Petr Grigor'evich Grigorenko. V podpol'e mozhno vstretit' tol'ko krys... --------------------------------------------------------------- Petr Grigor'evich Grigorenko (1907-1987) Petro Grigorenko. "V podpol'e mozhno vstretit' tol'ko krys..." Izdatel'stvo "Detinec", N'yu-Jork, 1981 g., 845 str. OCR i vychitka: Aleksandr Belousenko (belousenko@yahoo.com), 26 marta 2002. --------------------------------------------------------------- V PODPOLXE MOZHNO VSTRETITX TOLXKO KRYS... Annotaciya izdatel'stva: Vospominaniya odnogo iz naibolee izvestnyh deyatelej dvizheniya za prava cheloveka v SSSR generala Petra Grigorenko ohvatyvayut gromadnyj period vremeni s nachala veka do nashih dnej. CHitatel' vsled za avtorom prohodit po dorevolyucionnomu ukrainskomu selu, zakruchivaetsya vihrem grazhdanskoj vojny i ispytyvaet magiyu kommunisticheskogo "manka". N|P, ucheba v Rabfake i HTI, Donbass, a zatem golovokruzhitel'naya voennaya kar'era, oborvannaya na samoj vershine uspeha iz-za nevozmozhnosti bol'she molchat', zatem tyur'my, psihushki i protivoborstvo Duha protiv sily - takov krug sobytij knigi. I lica. Tut i vysokopostavlennye chinovniki, i izvestnye uchenye, soldaty i generaly, pravozashchitniki i agenty KGB. I dazhe sam brovastyj general'nyj sekretar', umudrivshijsya za vsyu vojnu ne pobyvat' na peredovoj, no zato sumevshij u avtora... speret' kasku. Do melkih detalej dokumental'naya kniga chitaetsya kak uvlekatel'nyj priklyuchencheskij poman. OT AVTORA YA prozhil dolguyu i slozhnuyu zhizn', perezhil vremena smutnye, burlyashchie i zhutkie, videl smert', razrusheniya i probuzhdenie, vstrechalsya s mnozhestvom lyudej, iskal, uvlekalsya, zabluzhdalsya i prozreval, zhil s lyud'mi i dlya lyudej, opiralsya na ih pomoshch', pol'zovalsya ih dobrymi sovetami i poucheniyami; mnogie iz nih ostavili zametnyj sled v moej zhizni, povliyali na ee formirovanie. Kniga eta prezhde vsego o nih. V ih chisle i te, bez kogo menya voobshche ne bylo by takogo, kak ya est'. Im eta kniga posvyashchaetsya: Roditelyam moim - otcu Grigoriyu Ivanovichu Grigorenko i materi Agaf'e Semenovne (v devichestve Belyak) - davshim mne zhizn'; Pervym duhovnym nastavnikam - dyade Aleksandru (Aleksandru Ivanovichu Grigorenko) i svyashchenniku otcu Vladimiru Donskomu - zaronivshim dobroe v dushu moyu; ZHene moej - Zinaide Mihajlovne Grigorenko (v devichestve Egorovoj) - stavshej drugom i oporoj v nelegkom puti moem; Detyam i vnukam - im zhit'. Trudyas' nad knigoj, ya ne pytalsya sozdat' proizvedenie v pouchenie sovremennikam ili potomkam. Bol'she togo, ya ne dumayu, chto chuzhaya zhizn' mozhet byt' primerom dlya drugih. Kazhdyj torit svoj sobstvennyj put'. Zachem zhe ya pisal, mozhet sprosit' chitatel'. Otvechu voprosom na vopros - "a zachem lyudi ispovedyvayutsya?" |to moya ispoved'. YA chestno pytalsya rasskazyvat' odnu tol'ko pravdu, kak ona predstavlyaetsya mne. I esli rasskazannoe mnoyu smozhet posluzhit' komu-to materialom dlya razmyshlenij, ya budu schitat', chto trudilsya nedarom. Avtor CHASTX I. NA MANOK Manok: dudka, pishchik dlya primanivaniya ptic. (Tolkovyj slovar' russkogo yazyka.) sost. Ushakov. 1. YA NE BYL REBENKOM Rodilsya ya 16 oktyabrya 1907 goda na Ukraine - selo Borisovka, Primorskogo rajona Zaporozhskoj oblasti. Rebenkom ya sebya ne pomnyu. Vospominaniya rebenka eto, prezhde vsego, pamyat' o mame i o teh, s kem provodil vremya v detskih zabavah. Mamy u menya ne bylo. Ona umerla kogda mne ispolnilos' tri goda. Obraz mamy, i sobytiya, svyazannyh s neyu, v moej detskoj pamyati ne sohranilis'. Zapomnilis' lish' ee volosy, kakimi oni byli, kogda ee umershuyu vynosili iz nashej komnaty v "velyku hatu" - svoeobraznuyu gostevuyu komnatu. Volosy ee ne byli zapleteny. Oni shirokoj pelenoj spadali do samoj zemli. YA sidel u steny, protivopolozhnoj bol'shomu oknu. Kogda mamu pronosili mimo nego, luchi zahodyashchego solnca pronizali pelenu ee volos. I oni zasiyali kakim-to chudesnym zolotym svetom. Vposledstvii, kogda ya videl na ikonah siyanie likov svyatyh, mne vsegda prihodilo na pamyat' eto chudnoe detskoe videnie. Ne bylo i teh, s kem by ya mog provodit' vremya v detskih zabavah. V kakoj-to stepeni eto zaviselo ot territorial'nogo polozheniya nashej haty. Esli vyjti k nashim vorotam i stat' licom k ulice, to sprava ot nas - dom svyashchennika. Detej v etom dome v moi doshkol'nye gody ne bylo. Pryamo pered domom - bol'shaya ploshchad'. Sosedi naprotiv nahodilis' po druguyu ee storonu. I eto dlya menya bylo daleko i chuzhdo, nesmotrya na to, chto v dvuh, iz treh tamoshnih dvorov, zhili nashi rodstvenniki. Naprotiv nashego dvora, srazu cherez ulicu, t. e. na krayu ploshchadi raspolagalsya sklad obshchestvennogo strahovogo fonda zerna - na sluchaj neurozhaya. |to ogromnoe, po togdashnim moim ponyatiyam, krasnoe kirpichnoe zdanie, kotoroe mestnye zhiteli nazyvali "gamazej", svoim surovym vidom otpugivalo menya. Neskol'ko pravee gamazeya i dal'she v glubinu ploshchadi stoyala cerkov'. Byla ona derevyannaya, chto dlya nashih mest nesvojstvenno. No kak raz eto-to i delalo ee osobenno privlekatel'noj. Vsegda svezhevykrashennaya ona radovala glaz. I skol'ko sebya pomnyu, dlya menya poseshchenie cerkvi bylo prazdnikom. Dazhe v gody naibol'shego moego uvlecheniya kommunizmom i naivysshih uspehov v sluzhebnoj kar'ere, ya s toskoj smotrel na to mesto, gde kogda-to stoyala nasha milaya, staren'kaya, no takaya privetlivaya cerkov' sv. Nikoly. No ne tol'ko (i ya by skazal dazhe ne stol'ko) otsutstvie partnerov dlya zabav meshalo moim rebyach'im igram. U menya ne bylo vremeni na eto. I tut ya vspominayu otca. V te rannie moi gody on, surovyj, molchalivyj, ochen' trebovatel'nyj i strogij, vsegda nahodil nam rabotu i, kak mne kazalos' togda, ne daval nikakoj peredyshki. Letom ya bukval'no ne slezal s konya. Mne predstavlyalos', budto ya i rodilsya na loshadi. Vo vremya obmolota hleba ili propolki propashnyh otec shchelkal izredka po loshadi knutom. Inogda shchelchok obzhigal menya. No eto navernoe byl blagodetel'nyj shchelchok. YA vskrikival ot boli i izbavlyalsya ot odolevavshej menya dremoty. Ne bud' shchelchka, ya mog by svalit'sya pryamo pod kopyta loshadi. Tak odin raz i proizoshlo. No umnye loshadi ostanovilis', i ya vybralsya iz pod nih. Otec byl vsegda hmuryj, zarosshij gustoj chernoj borodoj. Brilsya on, ostavlyaya korotkie usy, tol'ko v voskresen'e, pered poseshcheniem cerkvi. YA ego boyalsya. Posle, iz rasskazov babushki Tat'yany, ya uznal, chto surovym otec stal tol'ko posle smerti mamy. Do etogo on byl veselyj, razgovorchivyj, pevun. Pevun'ya byla i mama. - V ihnej hate, vo dvore vsegda prisutstvovala pesnya. Na vse selo ih slyshno bylo, - govorila babushka Tat'yana, - kogda oni vozvrashchalis' s polya. Ih i zvali lyudi solov'yami. Proshli gody i gody, no ya vsegda pomnyu etot rasskaz o pesne v dome. A pesnyu v sele, pesnyu, perelivayushchuyusya iz konca v konec sela, ya slyshal sam. I vospominaniya o nej ostroj bol'yu otozvalis' v moej dushe, kogda mnogo let spustya ya uvidel sela s ubitoj v nih pesnej. Ot babushki Tat'yany ya uslyshal istoriyu lyubvi moih roditelej. Otec byl iz ochen' bednoj sem'i. Ego mat' rano ovdovela. Babushka Paraska - mat' otca moego - ostalas' bez sredstv s tremya malymi det'mi. CHtoby soderzhat' detej babushka batrachila, vypolnyaya tyazhelye raboty i v zharu i v stuzhu. Prostudilas', tyazhelo zabolela. Na moej pamyati ona, eshche ne staraya zhenshchina, hodit' ne mogla. S bol'shim trudom peredvigalas' po komnate i bukval'no perepolzala letom iz komnaty na oborudovannoe dlya nee, pered vhodom v dom, prisposoblenie dlya lezhaniya. Poshli batrachit' i mal'chiki. Otec popal k nemeckim kolonistam. V nemeckih poseleniyah kul'tura zemledeliya byla znachitel'no vyshe, chem v ukrainskih, russkih i bolgarskih selah. Otec batrachil u nemcev ne tol'ko v detstve, no i povzroslev - do samogo prizyva v armiyu. Buduchi chelovekom lyuboznatel'nym i priverzhennym k sel'skomu hozyajstvu, on vse poleznoe "motal na us" i eto vposledstvii ochen' prigodilos' emu. Dyadya Aleksandr vernulsya s zarabotkov eshche podrostkom i prinyal na sebya zabotu ob obshchem hozyajstve i bol'nyh - materi i sestre. Otec vozvratilsya v rodnoe selo v svyazi s prizyvom v armiyu. Vskore posle vozvrashcheniya on vstretilsya na vecherinke s moej mater'yu - Gashej, Agaf'ej Semenovnoj Belyak. S vechorki Gasha vozvratilas' v tot raz tol'ko k utru. - YAk glyanula ya na nego - rasskazyvala ona, pridya domoj, svoej materi - tak bil'she nikogo i nichogo j ne bachila. YA pidu za nego - reshitel'no skazala ona. Otec kak-to rasskazal, chto pered svad'boj on ochen' volnovalsya tem, kak slozhatsya otnosheniya u molodoj zheny s ego mater'yu, poka on budet na sluzhbe. I on, skazav ob etom Gashe, predlozhil: - Mozhet ty, kogda ya uedu vernesh'sya k svoim? Ta vozmutilas': - A gde dolzhna zhit' zhena? - voskliknula ona. - Vot i ya budu zhit' tam, gde polozheno zhene - v dome svoego muzha. A esli ya ne smogu naladit' otnosheniya so svekrov'yu, to kakaya zhe ya tebe zhena budu? - I otec dalee dobavil: - Kogda ya vernulsya posle sluzhby, to zastal mezhdu zhenoj i moej mater'yu takuyu druzhbu, chto, kak govoryat, "vodoj ne razol'esh'". Delo doshlo do togo, chto mat' pridirchivo smotrela kak by ya ne obidel zhenu. ZHili my s pesnej. I mama dazhe ozhila. Kak budto i nogi stali men'she bolet' - zakonchil otec. No nedolgim bylo ih schast'e. Tol'ko v konce 1906 goda otec vernulsya so sluzhby. Ego vstrechali schastlivye mat', zhena i trehletnij syn - moj starshij brat Ivan. V pervyj zhe god otec kupil paru loshadej i priarendoval zemli. Otec do samozabveniya lyubil sel'skoe hozyajstvo. Znal ego, sledil za dostizheniyami sel'skohozyajstvennogo proizvodstva, vnedryal novoe v svoem hozyajstve. Lyubimaya rabota, schastlivyj brak delali zhizn' napolnennoj, interesnoj. Otsyuda i pesnya v dome i hozyajstvennye uspehi. Uzhe cherez 2-3 goda hozyajstva brat'ev, - otca i dyadi Aleksandra - kotorye prodolzhali i teper', posle vozvrashcheniya otca so sluzhby, vesti polevye raboty sovmestno, stali prichislyat' k chislu zazhitochnyh. Vozros i moral'nyj avtoritet brat'ev, osobenno otca. Mnogie otcovskie novshestva perenimayutsya odnosel'chanami. Tak, vvedennye otcom chernye pary k nachalu pervoj mirovoj vojny privilis' v bol'shinstve hozyajstv nashego sela. Kak eto otlichalos' ot popytok vozrodit' chernye pary v period burnogo, no nedolgogo i malorezul'tativnogo pravleniya Nikity Hrushcheva. Sovetskaya vlast' upotrebila vsyu svoyu silu podavleniya, chtoby otuchit' krest'yanina ot chernyh parov. Rassuzhdenie u sovetskoj vlasti bylo "logicheskoe" - chto eto zemlya celyj god otdyhaet, nichego na nej ne seyut i nichego ona ne rodit. Nado, chtoby rabotala kak "zek" - bez otdyha, nepreryvno. Nikita Sergeevich otkazalsya ot takogo otnosheniya k chernym param i ves'ma razumno dokazyval celesoobraznost' ih vozdelyvaniya. Ssylayas' na dostizheniya opytnyh hozyajstv govoril: "Urozhaj pshenicy v srednem po strane 40-60 pudov. A pri neblagopriyatnyh klimaticheskih usloviyah znachitel'no men'she. CHernye zhe pary garantirovano dayut 120 pudov, t. e. zemlya za odin god otdaet dvuhletnij urozhaj". CHitaya eto ocherednoe slovoizverzhenie o "edinstvenno vernom" sposobe obogatit' gosudarstvo i nauchit' nerazumnyh muzhikov, ya nevol'no vspomnil odin razgovor v nachale 20-h godov. Togda, v svyazi s uravnitel'nym raspredeleniem zemli i zapretom sdachi nadelov v arendu, vnov' voznik vopros o chernyh parah, vozdelyvat' kotorye na nebol'shih klochkah zemli kazalos' necelesoobraznym. Razgovor shel mezhdu otcom i neznakomym mne krest'yaninom, ochevidno iz drugogo sela, iz chisla teh, kto do togo chernyh parov ne vozdelyval. YA podoshel k nim, kogda opponent otca govoril: "Nu soberesh' ty 120 pudov. Tak eto zhe za dva goda. A ya na kukuruze ili na bashtanah tozhe po 120 voz'mu, a po sterne 60 voz'mu v srednij god. Znachit za dva goda tozhe 120. Tak eto zhe budet bez moroki. A na chernom paru skol'ko zhe moroki". Otec slushal, usmehayas' v usy. A kogda tot zakonchil, on tverdo proiznes: "S chernogo paru ya sobirayu ne 120, a 300. Tol'ko v zasuhu, kogda ty na kukuruze i na bashtanah soberesh' 30-40 pudov, a po sterne ne soberesh' dazhe semyan, ya po chernomu paru svoi 120 obyazatel'no voz'mu. CHernyj par cenen ne tol'ko vysokimi urozhayami, no glavnoe tem, chto strahuet dazhe v zasuhu. Krome togo v nashih stepyah tol'ko chernymi parami mozhno borot'sya s sornyakami." Vspomniv potom ob etom razgovore ya, togda eshche vpolne pravovernyj kommunist, podumal: "Vot oni, nashi uspehi za 45 let sovetskoj vlasti. Rukovoditel' strany prizyvaet dobit'sya v dva s polovinoj raza men'shego urozhaya, chem urozhaj polya dorevolyucionnogo edinolichnika. K etomu prizyvaet. A skol'ko zhe, znachit, sobiraem my fakticheski? Eshche raza v dva men'she! A te proizvodili potoki zerna bez prizyvov imperatora - sami. I sami peredovoj opyt dobyvali, i sami ego vnedryali". Bystromu zaimstvovaniyu peredovogo opyta u moego otca sposobstvovali nesomnenno takie cherty ego haraktera, kak obshchitel'nost', uvazhitel'noe otnoshenie k lyudyam, osobenno k starshim, otsutstvie kakogo by to ni bylo zaznajstva. Svoj uspeh on umel prepodnesti tak, chto u cheloveka ne zavist' poyavlyalas', a zhelanie sdelat' samomu takzhe ili eshche luchshe. Rasskazyvali, kak v sleduyushchem, posle moego rozhdeniya, godu otmechalsya pervyj urozhaj, s vozdelannogo otcom chernogo para. Neskol'ko naibolee uvazhaemyh hozyaev i nashi blizhajshie rodstvenniki byli priglasheny v voskresen'e do zautreni privezti s nashego chernogo para k nam vo dvor po odnoj arbe pshenicy, a potom, posle obedni, vmeste pozavtrakat' u nas. Lyudi soglasilis'. Privezli svoi arby. Shodili v cerkov' i potom dolgo sideli za stolom, v holodke, goryacho obsuzhdaya vygody ot chernogo para. S teh por, ezhegodnaya vstrecha arb s pshenicej nashego chernogo para u nas vo dvore i posleduyushchij zavtrak s obsuzhdeniem sel'skohozyajstvennyh del, stali tradiciej. Kak-to, uzhe, kogda ya nachinal koe-chto zapominat', vo vremya odnogo iz takih zavtrakov, otec so smehom napomnil odnomu iz prisutstvuyushchih: "A pomnish' kak ty v 1908 godu uhvativ pervyj navylok?!" Iz posleduyushchego ya ponyal, chto tot nakolol na vily obychnuyu dlya nego ohapku pshenicy, no ne smog ne tol'ko podnyat', no dazhe otorvat' ot kopny. Nastol'ko tyazhelee okazalsya kolos s chernogo para protiv obychnogo. Urok togda byl nastol'ko pouchitelen, chto vse uchastniki zavtraka v tom zhe godu zalozhili chernye pary, a vest' o chudodejstve poslednih rasprostranilas' po vsemu selu i vyzvala celoe palomnichestvo vo dvor k nam - posmotret' pshenicu s chernogo para, rasprosit' o tehnologii ego vozdelyvaniya. S teh por i na vsyu zhizn' ya predpochitayu vozdejstvovat' na lyudej primerom, a ne slovesnymi poucheniyami. Nashej sem'e i zhelat' bol'she nechego bylo. Lyubov', vdohnovennyj trud, uvazhenie lyudej - chego eshche zhelat' cheloveku. Schast'yu, kazalos', konca ne budet. I vdrug strashnyj udar obrushilsya na sem'yu. Tif svalil mamu, i ona uzhe bol'she ne podnyalas'. I otec ostalsya odin, imeya na rukah polunepodvizhnuyu mat' i treh malyh detej. Starshemu Ivanu - 7 let, mne - 3 goda i mladshemu Maksimu - 10 mesyacev. Vse srazu rezko izmenilos'. Otec posurovel, zamolk, ves' celikom ushel v sel'skohozyajstvennyj trud i uvel s soboj starshego, semiletnego Ivana. Fizicheskoe sostoyanie babushki znachitel'no uhudshilos'. Ona stala nervnoj, razdrazhitel'noj, pridirchivoj. Vechno na vseh vorchala, vspominala mamu i kazhdyj raz, kogda otec poyavlyalsya v hate, poprekala ego libo za kakie-to, kogda-to nanesennye obidy materi, libo za to, chto on zabyl ee, nikogda ne vspominaet. Bol'she vsego dostavalos' ot nee mne. Menya ostavlyali doma dlya uhoda za mladshim - Maksimom - v pomoshch' babushke. Nado bylo utrom vygnat' korov v stado, a vecherom vstretit' ih i zagnat' v korovnik, predvaritel'no popoiv, i zadat' korm na noch'. Nado bylo nakormit' svinej i kur, podnesti babushke vse chto nado dlya prigotovleniya pishchi: kizyak i solomu dlya topki, vodu, svezhie produkty i propolot' ogorod. Sejchas ya dazhe predstavit' ne mogu, kak trehletnij rebenok vse eto mog vypolnyat'. Vidimo mnogoe vse zhe delalos' vzroslymi. Otec ostavlyal zapas vody, podgotovlyal korm dlya skota i pticy. Mnogoe, navernoe, delala i edva polzayushchaya babushka. No u menya ostavalos' chuvstvo, budto vse eto delal ya sam. I vospominanie eto i teper' zhut'yu otdaetsya v moej dushe. Osobenno strashno vspominat' dostavanie vody iz kolodca. I do sih por, kogda ya priblizhayus' k kolodeznomu srubu, menya ohvatyvaet strah... A kogda ya smotryu na 3-5-letnih detej, ya ne mogu dazhe predstavit' kak mozhno dopustit' ih k kolodeznomu vorotu. I vse zhe ya vodu iz kolodca kakim-to obrazom dostaval. Mozhet i ne tak chasto eto proishodilo, no ostavilo v dushe glubokij strah. I eshche odno tyazhkoe vospominanie. |to son. Vernee postoyannyj nedosyp. Zimoj eshche nichego. Otec byl doma i osnovnye utrennie raboty po hozyajstvu vypolnyal sam. V teploe zhe vremya goda, kogda nachinalis' polevye raboty, nas podnimali spozaranku. Spat' hotelos' tak strashno, chto my, uzhe postavlennye na nogi ili sidyashchie, svalivalis', gde popalo i prodolzhali spat'. Togda nas podnimali kak kotyat i brosali v podgotovlennuyu k vyezdu v pole arbu ili brichku. Po voskresen'yam, kogda kto-to iz nas dvuh starshih byl svoboden - ne vyvodil loshadej na pastbishche - tot spal. YA v takie dni spal do odureniya, do togo, chto raspuhali guby i otekalo lico. Prosypayas' vremya ot vremeni, ya smotrel na solnce i kogda zamechal, chto ono perevalilo zenit, na menya napadala toska. A chem ono blizhe podhodilo k zakatu, ko vremeni vyezda v pole za vechernej voskresnoj arboj zernovyh dlya zavtrashnego obmolota, tem sil'nee toska ohvatyvala moyu rebyach'yu dushu. Strah pered zavtrashnim rannim podŽemom, pered dlinnym zharkim dnem, besprosvetnoj tyazheloj rabotoj, pered vechernim veyaniem namolochennogo zerna, kotoroe ty otgrebaesh' do glubokoj nochi i otgrebaya, net-net, da i zasypaesh'. A zerno iz-pod veyalki l'etsya nepreryvnym potokom, l'etsya i zasypaet tebya usnuvshego. L'etsya do teh por, poka ne navalitsya stol'ko, chto veyalka ostanavlivaetsya. Togda kto-nibud' iz vzroslyh budit tebya shchelchkom remeshka po yagodice. Ty vskakivaesh' i, nichego ne soobrazhaya, oglyadyvaesh'sya po storonam. Vzroslye laskovo smeyutsya, no tut zhe dayut strogij nakaz otgrebat' ne ostanavlivayas' i ne zasypat'. Zatem oni otbrasyvayut nabezhavshee zerno, i ty snova otgrebaesh', otgrebaesh'... A sil net, a son bukval'no skovyvaet tebya vsego. I kogda, nakonec, konchaetsya eta muka adova, spat' ostaetsya ne bolee treh-chetyreh chasov. A zavtra snova to zhe. I tak do konca molot'by. A tam nachinaetsya uborka podsolnuhov, kukuruzy, bahchevyh i ogorodnyh kul'tur, vspashka na zyab' i chernyh parov, posev ozimyh. V obshchem raboty hvataet, no detyam togda uzhe polegche. Samyj tyazhelyj period dlya nih - obmolot zernovyh, da eshche propolka propashnyh. |to vremya tozhe vspominaetsya so strahom. Celyj den', pochti bez pereryvov, pod palyashchim solncem verhom na loshadi. Nogi otekli, spinu lomit, glaza slipayutsya, a za spinoj otec, idushchij za soshkoj, s ostro zhalyashchim knutom v rukah. Tak vyglyadeli nashi "detskie zabavy" v teploe vremya goda. Zimoj my byli svobodnee, no ne bylo obuvi. Poetomu obychnye "igry" sostoyali v tom, chto, pol'zuyas' zanyatost'yu vzroslyh, my bosye tihon'ko vybiralis' vo dvor i, sovershiv begom neskol'ko krugov po zasnezhennomu dvoru, mchalis' v hatu i zalezali na pechku otogrevat' posinevshie ot holoda nogi. Kak naibolee blagodatnoe vremya vspominaetsya pozdnyaya osen'. Polevye raboty zakoncheny, loshadej na pastbishche uzhe ne vyvodyat, obuv' ne nuzhna, i my gonyali po dvoram i ogorodam u nas i u dyadi Aleksandra do belyh muh i poyavleniya ledka na luzhah. Horosho bylo i rannej vesnoj, do nachala polevyh rabot. Sneg uzhe stayal, solnyshko nachinaet pripekat' i, hotya zemlya eshche ochen' holodnaya, tak priyatno shlepat' bosymi nogami po luzham. Teplo vspominayutsya i periody zatyazhnyh dozhdej v letnee vremya. Vzroslye narekali na ih nesvoevremennost' i gorevali nad tem, chto hleb vymokaet. No nas eto ne trevozhilo. Dozhd' daval nam vozmozhnost' vyspat'sya i otdohnut'. I hotya posle dozhdya poyavlyalas' novaya, ves'ma protivnaya rabota, - sushka skoshennogo hleba, - my ob etom ne dumali. Naibolee nepriyatnye vospominaniya otnosyatsya k tem dnyam, kogda vse vyezzhali v pole, ostavlyaya menya s babushkoj. Postoyannaya babushkina razdrazhennost', ee vorchnya i zloupotreblenie palkoj, ne ochen'-to raspolagali menya k nej. Otec tozhe ne byl laskovym. Potrebnost' zhe v laske, kak u vsyakogo normal'nogo rebenka, gorela v moej grudi. Poetomu ya privyazalsya k dyade Aleksandru i babushke Tat'yane. No k nej ya popadal ne tak chasto. Zato s dyadej Aleksandrom vstrechalsya po neskol'ku raz na den'. I kazhdyj raz on pogladit po golove i skazhet chto-to laskovoe. A esli ya nichem ne zanyat, to i pogovorit so mnoj. CHashche vsego takoj razgovor on vel, rabotaya. A ya sidel ili stoyal ryadom, a esli mog, to i pomogal dyade. Vo vremya propolki propashnyh ya staralsya stanovit'sya ryadom s dyadej. YA, konechno, ne mog ugnat'sya za nim, a chtoby besedovat', nado idti ryadom. No dyadya vse vremya pomogal mne, a ya staralsya izo vseh sil, chtoby ne otstat'. Takim obrazom udavalos' prodlit' besedu, inogda na celye chasy. Govoril dyadya nizkim grudnym golosom i vsegda ser'ezno, kak so vzroslym. I hotya eto po preimushchestvu byl razgovor dyadi s samim soboj, mne eto nravilos'. YA privyk k ego golosu, polyubil ego. Postepenno podrastaya, ya nachal prinimat' vse bolee osmyslennoe uchastie v nashih besedah i pristrastilsya k slushaniyu ego razgovorov s drugimi vzroslymi. Usazhivayas' nepodaleku ot beseduyushchego s kem-nibud', ya kak gubka vpityval kazhdoe ego slovo. I bylo ono eto dyadino slovo, mudroe i dorozhe vsego na svete. Do sih por ne mogu ponyat', kak smog ya vposledstvii izmenit' svoe otnoshenie k slovu etogo mudreca, tak mnogo otdavshego mne. No ob etom potom. K babushke Tat'yane my popadali lish' po voskresen'yam i v prazdniki, kogda k nej v gosti vel nas otec. |to byli schastlivye dni moej zhizni. Vse v dome babushki bylo skazochnym. I blestyashchie lakom, svezhevykrashennye poly. I vysokij, nakrytyj snezhnobeloj skatert'yu stol, za kotorym my obedali. I vysokie gnutye stul'ya, na kotoryh my sideli, obedaya. I eda s tarelok. I pit'e neizvestnogo v nashem dome chudesno pahnushchego napitka - chaya - vprikusku s tozhe nevedomym v nashem dome saharom. I vse eto v special'noj komnate - s kartinkami i bol'shim zerkalom. K tomu zhe nas zadarivali gostincami - konfetami, orehami, pechen'em, poili limonadom. Ostavayas' so vzroslymi ya slushal ih razgovory. I eto vliyalo na moe detskoe soznanie, na moyu detskuyu dushu. Babushka i tetya Dunya chasto rasskazyvali o mame. Dedushka chital mne i mladshemu moemu bratu - Maksimu chto-nibud' iz "Nivy". Velis' i raznye razgovory. Zdes' vpervye uslyshal ya i o tom, chto nam ishchut "novuyu mamu" - "Dityam potribna mati" - govoril dedushka. - "Ta yaka zh to mati? Machuha!" - vozrazhala babushka. - "Ta to vzhe treba taku vzyaty, shchob dbala pro ditej yak maty. Haj za krasoyu ta bagatstvom ne gonitsya. Haj divit'sya shchob dobra do ditej bula". I chem dal'she ot pohoron materi uhodilo vremya, tem bolee nastojchivymi stanovilis' eti razgovory. Nachali govorit' i u nas v dome, i dazhe dyadya Aleksandr inogda vyskazyvalsya. Odno ego vyskazyvanie - uzhe pochti pered samoj svad'boj - horosho zapomnilos' mne. |to vyskazyvanie, po-vidimomu, v znachitel'noj stepeni opredelilo v budushchem moe otnoshenie k machehe. Dyadya skazal svoej zhene, kotoraya tol'ko zakonchila rasskaz o razlichnyh svadebnyh proektah. - "Neshchasna ta zhinka, shcho jde na tih ditej. Da i baby zaedyat ee. Jim zhe ne mati dlya ditej potribna, a prisluga. SHCHob vona ditej opikuvala, a diti ee shchob i ne zamechali ili prenebregali". Ne prinimal uchastiya v razgovorah tol'ko otec. On kak by ne slyshal nichego, ujdya s golovoj v hozyajstvo. Kogda babushka ochen' nastojchivo pristupala k nemu, on mahal rukoj i govoril: - "Ta to yak hochete. Mozhno j zhenit'sya." - S takim zhe bezrazlichiem soglasilsya on i s kandidaturoj v zheny. |tu kandidaturu, kak i predskazyval dyadya Aleksandr, podobrali dve babushki - Tat'yana i Paraska. Svad'ba byla sovsem ne pohozha na te, chto ya uzhe uspel perevidet'. Ona byla kakaya-to skuchnaya. Ne bylo dazhe kataniya na tachankah s garmoshkoj, bubnami, trenzelyami, s gikan'em i svistom. Pryamo s venchaniya otpravilis' k nam vo dvor, kotoryj byl bukval'no v treh shagah ot cerkvi. Tihim i skromnym byl i svadebnyj obed. Edinstvennym sobytiem, vzvolnovavshim vseh prisutstvuyushchih bylo vnezapnoe ischeznovenie otca. Dolgo razyskivali. Nakonec dyadya Maksim privel ego. Soslalis' na to, chto otec op'yanel. No vposledstvii, uzhe kogda etot neschastnyj brak byl rastorgnut, dyadya Maksim rasskazal, chto togda na svad'be on nashel otca lezhashchim v solome. Ego dushili neuderzhimye rydaniya. Macheha mne ponravilas' s pervogo vzglyada. Strojnaya, krasivaya devushka, v beloj fate i belom plat'e, vyglyadela skazochnoj feej. Kogda ona glyanula na menya, ya ulybnulsya ej. Ona otvetila na moyu ulybku odnimi glazami. Mezhdu nami protyanulas' nitochka vzaimnoj simpatii. No nastroenie moe bystro isportilos'. V golovu vdrug prishli slova dyadi Aleksandra i moe voobrazhenie pochti mgnovenno narisovalo kartinu: moi babushki gryzut i poedayut eto prekrasnoe sozdanie. YA popytalsya otognat' eto videnie. No ono ne uhodilo, mnogie gody presledovalo menya. Babushki uzhe na svad'be prinyalis' za nee. Gde-to k vecheru ona, podnyavshis' iz-za stola, podhodila k nam, kogo ona prinimala kak svoih detej, i kazhdogo pytalas' prilaskat'. Ivan i Maksim dichilis', a ya kak-to srazu potyanulsya k nej. I ona, s goryachnost'yu obhvativ menya, podnyala na ruki i nachala celovat'. V eto vremya razdalsya zloj, "teatral'nyj" shopot babushki Paraski: "Oto zh tak. SHCHe s cholovikom pociluvatis' ne uspela, a vzhe do ditej ruky prostyagae. Ej chto-to otvetila tem zhe zlym "shopotom" babushka Tat'yana. "Poedanie" nachalos'. I prodolzhalos' v techenie vsego etogo neschastnogo braka, t. e. okolo goda. ZHenilsya otec vesnoj 1913 goda, pochti cherez tri goda posle smerti mamy. Novuyu zhenu emu podobrali dve nashi babushki. I podobrali po tem trebovaniyam, kakie sami vydvinuli, ne schitayas' s zhelaniyami otca i dazhe ne sprashivaya ego. Osnovnoe trebovanie, kak rasskazyvala vposledstvii babushka Tat'yana, zaklyuchalos' v tom, chtob u budushchej zheny otca ne bylo rodni, k kotoroj otec mog by primknut', zabyv rodnyu pervoj zheny. I vot nashli. I uhvatilis'. Devushka - edinstvennaya doch' bezrodnoj nishchenki, kotoraya zhila bukval'no v konure v sosednem sele. Mat' nishchenstvovala, doch' hodila po lyudyam - batrachila. Nachalos' svatovstvo s togo, chto pered mater'yu-nishchenkoj postavili uslovie - doch', vyjdya zamuzh uhazhivaet za det'mi, kak za rodnymi. K svoej materi ona ne hodit, a mat' imeet pravo navestit' ee odin raz v mesyac. Mat', dazhe ne mechtavshaya o takom schast'i dlya docheri - vyjti zamuzh za hozyaina, da eshche i molodogo, krasivogo, - srazu soglasilas'. Nu kakaya zhe mat' ne soglasitsya na zhertvy, radi docheri. Doch', uvidev zheniha, vlyubilas' v nego s pervogo vzglyada. I tut zhe, dazhe ne vidya, polyubila i ego detej. Odnako pervaya zhe ee popytka sblizit'sya s det'mi byla vstrechena zloboj obeih babushek. CHto nuzhno bylo im? YA i do sih por ne mogu otvetit' na etot vopros. Uzhe sami trebovaniya k novoj zhene otca byli beschelovechnymi. No neschastnye mat' i doch' vypolnili ih. Naskol'ko ya pomnyu mat' prihodila k docheri ne ezhemesyachno, kak bylo uslovleno, a vsego odin ili dva raza. Da i to babushka Paraska v chem-to ih korila zlobno. Macheha byla isklyuchitel'no trudolyubiva. Ona prinadlezhala k porode teh lyudej, o kotoryh govoryat, chto u nih "lyuboe delo v rukah gorit". Nesmotrya na eto, babushka kazhdyj raz nahodila k chemu pridrat'sya. Uzhe na chto otec ni vo chto v dome ne vmeshivavshijsya i snosivshij vse kaprizy i pridirki svoej materi, inogda ne vyderzhival i govoril s ukorom: "Nu nashcho vy ee korite, mamo! Vona zh za treh robyt'". No eto ne spasalo machehu. Babushkino ozloblenie protiv nee vse vozrastalo. Ona i imya ee perekrutila v kakuyu-to zlobnuyu formu. Ne YAvdoha, Evdokiya ili Dunya, Dun'ka, kak zovut u nas v sele, a Dunyaha. I tak ee nazyvali obe babushki i moi oba brata. Dunej zval odin otec. A ya... Net, ne buntar' ya. Dunyahoj ya ee ne nazyval ni razu, dazhe pro sebya. Kogda nikto ne slyshal, govoril "mama", a kogda slyshali, nikak ne nazyval, a privlekal ee vnimanie k sebe, libo trogaya ee ruku, libo zaglyadyvaya v glaza. Esli videli, chto ona so mnoj govorit, to obyazatel'no doprashivali, chto ona govorila. YA nikogda nichem ne predal ee, no i vosstat' protiv sistemy shpionazha ne posmel. YA tol'ko ne lyubil eti doprosy. Iz-za nih poteryal i interes k poseshcheniyam babushki Tat'yany. Ona, nasha dobraya i lyubimaya, kak i babushka Paraska, vysprashivala o chem govorit, ne daet li gostincy, ne celuet li i nastavlyala: "Ne beri gostinciv, ne davaj ciluvaty! Vona ne maty, - a machuha!" Nesmotrya na vse eto ya prodolzhal ee lyubit'. No s vyrazheniem svoih chuvstv prihodilos' pryatat'sya. 2. YA UZNAYU SVOYU FAMILIYU Letom 1914 goda v razmerennuyu, trudovuyu zhizn' nashego sela, kak i vsej Rossijskoj imperii vorvalos' strashnoe - VOJNA! Kto i kakim obrazom prines eto slovo v nash dom, ya ne pomnyu. YA tol'ko uslyshal kak zagolosila babushka, a za neyu i macheha: "Ta sho zh my bez tebe robyty budemo"! - obrashchalis' oni k otcu. Tot ugryumo otmahivalsya: - "Ta yakos' vono bude. Ne vy zh odni v takomu stani. Golovne vrazhaj zibraty, ta hoch chornyj par zasiyati. Ta pro ce Leksandr podbae. Tvoe dilo dopomogti jomu" - obrashchalsya on k maheche. CHitaya pisaniya sovremennikov o nachale vojny 1914-18 g.g., ya stalkivayus' s edinodushnym mneniem, chto narod s entuziazmom podderzhival etu vojnu i obŽedinilsya dlya bor'by s obshchim vragom. Pri etom "vzryv patrioticheskih chuvstv byl chrezvychajnym. Nikogda eshche s 1812 goda ne bylo takogo soglasiya i takogo edinodushiya v strane". Moi detskie vpechatleniya rezko kontrastiruyut s vyskazannym. Ot pervyh dnej vojny u menya i do sih por stoyat v ushah zhutkie zhenskie prichitaniya i p'yanyj galas muzhikov. Otec ne pil i v proshchal'nyh kompaniyah ne uchastvoval. On rabotal do poslednej minuty. Tol'ko kogda rekruty poravnyalis' s nashim dvorom, on bystro pereceloval nas - detej, babushku i zhenu, vskinul na plecho zaranee prigotovlennyj meshok s harchami i bystrym shagom poshel dogonyat' sledovavshuyu mimo kolonnu rekrutov. Babushka prodolzhala golosit', golosili zhenshchiny, sledovavshie za kolonnoj. Prichitaniya neslis' i s raznyh koncov sela. Macheha dolgo smotrela vsled otcu, zatem pozvala nas, rebyat, i vzyalas' za rabotu. Nikto ne znal, chto vperedi - ni rekruty, ni te, kto ostalsya. P'yanye optimisty krichali: "Ne zhurit'sya! CHerez tizhden'* vernemos'. Porizganyaem nimciv ta j do domu!" No nikto nichego ne znal. Nikto ne znal, komu vernut'sya i kogda. Ne znal otec, chto vperedi u nego pochti 4 goda vojny i gor'kogo plena. Ne znala macheha, chto u nee vperedi tol'ko dve korotkih vstrechi s lyubimym muzhem. Ne znala babushka, chto lish' pered samoj smert'yu uvidit dorogogo syna. I nikto nichego ne znal. Ne znala vsya strana, chto ona uzhe zahvachena kraem strashnogo vihrya, kotoryj oprokinet ves' uklad zhizni, izmuchit, izmochalit narod, postavit ego na gran' katastrofy, na gran' fizicheskoj i duhovnoj gibeli. Budushchee bylo za predelami videniya, no okraska ego byla yasna. Vperedi ni odnogo svetlogo pyatnyshka - temnota, polnyj mrak! Imenno poetomu p'yanye bahval'stva ne bodrili. Naoborot, otdavalis' bol'yu i uzhasom v dushah provozhayushchih. * Nedelya (ukr.) I poshla u nas zhizn' bez otca. Rabotali tak zhe besprosvetno, kak i pri nem, no tol'ko trud stal bezduhoven. Otec svoim entuziazmom kak-to zarazhal i nas i machehu. Ona zhe sejchas rabotala s kakim-to otchayaniem, otchego i nam stanovilos' tosklivo. Ozhivlenie vnosil tol'ko dyadya Aleksandr. Prihodya vremya ot vremeni k nam vo dvor, on shutkoj, metkim zamechaniem neskol'ko ozhivlyal nas. Gde nado prikladyval svoi ruki ili sovetoval, kak luchshe vypolnit' tu ili inuyu rabotu. Vskore molot'ba byla zakonchena. V eto vremya doshli sluhi, chto nashi rekruty zaderzhalis' v Melitopole i eshche, vidimo, dolgo probudut tam. Macheha nachala prosit' dyadyu Aleksandra svezti ee s det'mi k muzhu i k otcu. Babushka, kotoraya posle uhoda otca stala osobenno svirepo otnosit'sya k machehe, byla kategoricheski protiv. Ona krichala: "Pokinut' vse v poli i plentatis' Bog zna kuda. Ce til'ki j mogla pridumaty dochka starchihi (nishchenki). Bula b, yak Gasha, hozyajka, to ne zrobila b takogo"... No dyadya, chutkij i dobryj nash dyadya, vidimo, ponyal zhenshchinu i tverdo zayavil: "Povezu! Vin zhe na vijnu jde. Nevidimo chi prijdet'sya shche pobachitis' kolis'". I my poehali. Bylo samoe nachalo oseni. Nashej chudesnoj stepnoj oseni. My vyehali posle obeda. Sytye i otdohnuvshie loshadi bezhali pofyrkivaya, rovnoj, hodkoj rys'yu. Brichka krepkaya, horosho smazana, siden'ya podressoreny, v kuzove polno pahuchego sena. Ehat' priyatno i veselo. Bez ostanovok ehali do pozdnej nochi. Zatem ostanovilis', poili loshadej, zadali im korm, legli spat'. Na zor'ke poehali dal'she. Nas detej ne budili. Podnyalis' my sami, razbuzhennye pervymi luchami voshodyashchego solnca. Prosnulis' i zamerli ot udivleniya. Po obeim storonam shirokogo trakta neskonchaemoj stenoj stoyali sady. I chego tol'ko tam ne proizrastalo. I yabloki, i grushi, i persiki, i slivy, i chto-to nam sovershenno neizvestnoe. I vse eto, samyh raznyh razmerov, perelivalos' v pervyh luchah solnca vsemi cvetami radugi, draznya nashi appetity. Takogo chuda my nikogda ne videli. V nashem sele sadov fakticheski ne bylo. V sosednem sele - Lozanovke, imelis' vishnevye sady. Roditeli moej mamy tozhe imeli vishnevyj sad i v nem neskol'ko yablon' i grush, dve slivy, tri abrikosovyh dereva. U nas i u dyadi ogorody byli obsazheny abrikosami, a na samih ogorodah vyrashchivalis' kartofel', luk, ovoshchi. Edinstvennyj v nashem sele sad s raznoobraznymi fruktami imelsya tol'ko na uchitel'skom ogorode. A tut more sadov! Kak ya uznal vposledstvii eto byli znamenitye melitopol'skie sady, okruzhavshie gorod so vseh storon i tyanuvshiesya ot goroda na rasstoyanie do 10 kilometrov. Po etomu moryu sadov, porazhennye i potryasennye, my i doehali do goroda. Proinformirovavshis' u mestnyh zhitelej, dyadya napravil brichku k zheleznodorozhnoj stancii. Tam, na ogorodnom pustyre, bylo uzhe mnogo povozok. Raspryazhennye koni na privyazi u brichek zhevali seno. Po vsej ploshchadke pustyrya sideli muzhiki, zhenshchiny, begali deti. Nekotorye sem'i zavtrakali, sidya na rasstelennyh "ryadnah" ili poponah. Dyadya vybral mesto dlya nashej brichki i raspryag loshadej. Privyazav ih i zadav korm, on ushel iskat' otca. Dvoe sutok probyli my s otcom. Pochti vse vremya on nahodilsya s nami i s machehoj. Byl on laskov, kak nikogda do togo. Osobenno menya radovalo ego otnoshenie k machehe. Oni pochti vse vremya sideli blizko drug k drugu i o chem-to razgovarivali. My - deti - begali, zatevali igry, no mne nravilos' inogda ubegat' ot brat'ev i vtisnuvshis' mezhdu otcom i machehoj tiho posidet'. Macheha obychno obnimala menya, goryacho celovala, otec gladil po golove. V obratnyj put' my tronulis' na tretij den', snova posle obeda. Rasstoyanie v 80 km. preodolevalos' i teper' s odnoj ostanovkoj na nochleg. Obratnyj put' byl dlya menya neveselym. Mne hotelos' plakat' i ya, zabyv o tom, chto brat'ya mogut donesti, vse vremya zhalsya k machehe. Ona tozhe byla pechal'na. I ya znal otchego. Poslednyuyu noch' v Melitopole mne ploho spalos', i ya sluchajno uslyshal, kak macheha tihon'ko govorila otcu: "Ne vyderzhu ya, Grisha, vona zovsim ozvirila. Zaedae mene. Pojidom jist'. I Ivana z Maksimom c'kue na mene. Uzhe b pishla, ta Petra zhalko. Vin dytyna laskava, propade sered nyh. Ta ne vyderzhu. Vse kynu. Hozyajstvom poprikae, matir'yu moeyu neshchasnoyu poprikae. Ni, ne vydyrzhu". |tot razgovor tyazhelym kamnem leg na moe serdce. Vse vremya ya zhdal neschast'ya - ee uhoda. I ono prishlo. Tol'ko ne srazu po priezde ot otca. Ona, po-vidimomu, ne hotela ostavit' ne ubrannymi polya. I trudilas'. Stala eshche bol'she grustnoj i molchalivoj. Vse o chem-to dumala, dazhe babushkiny popreki kak by ne zamechala. U menya zhe v eto vremya poyavilis' zaboty, meshavshie videt', chto proishodit s neyu. I my kak by otdalilis' drug ot druga. |to, ochevidno, tozhe ugnetalo ee. A moi zaboty byli takie. Nachinalas' ucheba v shkole. Otec obeshchal, chto zapishet menya. No vot vse poshli v shkolu, a mne dyadya Aleksandr soobshchil, chto ya ne prinyat. Iz-za maloletstva. V pervyj klass prinimayut s vos'mi, a mne net i semi. YA v rev. Rev pereshel v isteriku. I dyadya, chtoby uteshit' menya, obeshchaet pojti so mnoj k uchitelyu. YA neskol'ko uspokaivayus'. Rasskazyvayu, chto bukvar' znayu uzhe naizust'. Moj brat Ivan, kotoryj postupil v shkolu v 1911 godu, i teper' shel v 3-j klass, byl moim uchitelem. YA uchilsya po ego bukvaryu, chital ego knigi. Dyadya, vyslushav vse eto, beret menya za ruku, i my idem v shkolu. Dyadya vhodit v zdanie, ostavlyaya menya na kryl'ce, i dolgo ne vozvrashchaetsya. Kogda on, nakonec, pokazyvaetsya s rasstroennym licom, ya brosayus' k nemu: - "Ne prijmae", - proiznosit on grustno. YA padayu na kryl'co i oru kak budto menya rezhut. Rev snova pererastaet v isteriku. Dyade s trudom udaetsya dovesti menya domoj. Na sleduyushchij den' istoriya povtoryaetsya. I eshche na sleduyushchij povtoryaetsya. No na chetvertyj, dyadya kategoricheski otkazyvaetsya idti v shkolu, i ya idu odin. Idu, usazhivayus' protiv otkrytogo okna svoego (pervogo) klassa i slushayu vse, chto proishodit tam. Zapominayu, chto zadano na dom i doma uchu zadannoe. Ne pomnyu, skol'ko prodolzhalos' eto vol'noslushatel'stvo - nedeli dve, mozhet byt', a vozmozhno i mesyac. I neizvestno skol'ko by eto eshche dlilos'. No proizoshla schastlivaya dlya menya neozhidannost'. Priehal na neskol'ko dnej otec. On uzhe byl v voennom. V Melitopole my videli ego eshche ne obmundirovannym. Teper' on priehal chisto vybritym, v ladno sidyashchej na nem gimnasterke, kakoj-to strogij i pochuzhevshij. Nesmotrya na eto, ya, hotya i nesmelo, napomnil emu, chto on obeshchal zapisat' menya v shkolu, a uchitel' ne zahotel prinyat'. "Nichego! - skazal on. - My eto delo uladim". Na sleduyushchij den', on vzyal menya za ruku, i my poshli. On takzhe, kak i dyadya, ostavil menya na kryl'ce, a sam ushel v shkolu. YA sidel ni zhivoj, ni mertvyj i prigotovilsya tak sidet' hot' do vechera. No bukval'no cherez dve-tri minuty dver' otkrylas' i vyshli uchitel' i otec. Uchitel', Afanasij Ivanovich Nedoves, ustaviv na menya strogij vzglyad, skazal: "Nu, ladno, uchenik pervogo klassa Grigorenko Petr, begi v svoj klass". Tak ya stal uchenikom. Kak otcu udalos' v stol' korotkij srok poladit' delo, kotoroe dyade Aleksandru okazalos' ne po plechu, ya tak nikogda i ne uznal. I teper' uzhe ne uznayu, t. k. oba uchastnika peregovorov davno otoshli v luchshij mir. Itak, ya uznal i uzhe teper' na vsyu zhizn' zapomnil svoyu familiyu. YA ne skazhu, chto do togo vovse ne znal o nej. Kogda Ivan postupil v shkolu, na ego tetradyah poyavilas' nadpis': "Grigorenko Ivan". No ya etomu ne pridal znacheniya, proshel mimo etogo sobytiya. YA tverdo znal, chto my CHernogorcy, a Grigorenko v sele tol'ko odin. Kak ya uzhe rasskazyval, protiv nashih dvorov na protivopolozhnoj storone ploshchadi bylo tri dvora. Dalee - pereulok, a na drugoj storone ogromnaya, po moim togdashnim ponyatiyam, usad'ba Zosimy Grigorenko. Bol'she ni o kakih Grigorenko u nas v sele ya ne slyshal. I vdrug okazalos', chto ya sam Grigorenko. Bol'she togo, v nashem pervom klasse eta familiya okazalas' chut' li ne samoj mnogochislennoj. Grigorenko Aleksandr - vnuk Zosimy, Grigorenko Stepan - vnuk starogo Akazema i ya - byvshij CHernogorec. |ta metamorfoza ochen' menya zainteresovala. I ya dolgo vypytyval u dyadi Aleksandra, kak zhe eto proizoshlo. -- Znachit i mij bat'ko i Vy tezh Grigorenky? On podtverdil. - I Akazemy tozhe Grigorenky? - Tak. - A chomu zh jih nazyvayut Akazemamy? - Ta to po vulichnomu. - A chomu zh Grigorenkov Zosimovyh po vulichnomu ne klichut? - Ta mozhe tomu, shcho bogati. A mozhe prichepitisya ni do chogo bulo. Mne hotelos' znat' imenno - pochemu my "CHernogorci". Na etot schet dyadya smog vyskazat' lish' predpolozhenie, nichego dostovernogo. On govoril: "Mozhe tomu shcho nash rid mav duzhe chorne volossya. Tvij did, napriklad, buv shche chornishyj, chim tvij bat'ko. A mozhe nash prashchur buv dijsnym chernogorcem. Nash bat'ko roskazuvav, shcho jogo did osiv v stepu, vijshovshi z Zaporizhzhya. V Zaporizhzhya zh jshli Vil'nolyubivi lyudi z usego svitu. A v Zaporozh'i buv zvychaj davati pryzvishche zalezhno vid tog