- na Forumi Malomu vin zhive - i doruchit' sestri Ancillodeż; za doglyad shchirij mozhe buti pevna. A n c i l l o d e ya (moloda zhinka. Tihim golosom do neofita-raba) Zrobi meni syu lasku, milij brate! N e o f i t - r a b (zrushenij) Spasibi, sestro! P a t r i c i j A do mene prijdesh, ya dam tobi odezhi, ne novoż, ale poryadnoż, z możh rabin', mi z zhinkoyu daşm żm bil'sh nizh treba, to mozhut' i tvożj zhoni vdiliti, koli tvij pan nedosit' żj daş. N e o f i t - r a b (zderzhano) Spasibi, pane. Ş p i s k o p (popravlyaş) Brate. N e o f i t - r a b (bajduzhe) Haj i tak. H r i s t i ya n i n - k u p e c ' Kazav ti, zhinka lyubit' chistotu, a v hati brud. Prihod' do mogo kramu, ya mila dam bez groshej, pevne, pan vash vam zhaluş jogo. N e o f i t - r a b (z ledve skritoyu nasmishkoyu) Libon', shcho tak! S t a r i j d i ya k o n Ti, mozhe, chasom goloduşsh, brate, - zdebil'shogo pogani zle goduyut' svożh rabiv, - to ti prihod' do nas shchotizhnya na agapi u nedilyu (se v nas taki obidi dlya ubogih), tam matimesh pozhivnu dobru stravu dlya tila i dlya duha. Bo chasami, yak pokinchat'sya vzhe trapeza vbogih, prihodyat' i şpiskop ta najstarshi Hristovoż zazhiti krovi j tila, podati nam nauku blagochestya, umiti nogi brattyam. Ti prihod' na dvorishche do mene. YA olijnik, Agatofilom zvusya, kolo Termiv moya oselya. Vsyak tobi pokazhe, de meshkaş "otoj divak-bagach, shcho lyubit' goduvati vsyu golotu". Se tak pro mene gomonyat' pogani. N e o f i t - r a b (nichogo ne vidpovidaş diyakonovi i stożt' yakij chas movchki, vhopivshis' za golovu) Do chogo ya dozhivsya! Liho tyazhke! ZHebrushchim didom zamolodu stav!.. Kogo meni klyasti? CHi svogo bat'ka, shcho za dovgi prodav mene v nevolyu? CHi ti dovgi, chi togo bagacha, kupcya na lyuds'ki dushi? CHi toj den', toj chas, koli na svit ya narodivsya? Ş p i s k o p Neshchasnij, shamenisya! Zaspokojsya! ZHeni vid sebe get' lihogo duha gordini j rozpachu! Smertel'nij grih oci tvoż prokl'oni, shche j v godinu, koli tobi brati braters'ku pomich tak gojno prizvolyayut'. N e o f i t - r a b Oj, ta pomich! Vona meni vrazila serce vkraj... Ta glyan' zhe ti na syu zmarnilu zhinku (vkazuş na Ancillodeyu), vona zh yak tin'. A v mene zh moloda, zdorov'yam povna zhinka; til'ki sin mij, yak sirota, za pokormom biduş, - chuzhij ditini dolyu zażdati abo vmirati musit', poki mati vinom i vtihoyu paniv chastuş. I ya shche mayu zhebrati odezhi otij svożj z bidi gulyashchij zhinci, - z rabiv rabini shmattya nazbirayu, bo nikoli rukam zdorovim pryasti - nemaş chasu, bo shcho den', to svyato. Ti kazhesh: grih klyasti j rozpachuvati, a se zh ne grih - golodnih ob'żdati i golih obdirati? I kogo zh? Svożh brativ, pracivnikiv, rabiv... D i ya k o n U nas dayut' i vbogi i zamozhni. N e o f i t - r a b A, ya zabuv, shcho mozhu vzyati mila u brata-kramarya zovsim zadurno, shchob trohi obhayuchit' rabs'ki zlidni, abi ne tak uzhe kololi ochi u carstvi bozhomu bratam bagatim, a to shche prijde chasom brat ubogij na tu agapu raz na tizhden' żsti ta rozprostre svoż brudni vereti na lavi poruch biloż tuniki i vishitoż togi. (Do patriciya). Ti podyakuj svomu tovarishu za teş milo, bo, mozhe, prijdet'sya umiti nogi meni dlya hristiyans'kogo bratannya, to vse zh taki voni chistishi budut', yak ya żh doma troshki milom zmiyu, pozhaluyu ruchok patricians'kih. Patricij spalahuş, ale strimuşt'sya i til'ki poglyadaş na şpiskopa. Ş p i s k o p (shche tihim, zderzhanim golosom, ale vzhe suvoro) YAkij zlij duh tobi obmariv serce? Za vishcho ti svożh brativ kartaşsh żdkimi ta vrazlivimi slovami? SHCHo mi tobi vchinili, shcho ti maşsh suproti nas? N e o f i t - r a b YA mayu zhal' do vas, velikij zhal'. YA dosi buv rabom, nevil'nikom, zaprodanim v nevolyu, zabranim silomic', a vi tepera shche j zhebrakom mene zrobiti htili, shchob ya po voli ruku prostyagav po hlib laskavij. Vi meni hotili poverh yarma girkogo - shche j solodke, poverh vazhkogo - legke nalozhiti, i hochete, shchob ya shche vam poviriv, nemov meni vid togo stane legshe. Ş p i s k o p Se mi tobi po shchirosti kazali, po slovu bozhomu. N e o f i t - r a b A ya ne viryu ni v shchirist' vashu, ni v taki slova. YAkbi vi shchiro pomogti hotili - on maşte na oltari sriblo i zoloto - zamist' otih agap mogli b rabiv z nevoli vikuplyati. (Do patriciya). Ti, pane, mig bi vidpustiti j durno, a mi b uzhe sami sobi distali odezhi j hliba. Ş p i s k o p Hto taki mi, shchob volyu bozhu odminyati mali, komu rabom, komu z nas vil'nim buti? Pro shcho ti dbaşsh? "Ne şdinim hlibom zhive lyudina, ale j kozhnim slovom, shcho z bozhih ust vihodit'". N e o f i t - r a b Ni, żj malo samogo hliba j sliv, żj treba voli, inakshe bude niditi, ne zhiti. Za te zh ya mayu zhal' do vas velikij, shcho vi meni zamist' togo zhittya obitovanogo u vichnim carstvi bozhim daşte stravu, odizh ta slova. Ş p i s k o p Ne vsi slova odnakovi, mij brate, slova gospodni bil'sh ryatuyut' dushu, nizh lyuds'ki vsi dila. N e o f i t - r a b YAki zh slova? "Terplivist' i pokora", - til'ki j chuv ya vid vas s'ogodni. Ta nevzhe voni ryatuyut' lyuds'ki dushi? Ta nevzhe za nih idut' na hrest, na naglu stratu i na potalu zviram hristiyani? Ş p i s k o p Voni idut' za te velike slovo, yakogo vsim slovam lyuds'kim nesila dostotu rozkazati. N e o f i t - r a b SHCHo za slovo? Ş p i s k o p Te slovo - bog. Vin al'fa i omega, pochatok i kinec'. Nim vse nastalo i nim use zhive, i bil'sh nemaş bogiv na sviti, okrim s'ogo boga, vin ş i slovo, j sila, i zhittya. A vsi oti, shcho zvalisya bogami v pogans'kim sviti, - idoli bezdushni abo zli duhi, slugi knyazya t'mi. I se za te nas muchat', rozpinayut', shcho mi ne hochem idolam sluzhit' i knyazya t'mi priznati nashim bogom, bo hodimo ne v temryavi, a v svitli. N e o f i t - r a b (palko pidhoplyuş slova şpiskopa) "Bo hodite ne v temryavi, a v svitli", to j skinuli terplivist' i pokoru, yak masku mima, get' z svogo oblichchya, ne hochete sluzhiti i koritis' tomu, chişż vladi vashi dushi priznati bil'sh ne mozhut', proti kogo borotis' vam velit' sumlinnya vashe! CHi tak ya zrozumiv tebe, mij otche? Ş p i s k o p Tak, lish odno dodati mushu ya: mi boremos' v terplivosti j pokori. N e o f i t - r a b (u palim golosom) I znov nichogo ya ne rozumiyu: borotisya v pokori. SHCHo se znachit'? Ş p i s k o p Mi boremosya z duhom, ne z lyud'mi. Mi platimo pokirno vsi podatki, mi kesarya shanuşmo i vladu, ne povstaşm ni slovom, ani dilom suproti nih, a til'ki knyazyu t'mi ni zhertvi, ni pokloniv ne daşmo. N e o f i t - r a b A hto zh taki toj kesar, taya vlada? Hiba zh voni ne slugi slug togo, kogo vi knyazem temryavi nazvali? Ş p i s k o p V toj chas, yak sluzhat' idolam, a v inshij - voni nachal'niki, vid boga dani. N e o f i t - r a b Vid boga? Vid yakogo? Ş p i s k o p Bog şdinij na sviti ş: bog Slovo, bog Lyubov. Bog trişdinij: Bat'ko, Sin i Duh. N e o f i t - r a b To se vin dav i kesarya, i vladu pretorians'ku ta patricians'ku, i vladu nad rabami bagachiv? Ş p i s k o p "Nema na sviti vladi, okrim toż, shcho jde vid boga". Bog ş car i pan nad usima vladikami zemnimi, voni v jogo ruci, i vin pomstit'sya nad nimi za nepravdu, a ne mi. "Meni nalezhit' pomsta", - kazhe Vichnij. N e o f i t - r a b Koli zh ta pomsta? Ş p i s k o p Hto zbagnuti mozhe shlyahi gospodni? N e o f i t - r a b Mozhe, azh todi, yak carstvo bozhe stane po vsim sviti, koli Hristos na zemlyu vdruge prijde? Ş p i s k o p Todi napevne bude bozhij sud. N e o f i t - r a b A potim shcho? Ş p i s k o p Odna otara bude, şdinij pastir. N e o f i t - r a b A pri nim ne bude pomichnikiv, namisnikiv gospodnih, niyakih tih nachal'nikiv nad nami? I vzhe todi ne budut' bil'she lyudi u dumci vil'ni, a v zhitti rabi? Ş p i s k o p Ne znayu, s'ogo slova nam ne dano vid gospoda Hrista j jogo poslanciv. N e o f i t - r a b Otak?.. Pro mene zh, haj vono j nikoli, te carstvo bozhe, ne prihodit'! S t a r i j r a b (z nevimovnim zhahom) Bozhe! Ryatuj nas vid griha! SHCHo vin govorit'? Vsya gromada hristiyans'ka gomonit'; okremih sliv ne chutno, ale gamir, yak hvilya, roste, napovnyaş kriptu i lunoyu rozkochuşt'sya po temnih perehodah katakomb. Ş p i s k o p (pidijmaş ruku vgoru. Duzhim golosom) Mir, brattya, vam! (Do neofita-raba). Pokajsya, nechestivij! viz'mi nazad slova ti neobachni, bo girsh tobi na tomu sviti bude, anizh na s'omu. Hto na s'omu sviti ne hoche carstva bozhogo vbachati, toj vtratit' i nebesne carstvo bozhe i bude vergnutij v geşnu lyutu, de plomin' nevgasimij, plach i skregit i de robak doviku tochit' serce. N e o f i t - r a b (palko) Ni, ne pokayus'. Ti, starij, daremne mene geşnoyu lyakaşsh. Mayu geşnu tu shchodnya i shchogodini, navkolo sebe chuyu plach i skregit, shchodnya meni robak toj tochit' serce. To zh vin mene priviv syudi do vas shukati pravdi, voli i nadiż. A shcho ya v vas najshov? Slova obludni i marnu mriyu pro nebesne carstvo ta pro carya şdinogo v tr'oh licyah, shcho nad panami nashimi panuş, a żm daş nad nami panuvati vid pershogo do drugogo prishestya, a mozhe, j dali. Mozhe zh, i po smerti u tim nebesnim vashim carstvi bozhim doviku bude tak, yak tut do chasu, - bezplotni dushi vashi budut' vichno terpiti i "borotisya v pokori". Sej rabs'kij duh (na starogo raba) i tam sluzhiti bude ne til'ki zo strahu, a j po sumlinnyu dushi patricians'kij mozhnovladnij, sej (na kramarya) bude vazhiti dobro i zlo i chistotu po chastochkah vdilyati, sej (na diyakona) raz na tizhden' bude rozdavati duhovnu stravu otakij goloti, yak hoch bi j ya, a mi vzhe, zlidari, stoyatimem tihen'ko ta pokirno, nemov starci pered bagatim panom, zhduchi, yakij nam znak podast' şpiskop, chi vin hoch slovo moviti dozvolit', a mozhe, nam zvelit' spivati gimni şdinomu carevi vsih cariv i panovi usih rabiv nebesnih. Ni, dalebi, ne znayu, chi ne krashche bulo b meni v samij geşni vichnij, nizh u takomu rabstvi beznadijnim, z yakogo j smert' vzhe vizvolit' ne mozhe. Ş p i s k o p (shcho vzhe skil'ki raz namagavsya perervati tu movu i stukav patericeyu ob zemlyu, gnivnim i griznim golosom pokrivaş slova neofita-raba) Get', vidijdi vid mene, sine t'mi! Lishi sej zbir! CHogo syudi prijshov bentezhiti svyatu gromadu nashu? Nashchadku zlij şhidni, skrijsya v noru, z yakoż viliz na pogibel' dusham! N e o f i t - r a b Ni, ti mene ne smişsh proganyati, bo ya syudi prijshov po tvomu slovu, povirivshi obitnici lukavij, nemovbi tut znajdu lyubov, i spokij, i vichneş zhittya. A vi zabrali ostatnij spokij i lyubov ostatnyu naviki otrużli, i teper dusha moya vmiraş. YA ne znav, shcho znachit' grih, ya til'ki znav neshchastya, - a vi mene navchili, shcho to grih i nechest' pered bogom. YA buv pevnij, shcho smertyu pokinchayut'sya vsi muki, - a vi meni vidkrili cile peklo v prostori vichnosti za grih najmenshij. Tak musite zh vi dati oboronu vid bezlichi grihiv otih pekel'nih. Uchili vi mene lyubiti blizhnih, tak nauchit' mene żh boroniti, a ne divitis', opustivshi ruki, yak v rabstvi tyazhkim brattya pogibayut'. Vse vashe miloserdya, nache latka na vetoshi zlidennogo zhittya, i til'ki girshe zlidni viyavlyaş. CHi moloko chuzhoż zhinki dast' możj ditini nizhnist' materins'ku? CHi verne chista odizh chistotu możj shchodnya plyamovanij druzhini? CHi ya zabudu sered vashih zboriv moyu sumnu, zgan'bovanu oselyu? Ne hliba hochu ya, ne slova pragnu, - lyubovi chistoż, bez plyam bazhayu, bez zazdroshchiv, bez sumniviv nechistih, do yasnoż nadiż porivayus', shcho ya hoch zdaleka pobachu volyu, shcho hoch mij sin, onuk, najdal'shij pravnuk takogo chasu dizhde, yak i slovo, ganebne slovo "rab" iz svitu znikne; zhadayu viri v tu svyatuyu silu, shcho rozum prosvitit' u najtemnishih i vsih lyudej zbere v gromadu vil'nu bez pastirya-dozorcya i bez pana, a ne v otaru z pastuhom svavil'nim ta z lyutimi sobakami, tremtyachu vid golosu vovkiv, leviv, shakaliv, gişn, lisic' i vsyakogo hizhactva. Ne ya odin duhovnu spragu mayu, ne ya odin tak sercem goloduyu, bagato nas takih. Meni kazav odin tovarish-rab, shcho des' nad Tibrom, yak perejti otruşnu Maremmu*, ş tabir potajnij rabiv-povstanciv. Utomleni svożm dovichnim rabstvom, voni gadayut' rozirvati puta i skinuti yarmo z svoşż shiż. * Maremma - nizina, zabolochena miscevist' na zahodi Apennins'kogo pivostrova; żż zvut' otrujnoyu cherez bagnisti vipari. P a t r i c i j Ti dumaşsh, voni nadovgo skinut'? N e o f i t - r a b Hoch bi na mit', i to vzhe varto trudu! YA spodivavsya na dovichnu volyu v gromadi vashij, ale vi j na mit' "solodkogo yarma" ne zdatni skinut'. Tak chi ne krashche zalishiti mriż pro vichne_ i piti na chasove_, zamist' agap na orgiyu krivavu? P a t r i c i j Skazhi - na hrest i na ganebnu stratu. N e o f i t - r a b Ej, hristiyanine, z yakogo chasu u vas ganebnoyu zovet'sya strata? Nevzhe se vi zhahaşte hrestom? Adzhe Mesiya vash ne posoromivs' ukupi z rozbishakami konati na tim hresti. Ş p i s k o p Vin_ osvyativ hresta, a ne rozbijniki. Vin_ vryatuvav żh, a ne voni jogo. N e o f i t - r a b Ovva! Nevzhe? A mozhe b, vin ne caryuvav na nebi, ne panuvav nad dushami lyuds'kimi, yakbi ne prolivalas' taya krov rozbijnikiv, povstanciv, nepokirnih na postrah vsim rabam i "prostim duhom", bo, mozhe, "terpelivist' i pokora" davno b polinuli z zemli na bezvist', yakbi mara pribitih na hrestah krivavih rozbishak nas ne lyakala pogrozoyu daremnogo skonannya. M o l o d i j h r i s t i ya n i n Terplyachih i pokirnih ne lyakaş smert' na hresti za togo, hto prijnyav za vsih nas muki hresni. N e o f i t - r a b Tak na te vin żh prijnyav, shchob mi żh znov prijmali? To de zh vin, toj ryatunok, v chim toj vikup grihiv us'ogo svitu, yak iznov shchodnya krivavi vikupi dayut'sya? Ş p i s k o p Toj vikup tam, na nebi. Nashe carstvo ne s'ogo svitu. Haj tila vmirayut', abi povik zhili blazhenni dushi. Hristos viddav i plot', i krov svoyu v pozhivu virnim, a taki ledachi rabi lukavi, yak os' ti, marnuyut' svyatij toj dar, i vin daremne gine. N e o f i t - r a b A malo nas poginulo daremne, krivavih zhertv usim bogam nepravim, ta gine j dosi za togo carya, shcho, kazhesh ti, na rabstvo osudiv nas? Hto zmiryav shlyah, obstavlenij hrestami, shcho mi, rabi, odviku perejshli? Hto zvazhiv krov, shcho dosi shche ne vpala na golovu kativ, a vse tyazhit' na dityah tih zamuchenih gerożv? Po tij krovi, nemov po bagryanici, prostelenij dlya kesars'kih triumfiv, projshla bogiv falanga nezchislenna z zemli na nebo. Doki bude slatis' pid nogi żm, tiranam beztilesnim, bogam bezkrovnim, nezhivim primaram, zhivoż krovi doroga porfira? Svoşż krovi ya ne dam ni krapli za krov Hristovu. YAkshcho til'ki pravda, shcho vin ş bog, nehaj hoch raz prollşt'sya daremne bozha krov i za lyudej. Meni darma, chi bog odin na nebi, chi tri, chi trista, hoch i miriadi. Za zhodnogo ne hochu pomirat': ni za carya v neznanomu edemi, ni za tiraniv na gori Olimpi, nikomu z nih ne budu ya rabom, dovoli z mene rabstva na sim sviti! YA chest' viddam titanu Prometeyu, shcho ne tvoriv svożh lyudej rabami, shcho prosvitiv ne slovom, a vognem, borovsya ne v pokori, a zavzyato, i muchivsya ne tri dni, a bez liku, ta ne nazvav svogo tirana bat'kom, a despotom vsesvitnim, i proklyav, vishchuyuchi usim bogam pogibel'. YA vslid jogo pidu. Koli zaginu, to ne za n'ogo - vin ne hoche zhertvi, - ale za te, za shcho i vin strazhdav. Nehaj nikogo hrest mij ne lyakaş, bo yak pochuyu ya v svoşmu serci svyatij vogon' i hoch na chas, na mit' zdolayu zhiti ne rabom zlidennim, a vil'nim, nepidvladnim, bogorivnim, to ya shchaslivim i na smert' pidu, i bez dokoru na hresti skonayu. Ancillodeya raptom zahodit'sya nevtrimlivim ridannyam. N e o f i t - r a b (lagidno) CHogo ti, sestro? SHCHo tebe vrazilo? CHi ya tebe obraziv prikrim slovom? Povir meni, ya ne hotiv togo. A n c i l l o d e ya Ni, brate... ne obraziv... til'ki... shkoda... Ta zhal' meni tebe... zaginesh, pevne... Ş p i s k o p Ne plach. Lukavij rab - ne vartij sliz. Vin poklonivsya duhom Prometeyu, a toj şst' satana, odvichnij zmij, shcho spokusiv na grih i nepokirnist'. Nema s'omu rabovi ni ryatunku, ni proshchi. Vin zanapastiv sebe. Pokin'mo nechestivcya, odsahnimos', hodim od zla i sotvorimo blago. N e o f i t - r a b A ya pidu za volyu proti rabstva, ya vistuplyu za pravdu proti vas! Vsya gromada rushaş z svichkami v rukah. Şpiskop poperedu. Neofit-rab ide sam okremo drugim perehodom v inshij bik. [4/H 1905]