.  Syn-to  YUmshan u Asyki
starshe tvoego otca. Pora  emu knyazhit'.  Da  i humlyal'tu s lamiej  zhizn'  uzhe
ostochertela...
     -- Na  ego meste  ya by ne  stal ot  bessmertiya otkazyvat'sya,--  hmyknul
Matvej.--  Da i  na  tvoem meste za tamgu chegon'-to podorozhe potreboval, chem
Mashka.
     -- Nichego  ty, knyazhich, v  zhizni ne ponimaesh'. Asyka  nazhilsya  uzhe  vyshe
gorla. Emu  pokoya  hochetsya. On  chelovek gordyj  i  umnyj.  Projdet  vremya, i
russkij knyaz' iz CHerdyni  pokorit YUgru nasovsem. Mozhet,  etim knyazem  budesh'
ty. I mansi  ischeznut  s zemli, kak  CHud' Beloglazaya. Dumaesh', gordomu Asyke
hochetsya  eto uvidet'? Poetomu on speshit umeret'. Za tamgu  Asyka lyubuyu  cenu
zaplatit.

     Ibyr   vstretil  ih   visel'nikami.  Na  bol'shoj   bereze  nad   Sylvoj
raskachivalis'  tela   dvuh  zhenshchin-vorovok.  Dal'she  nachinalas'   prostornaya
lugovina, vsya  zagromozhdennaya  tatarskimi i  bashkirskimi yurtami, vogul'skimi
shalashami, permyackimi i ostyackimi chumami, balaganami cheremisov i mordvy.
     V  otlichie  ot Afkulya  Ibyr ne byl  krepost'yu:  v  sploshnom  more zhilishch
edva-edva vydelyalis'  neskol'ko  vrytyh v  zemlyu domov  da  spica  minareta,
obnesennye tynom. Vdol' berega  protyanulis'  neskol'ko torgovyh  ryadov,  gde
pryamo na  trave, na bereste ili na  koshmah byli razlozheny i navaleny tovary.
Izdaleka   donosilsya  gul  chelovecheskih   golosov:   kriki   zazyval,  ssory
torguyushchihsya, plach detej. Desyatki raznomastnyh  lodok  boltalis' na prikole u
melkovod'ya; loshadi  i  oleni pod prismotrom  pastushat paslis' na opushkah; po
stanu dymilis' kostry; toptalas' tolpa mezh  ryadov; snovali torgovcy drovami;
tatarskie vsadniki s kamchami zorko sledili za poryadkom.
     Lyud'mi torgovali na ostrove posredi Sylvy.
     -- Na tamgu Asyki u tatar my nichego ne kupim,-- govoril Kalina, pravya k
ostrovu.--  Na  chto  tataram   tamga?  Nuzhno  delat'  dvojnoj  obmen,  cherez
vogulov... YA pojdu, a ty sidi v lodke.
     Kalina zavolok pyzh nosom na bereg i poshagal k torgu.
     Nevol'nikov  prodavali v osnovnom  tatary i bashkiry. Kaline ne hotelos'
podhodit'  tuda,  gde,  privyazannye k stolbam, stoyali russkie raby,  a kupcy
sideli, skrestiv nogi. On svernul v storonu ot tatarskogo stana.
     Voguly, ostyaki, cheremisy  prodavali detej i mladencev, chuzherodnyh vdov,
starikov, znayushchih remesla. Byvalo, koe-kto prodaval sam sebya: platu  otdaval
detyam i uhodil v  rabstvo. Kalina znal, chto takova  zhizn', i nichego zdes' ne
izmenit', i vse zhe emu bylo tyazhelo, dushno, sovestno.
     On podoshel k vogulu, prodavavshemu trehletnyuyu devochku.
     -- Zachem otdaesh'?-- hmuro sprosil on po-vogul'ski.
     -- Devok mnogo,-- zadumchivo otvetil vogul.-- Zachem mne mnogo devok? Mne
topory nuzhny.
     -- Ne znaesh', prodavali ili net russkih iz Afkulya?
     -- Pochto  ne  znayu? Znayu. Davno stoyu. Nikomu devok ne nuzhno. Vsem nuzhny
topory... A russkih vchera poslednih prodali.
     -- Komu? Kuda?-- vskinulsya Kalina.
     --  Po-raznomu...  Vseh ne zapomnish'. Mnogih kondinec  Pylaj kupil,  vo
skol'ko,-- vogul pokazal rastopyrennye pal'cy.
     -- A byla li sredi nih devchonka let chetyrnadcati, Mashej zovut?
     -- |togo ne znayu. Sprosi u Pylaya, on eshche ne  uehal. Von tam  stoit,  za
kustami.
     Kalina pobezhal k lodke.
     -- Malost' pripozdali,-- skazal on  Matveyu, toroplivo spihivaya lodku na
vodu.--  Mnogih  odin  vogul kupil,  mozhet, i  tvoya  u  nego...  Sejchas  vse
vyvedaem.
     Pylaj sidel u  kostra  i kuril,  a  za ego spinoj rabotniki nav'yuchivali
potki na olenej. Nevol'nikov vokrug, kazhetsya, ne bylo.
     -- Saliya,  Pylaj,-- skazal Kalina, prisazhivayas'.-- Ty li  kupil russkih
yasyrej iz Afkulya?
     -- YA,-- spokojno kivnul kondinec.
     -- Byla li sredi nih devchonka let chetyrnadcati, Mashej zovut?
     -- S porotym zadom?
     -- Ona,-- mrachno kivnul Matvej.
     -- Byla. Kupil ee.
     -- I gde zhe sejchas tvoi yasyri?
     -- Eshche vchera s  argishem peshimi otpravil,--  poyasnil  vogul.-- Dogonyu. U
menya bystrye oleni.
     -- Poslushaj, Pylaj,-- podstupilsya  Kalina.-- Prodaj  mne etu  devchonku.
Glyadi, chto plachu,-- Kalina vyvolok iz-pod rubahi tamgu.
     Pylaj dazhe otkryl rot, uvidev ee.
     -- |to ochen' vysokaya cena,-- uvazhitel'no skazal  on.-- Devchonka togo ne
stoit. Kan Asyka dast za tamgu celyj gurt -- net, tri gurta!
     -- Zabiraj tamgu sebe, a devchonka -- nasha.
     Matvej  uzhe  likoval.  Kondinec  zadumchivo  pososal trostinu,  vypustil
oblako dyma.
     -- Net,-- skazal on.-- Menya moj kan za rabami posylal, a ne  za tamgoj.
YA rabov i privedu. Kanu raby nuzhny, a ne tamga.
     -- Tak ved' ty na etu  tamgu vdvoe bol'she rabov kupish', chem uzhe est'!--
ubezhdal Kalina.
     -- YA uzhe kupil, skol'ko nuzhno,-- otvetil vogul.
     --  Nu  kak ty ne ponimaesh'!..-- Kalina nachal goryachit'sya.-- Tamga  ved'
dorozhe! Pribytka bol'she! Ty ne desyat', a dvadcat' rabov kupish'!
     -- Zachem mne dvazhdy delat' odnu i tu zhe rabotu?
     Kalina rasteryalsya, ne znaya, chem proshibit' etogo tugoduma.
     -- Net,  ty menya ne ponyal, Pylaj,-- nachal  rastolkovyvat' on.-- YA otdam
tebe  tamgu,  za kotoruyu ty kupish' tri  gurta olenej. A ty za eto otdash' mne
devchonku...
     --  YA ponyal  tebya, rochchiz.  No zachem mne tamga, dazhe takaya cennaya? Menya
ved' poslali za rabami. Kogda  ya  idu rybachit', mne nuzhen kryuchok, a ne poloz
ot narty. Kogda ya idu na ohotu, mne nuzhna sobaka, a ne vedro.
     --  I ya ponyal tebya...-- sdalsya Kalina.-- No poslushaj... Nam ochen' nuzhna
eta devchonka!
     -- Ona tvoya doch'?
     -- Net.
     -- Ego nevesta?-- vogul ukazal na Matveya.
     -- Tozhe net.
     -- Togda ona vam ne nuzhna.
     -- Ne tebe sudit'!-- kriknul Matvej.
     -- On,-- Kalina tozhe ukazal na Matveya,-- on obeshchal ee vykupit'. |to ego
dolg.
     -- Dolgi  nado otdavat',-- soglasilsya kondinec.-- No bogi sud'by mudree
dazhe  pamov,  ne  tol'ko  nas, prostyh lyudej. Inogda oni zastavlyayut cheloveka
sdelat' dolgi, kotorye on otdaet  vsyu zhizn',  no tak i ne  mozhet otdat'. |ti
dolgi derzhat  cheloveka v zhizni, ne dayut umeret', ved' chelovek umiraet, kogda
otdaet vse dolgi. Pust' mal'chik ne otdast svoego dolga. Ty ved' pojmesh' menya
kak muzhchina muzhchinu. Neotdannyj dolg sdelaet muzhchinoj i etogo mal'chika.
     -- Ne uchi menya!-- zlobno zakrichal Matvej, vskakivaya.
     -- Ty menya  obidel vo  vtoroj raz,-- s  sozhaleniem  skazal  vogul.--  YA
bol'she ne hochu s vami razgovarivat'.
     Pylaj  podnyalsya  i  poshel  k  olenyam. Kalina  hotel  pojti  za  nim, no
rabotniki Pylaya zaslonili soboj hozyaina.
     Kalina i Matvej rasteryanno smotreli, kak uhodyat oleni vogulov.
     -- Nado nagnat' ih  v lesu i otbit' Mashku!--  siplo skazal  Matvej, ele
sderzhivaya zhguchie slezy nenavisti.
     -- Ne spravimsya,-- tiho otvetil Kalina i, pomolchav, dobavil: -- Propala
tvoya Mashka.
     Matvej vdrug pobezhal k reke, sel v lodku i povernulsya spinoj.
     -- Poplyli domoj!-- zaoral on tak, chto i vdaleke lyudi oglyanulis'.
     Kalina  podoshel k lodke,  yarostno  stolknul ee  na glubinu i prygnul na
svoe mesto.
     -- Grebi zhivej!
     -- Ne ori!-- zaoral i Kalina.-- YA tebe ne vozchik, knyaz' ty dranyj!
     On  zacherpnul  veslom vody i plesnul  v Matveya.  Tot  sidel sognuvshis',
spryatav lico v kolenyah,-- plakal ot bessil'ya.


     Glava 29. CHerdyn' -- russkaya zastava

     Mihail vozvrashchalsya -- i vozvrashchalsya, knyazem.
     Bashnya sgorevshego ostroga  dlya  zhil'ya ne  godilas',  i Mihail  vmeste  s
Annushkoj poselilsya do  sleduyushchej vesny v monastyre.  Nastoyatel' Dionisij sam
predlozhil emu zhit' u sebya, a ne hristaradnichat' po domam.
     Mihail  krepko peremenilsya so  vremen pohoda moskovitov. On  ponyal, chto
knyazhit' nado  inache. No  kak? Mozhno bylo strahom druzhiny... Da malovata byla
druzhina, i  ne hotel on stat'  svoemu narodu  Batyem.  Mozhno  bylo  splotit'
Perm', najdya  ej  obshchego  vraga.  A  kogo  sdelat'  vragom? Moskva  sil'nee.
Novgorod teper'  pochti moskovitskij. Tatary daleko... Ostavalsya tretij put':
novoe,  poslednee  kreshchenie, ot  kotorogo permyaki uzhe nasovsem  by sdelalis'
russkimi. O kreshchenii nado govorit' s popami. Mihail ponachalu hotel obsudit',
svoj zamysel s Dionisiem.
     On  dolgo  prismatrivalsya  k igumenu,  i starik  nachal  emu  nravit'sya:
strogij,  tverdyj,  chestnyj.  No  kak-to  raz  Mihail  uvidel,  chto  molodoj
poslushnik o  chem-to prosit Dionisiya, a starik, nasupiv brovi, serdito krichit
v otvet:  "O  chem  dumaesh',  grehovodnik!  Do  konca  sveta  semnadcat'  let
ostalos'! O spasenii dumaj, vot chego!" I Mihail ne stal vyzyvat' Dionisiya na
razgovor, raz starik reshil, chto mir v preddverii Strashnogo suda.
     Ostavalsya Filofej. Episkop vernulsya iz  Ust'-Vyma v marte.  On vyslushal
Mihaila, ponimayushche kivaya golovoj.
     -- Soglasen s toboj, knyaz',-- skazal on.-- Da i delo eto Bogu  i Moskve
ugodnoe. No skazhi, kto tebya nadoumil pojti ko mne? Syn?
     -- Pri chem zdes' Matvej?-- udivilsya Mihail.
     Filofej uspokoilsya i rasskazal knyazyu vse,  chto on s  Matveem  togda eshche
udumal.
     -- Hiter ty, vladyka,-- udivilsya Mihail..
     -- Tak  ved'  Perm'  -- ne pervaya  strana, kotoruyu k  Hristovoj  cerkvi
priobshchayut...-- skromno skazal episkop, opustiv glaza.
     -- Znachit, chto zh mne teper', nado knyazej na sovet sozyvat'?
     -- Pogodi nemnogo.  Dlya nachala nuzhno  eshche Dionisiya ulomat', chtoby popov
dal.

     CHerez  neskol'ko  dnej inok pozval  knyazya v kel'yu k  igumenu. Dionisij,
zavesiv  glaza  brovyami, sidel  u svoego  stola,  zavalennogo  pergamentami,
polozhiv  na  gramoty ruku. Filofej torchal na  skam'e  naprotiv, postaviv mezh
ostryh  kolenej reznoj  Stefanov  posoh.  Ryadom  s  kipoj  svitkov  v  rukah
pritulilsya ego sluzhka -- d'yachok  Levash iz Ust'-Vyma. Mihail poklonilsya i sel
na lavku v storone, kak chuzhoj.
     --  YA, episkop  Filofej, bozh'ej  milost'yu  i  volej mitropolita  shestoj
episkop Permskij, sozval  vas, nabol'shih  lyudej knyazhestva  Perm' Velikaya, na
sovet,   kak  nam  vmeste  dovershit'   delo  permskih   vladyk   --  Stefana
ravnoapostol'nogo,  Isaakiya,  Gerasima,   Pitirima  i  Iony,--  torzhestvenno
oglasil Filofej.-- Izlozhi, knyazhe.
     Mihail, chuvstvuya sebya nelovko,  korotko  pereskazal  Dionisiyu to, o chem
oni s Filofeem davecha govorili.
     -- Kakovo zhe, otec, mnenie tvoe?-- sprosil Filofej.
     Dionisij kachnulsya, slovno probudilsya, i zyrknul na episkopa blesnuvshimi
pod kustami brovej glazami.
     -- Ne delo to,-- vesko skazal on.
     -- Kak zhe ne delo?-- udivilsya Filofej.-- Pastvy pribudet, hramov...
     -- Pastvy, hramov, prichta -- da, a veruyushchih -- net.
     -- Ob®yasnis',-- strogo velel Filofej.
     Dionisij  vdrug vozvysil golos  tak, chto svitki posypalis'  u Levasha iz
ruk.
     --  YA-to,  durak  staryj,  dumal,  chto  posle   prohvosta  Iony  k  nam
blagonravnyj  vladyka  pribudet!  Poveril  gramotkam  tvoim iz  Ferapontovoj
obiteli! Pozor na moi sediny! Eshche  na Rusi uvidel ya, chto cerkov'  -- nevesta
Hristova  --  v  vavilonskuyu bludnicu prevrashchaetsya! Ot  togo okayanstva bezhal
syuda, v gluhoman',--  a skverna i  syuda dobralas'! Mirskie dela  nepotrebnye
imenem  cerkvi vershit' -- greh!  Vsled za Stefanom  vashim lzheapostol'skim  i
syuda, v chashchoby permskie, pop s moshnoj pripolz!
     -- Ty chto zh, podvig Stefanov otricaesh'?
     -- Otricayu!  Ne veryu emu! I pravo na to imeyu, potomu  kak nikto ego eshche
ne kanoniziroval, slava bogu!
     -- Kanoniziruyut,-- budto s ugrozoj, predupredil Filofej.
     -- S toboj -- da!-- razozlilsya Dionisij.-- Vse o tebe znayu, vladyka! Ty
Stefana  na  horugv'  podymaesh',  potomu  kak  tebe  to  vygodno!  Ty  ego v
mesyaceslovy vklyuchil,  ty  po nemu greku Pahomiyu  Logofetu  zakazal  sluzhbu s
akafistom i zhitiem! A svoej slavy u Stefana net!
     -- A Epifanov trud?-- opeshil Filofej.
     -- CHto --  Epifanovo zhitie?.. Epifan so Stefanom bok o bok v Rostove, v
Grigoriya Bogoslova obiteli v Zatvore bloh kormil!
     --  Nu,  ty,  otche, krut...--  protyanul Filofej, prihodya  v sebya.-- Moi
trudy  skromnye  ty,  konechno,  otricat' vprave,  no  kak otricat'  svyatost'
Stefanovu, yavlennuyu cherez chudesa?
     -- Kakie chudesa?
     --  Da mnogie... Po dal'nosti obiteli tvoej i gluhomani, ty,  nebos', i
ne znal o nih, hotya  dolzhen  byl  by znat'...  Ved'  eshche Prokopij  Ustyuzhskij
rozhdenie Stefana predskazal.  I  zdes'  Stefan premnogo Bogom  otmechen  byl.
Kogda yazychniki ego ubit' hoteli -- oslepli zhe  oni ot ego molitvy! I kogda v
lad'e na  Vychegde  na  nego bes  v rizah napal,  utopit' hotel,  ot  molitvy
zakipela zh voda, i svarilsya  bes! Stefan -- chudotvorec, v tom somnen'ya netu!
On  v Bondyug  po Kame na  kamne priplyl -- podi, vzglyani, tot  kamen' po sej
den'  na beregu lezhit. I s  Sergiem po  doroge  v lavru on  za  devyat' verst
govoril!  Ikona ego  pis'ma --  obraz Nikolaya CHudotvorca, chto  napisana im v
chest' ego pervogo prihoda v Ust'-Vym v Nikolin den',-- chudotvorna! A vspomni
obraz Svyatoj  Troicy s zyryanskoj  nadpis'yu,  chto  Stefan ostavil  v  hrame v
Vozhme, kogda  v poslednij raz v  Moskvu uhodil? Trizhdy novgorodcy sej  obraz
krali i k sebe uvozili, i trizhdy on obratno sam vozvrashchalsya!
     -- Ty  menya besami varenymi ne ubedish'! SHamany i  kudesniki tozhe chudesa
tvoryat! Ne veryu ya v chudotvornost' syna prichetnika iz Uspenskoj cerkvi Ustyuga
i zyryanskoj  devki  Mashki!  Ne veryu  v  chudotvornost'  episkopa, chto chertovu
dyuzhinu  let  episkopstvoval! Vse chudesa  Stefana  im  samim  i ego  prisnymi
pridumany! Kto svidetel'? Kogda Stefan s pamom sporil i  predlagal  v  ogon'
vojti i podo  l'dom proplyt' -- pochemu ne voshel i ne proplyl? Tol'ko slovesa
plest' hiter byl da lovok durachit'! Ne svyatoj on!
     -- Svyatost'yu Gospod'  ne tol'ko  za chudesa oblekaet! Vspomni Aleksandra
Nevskogo -- tot chudes ne tvoril! Po delam chin!
     -- Po kakim delam-to? CHto ot nego ostalos'? Ty moshchi ego videl?
     -- Moshchi ego, v hrame Spasa na Boru v Kremle, ne vskryvalis' eshche, no vot
dela ego po sej den' zemlyu  ukrashayut! Hramy Ust'-Vymskie --  Blagoveshchenskij,
Nikol'skij, Arhangel'skij!  I monastyri ego  -- Troickij na Pechore,  Mihaila
Arhangela v YArenske, Spasskij bliz Ust'-Sysoly -- malo?
     -- Malo! Hramy, monastyri -- togo dlya svyatosti malo!
     -- A gramota zyryanskaya, azbuka? Kak Kirill i Mefodij...
     --  Azbuka!--  perebil Dionisij.--  Perepisal  dvadcat' chetyre permskih
pasa   na   grecheskij   lad,   vot   tebe   i   azbuka!    "A-bur-gai-doi...
pei-rei-sii-tai..." Kto ee znaet-to teper', etu  azbuku? Kto  ej pol'zuetsya?
Razve chto ty, kogda  gramotku podmahivaesh': "Pilopij"! Da i ty ee tol'ko god
nazad vyzubril!
     Mihail,  otstranyas', smotrel, kak  sporyat Dionisij  i Filofej.  Episkop
nervno postukival ob pol posohom, na kotorom tiho bryakali kostyanye  vtulki s
rez'boj na temu Stefanova zhitiya -- trud Stefanova uchenika, vtorogo permskogo
episkopa Isaakiya. Dionisij zhe ves'  podalsya vpered, v zapale tycha vo vladyku
pal'cem  i tryasya borodoj. Levash,  nasmeshlivo ulybayas